'Wie schaft er op de woorden?' Over de beschrijving en het beschrijvende bij Stijn Streuvels

[p. 45]

4 De beschrijving heeft een andere functie dan verhaal

Noch het ontologische criterium, noch het syntactische (de structuur van het procédé ‘het toekennen van kenmerken aan’) installeert dus een feilloos onderscheid tussen verhalen en beschrijven. De beschrijving heeft niet noodzakelijk een eigen inhoud, noch een eigen vorm: zinnen die een actie uitdrukken kunnen beschrijvend zijn, acties kunnen worden beschreven. Beschrijvingen zowel als verhalende passages kunnen in de structuren van Hamon gepast (of juist niet gepast) worden. Maar misschien heeft de beschrijving, ongeacht haar referent of haar structuur, een eigen functie?

Seymour Chatman benadrukt hoe belangrijk het is om het onderscheid tussen beschrijving en verhaal niet te laten afhangen van de oppervlakkige vertegenwoordigers ervan:

we must take care to distinguish between Narrative and Description as text-types, on the one hand, and sentences in the surface of a text which are loosely called “narrative” or “descriptive”, on the other (Chatman 1990:16).

Hij poneert: “Description and Narration are “fused” only at the level of sentences, not at that of underlying structure” (Chatman 1990:29; met “structure” bedoelt hij niet hetzelfde als Hamon). Een descriptieve passage op het oppervlakteniveau “utilizes the copula or its equivalent to assert the qualities of some object” (Chatman 1990:30). Diezelfde passage kan echter op een dieper niveau een narratieve basisfunctie hebben. Hetzelfde geldt, aldus Chatman, voor wat oppervlakkig beschouwd verhalende zinnetjes zijn: ook al staan ze bol van actieve werkwoorden, dan nog kunnen ze op een dieper niveau een beschrijvende functie hebben. Chatman geeft het voorbeeld van Thomas Overbury's ‘A Pedant’ en besluit:

such event-marking verbs as “treads” and “scans” are only surface phenomena; the text is basically descriptive. What is stressed is the existence and traits of a kind of person, not a history of that person's actions (Chatman 1990:19).

Het is duidelijk dat Chatman het gebruikelijke onderscheid tussen beschrijving en verhaal aanhoudt: het ene heeft te maken met zijn, het

[p. 46]

andere met doen. Zijn theorie heeft het voordeel dat ze verklaart waarom actie-zinnetjes (“het roodborstje trekt naar Noord-Afrika”) op een dieper niveau toch beschrijvende informatie overbrengen (“het roodborstje is een trekvogel”), evenals waarom zinnen met een ogenschijnlijk beschrijvende structuur (“Jan is stervend”) eigenlijk narratief zijn (“Jan sterft”).

Chatman laat het criterium van de eigen vorm van beide tekstsoorten bijgevolg volledig los ten voordele van een functioneel, aan de oppervlakte niet noodzakelijk waarneembaar, criterium. Uiteraard wordt het dan uiterst belangrijk om degelijke criteria te formuleren om beide teksttypes uit elkaar te houden op het diepste niveau. Chatman suggereert het volgende:

However the information is introduced at the level of the actualized text, the distinction between Narration and Description at the discourse level is not artificial but quite real. The two render the world in fundamentally different ways. As has been argued from the earliest days of narratology, Narrative entails two time dimensions: an inner- or story-duration and an outer- or discourse-duration, whereas Description has no inner time dimension, however much time its actual transmission in a medium may require. In the example of the introductory landscape shot, nothing of narrative significance has yet happened. Nor does movement necessarily mark the end of description and the beginning of narrative. A moving object in a film's establishing shot - say, a flying pigeon - does not necessarily represent a first narrative event. The shot remains descriptive unless or until it turns out that the pigeon's movement connects, chrono-logically, with a plot sequence - either as an event (the pigeon carries vital news strapped to its leg) or as part of the setting for the first event (the bird flies through the country air as the hero and heroine kiss). This is not merely the difference between animals and human beings; the pigeon may in fact be a narrative agent or even, as in a children's book, a hero. But in any case, the pigeon's movement must operate not only in time but in story time; otherwise its flight, though “dynamic,” serves no plot function and remains a descriptive detail. That is the appropriate answer, I think, to the problem of how to treat the background battles and thunderstorms in War and Peace and Huckleberry Finn. “Dynamism” is not the issue. If we get no sense that plot time is advanced by an action, no sense that the battle or thunderstorm is tied to the event chain but is simply there (and would, presumably, continue to be there even if no plot

[p. 47]

were unfolding), then we infer that its function is simply descriptive, not narrative (Chatman 1990:30-31).

Aan het einde van het hoofdstuk vat Chatman zijn definitie samen:

Objects and characters may be described, but actions are “described” only if they function as part of the described setting rather than as links in the event chain. Story-relevant events are only “narrated,” not described. The function of an action, whatever its inner constitution, is not narrative if it is not chrono-logic - not keyed, that is, to the ongoing march of story events (Chatman 1990:37).

Een (reeks) actie(s) is pas een beschrijving als ze de tijd van het verhaal niet vooruithelpt. Om die reden is slechts het tweede deel van de beschrijving van het schild van Achilles in de Ilias volgens Chatman een beschrijving te noemen; het eerste stuk echter, dat een reeks voorbereidende handelingen van Hephaistos verwoordt, is narratief:

[it] is a story event, not a description - precisely, that event which comes between Thetis's request for the armor for Achilles and her “shooting like a falcon from snowy Olympus” to deliver it to her son (Chatman 1990:33).

Het gebeuren is niet weglaatbaar zonder de consistentie van de plot te schenden, zonder een lacune in de tijdslijn van het verhaal te veroorzaken. Het is dus geen beschrijving. De tweede helft van de passage daarentegen betekent wel degelijk een ter plaatse trappelen van de verhaaltijd, en moet daarom een beschrijving worden genoemd.

Ogenschijnlijk biedt dit criterium in vele gevallen een bevredigende oplossing. Het verklaart waarom panoramische overzichten aan het begin van een roman doorgaans als “landschapsbeschrijvingen” worden ervaren: de eigenlijke verhaaltijd is nog niet begonnen, pas wanneer er wordt ingezoemd op een personage en zijn handelingen neemt het verhaal een aanvang. De passage gewijd aan de voorstelling van de winter buiten aan het begin van De vlaschaard is een beschrijving omdat ze de verhaalllijn van de personages niet vooruithelpt; Vermeulen doet pas zijn intrede na twee bladzijden. Toch zijn er enkele fundamentele problemen, vooreerst met de noties ‘plot’ en ‘verhaaltijd’. Wanneer begint een verhaal, en hoe kan men bepalen wat tot de plot behoort en wat niet? Chatmans eigen redenering lijkt me alleszins te antropocentrisch; zoals blijkt uit het gegeven voorbeeld, bepaalt hij de verhaallijn in relatie met de personages. Bij een auteur als Streuvels echter, die, zoals we zullen zien, bewust twee ‘verhalen’ (het cyclische van de grootse natuur, het lineaire en nietige van de mens) tegen elkaar

[p. 48]

afweegt, is deze redenering niet evident. In het geval van De vlaschaard zou men kunnen argumenteren dat het verhaal van de natuur onmiddellijk al begint en een omkadering vormt voor het verhaal van de personages. De verhaaltijd van de personages is dus nog niet begonnen, maar die van de eeuwige dingen wel. Wil dat dan zeggen dat er in Streuvels' oeuvre geen beschrijvingen zijn?

Het is opvallend dat er bij Streuvels eigenlijk weinig passages zijn waarin de tijd van het verhaal van de personages niet wordt vooruitgeholpen. Een ruimte wordt nogal eens voorgesteld terwijl een van de personages erdoor stapt of treint, waardoor passages die normaal gesproken voor absolute stilstand zouden zorgen, toch ingeschakeld worden in de verhaaltijd. Bovendien krijgt de natuur vaak een actantiële rol opgelegd, zoals tegenstander of helper, waardoor de verhaallijnen van personage en ruimte in feite samenvallen, en voortgang op een van beide vlakken geldt voor beide.

Een ander probleem is dat er in dit oeuvre nogal wat passages zijn die de acties van het hoofdpersonage op minutieuze wijze stap voor stap weergeven. Vooral wanneer het personage werkt, is dat het geval, zoals in het volgende citaat uit ‘Het einde’:

[Zeen] sloeg voort het koorn af, in regelmatige korte slagen; met een zwaai van zijn arm ging de pikke omhoog en met een “zinn” kapte ze aan de voet van de droge koornstalen en deed ze vallen, bij hele armvollen, die effen aan werden weggehaakt en achteruit gebracht in gelijke hoopkes, gereed om gebonden te worden (VW I:281).

Strikt genomen helpen die passages de verhaaltijd vooruit, ook al is het dan slechts minimaal. Nochtans gaat er naar mijn gevoel wel een sterke beschrijvende impuls uit van een dergelijk fragment.