'Wie schaft er op de woorden?' Over de beschrijving en het beschrijvende bij Stijn Streuvels

[p. 20]

Eerste luik
Essentialistische benadering
Inleiding

“la description révèle le grand écrivain. Elle le révèle, avant tout, parce qu'elle est en conflit permanent avec les régimes narratif ou poétique dans lesquels elle doit s'insérer, parce qu'enfin, expansion pourtant naturelle de la fonction représentative de la langue, elle est, en fait, incompatible avec une esthétique littéraire fondée sur les valeurs dominantes d'ordre et de mouvement, d'harmonie et de dynamisme, ou encore - autre variante de la dichotomie fondamentale - de variété dans l'unité” (Adam 1993:67-68).

Het volstaat een beperkt aantal literaire recensies te lezen om vast te stellen dat er nogal wat belangrijk verschillende invullingen van het concept ‘beschrijving’ bestaan. Voor sommigen zijn beschrijvingen bepaalde aanwijsbare passages in een tekst, die onderscheiden kunnen worden van verhalende passages. Voor anderen kan een heel boek een beschrijving zijn; niet altijd echter worden beschrijvende boeken in oppositie geplaatst met verhalende boeken. Sommigen zien beschrijvend als het tegendeel van normatief: beschrijvende stijlonderzoekers bijvoorbeeld hebben een ander doel voor ogen dan hun normatieve collega's. Voor nog anderen is ‘beschrijving’ een metaliteraire activiteit: de criticus beschrijft het verhaal. Het woord ‘beschrijving’ of ‘beschrijven’ wordt dan ook te pas en te onpas gebruikt, in alle mogelijke contexten. Dat gebeurt zowel in het dagdagelijkse taalgebruik als in een formeler register, en zelfs in dit proefschrift.

Het woordenboek getuigt van eenzelfde onduidelijkheid. Naast vrij gemakkelijk uit elkaar te houden betekenissen (een blad papier beschrijven, een testament maken, het oproepen ter vergadering,...), geeft Van Dale ook een aantal woordbeschrijvingen die door hun verwantschap voor verwarring kunnen zorgen:

beschrij'ven, [...] 3. het verhaal van iets te boek stellen, schriftelijk verhalen: een reis beschrijven; - 4. een voorstelling van iets geven in woorden, door opsomming van kenmerken en bijzonderheden: iemands uiterlijk, handelwijze beschrijven [...]

[p. 21]

beschrij'vend, [...] 2. beschrijvende poëzie, waarin een voorwerp, toestand of handeling in bijzonderheden geschilderd wordt [...]

beschrij'ving, [...] 2. voorstellen in woorden, uiteenzetting; dat gaat alle beschrijving te boven, kan niet in woorden uitgedrukt worden; - 3. volledige opsomming der bijzonderheden en kenmerken van iets of iem.; schildering: een beschrijving van Java; de beschrijvingen in dat boek zijn heel goed; een beschrijving van iem. geven, zijn signalement [...]

“Beschrijving” kan dus iets zeer algemeens betekenen: “voorstellen in woorden, uiteenzetting”. In deze betekenis overstijgt het de tegenstelling tussen mondeling en schriftelijk, wat niet het geval is voor de derde betekenis van “beschrijven”: “het verhaal van iets te boek stellen, schriftelijk verhalen”. Beide definities hebben gemeen dat ze niet specifiëren hoe een en ander in zijn werk gaat. Dat doen enkele andere definities wel: “een voorstelling van iets geven in woorden, door opsomming van kenmerken en bijzonderheden”, “volledige opsomming der bijzonderheden en kenmerken van iets of iem., schildering”. Beschrijven heeft blijkbaar te maken met het opsommen van kenmerken en bijzonderheden van iets of iemand: een persoon, een land, maar ook een “handelwijze”. Dezelfde openheid vertoont ook wat bij “beschrijvend” staat vermeld: “waarin een voorwerp, toestand of handeling in bijzonderheden geschilderd wordt”. Meteen valt op hoe het woordenboek grijpt naar een conventionele metafoor om over beschrijving te spreken, “geschilderd”, echter zonder uit te leggen hoe dat in zijn werk gaat.

Het woordenboek toont dus hoe het concept niet te reduceren valt door middel van de tegenstelling mondeling/schriftelijk, noch door de specificatie “opsomming der bijzonderheden en kenmerken”, noch door de specificiteit van de referent: dingen, personen zowel als handelingen komen in aanmerking. Dat beschrijven veeleer een schriftelijke aangelegenheid zou zijn en verhalen een mondelinge, blijkt slechts uit één definitie. Ogenschijnlijk wordt die bevestigd door de manier waarop “verhalen” (“vertellen, een mondeling verslag geven van”) en “verhaal” (“mondelinge voordracht van al dan niet verzonnen gebeurtenissen, met het doel het publiek te verstrooien, te boeien”) worden gedefinieerd; wanneer er dan echter wordt aan toegevoegd: “ook indien in geschrifte vastgelegd: een boek met verhalen”, wordt ook dit criterium uitgehold.

Het concept vertoont dus een zodanige conceptuele vaagheid - die we, zoals Michel Beaujour opmerkt, ook aantreffen in Engelse

[p. 22]

woordenboeken³ - dat het gebruik ervan in een tekst (met inbegrip van dit proefschrift) een potentieel onleesbare plaats teweegbrengt. Om het met de woorden van Hamon te zeggen: een asemanteem. Als we het wensen te behouden, moeten we de onleesbaarheid ervan neutraliseren door er een beschrijving aan te hechten⁴.

Diverse pogingen werden dan ook ondernomen om criteria te formuleren om het concept ‘beschrijving’ in te perken. In wat volgt overloop ik kort een aantal van die voorstellen.

3 “Webster's offers some puzzling synonyms, which are italicized in the following list: “represent, delineate, relate, recount, narrate, express, explain, depict, portray.”” (Beaujour 1981:27).

4 “le texte descriptif, comme la Nature, a horreur de vide, et tendra particulièrement à neutraliser - dans le texte lisible - classique - les endroits où cette lisibilité est menacée, notamment ces “asémentèmes” que sont a) le nom propre; b) le circonstanciel égocentrique (Russel) ou l'embrayeur (Jakobson); c) le néologisme; d) l'archaïsme; e) le terme technique spécialisé. Ces lieux textuels, on peut le prévoir, généreront avec prédilection du descriptif” (Hamon 1993:117). De beschrijving heeft een wat paradoxaal statuut in deze zaak. Enerzijds is ze erop gericht om die asemantemen te neutraliseren, anderzijds is zij om verscheidene redenen zelf een gepriviligieerde plaats in de tekst waar dergelijke onbegrijpelijke woorden opduiken: “elle risque d'introduire dans le texte des vocabulaires “étrangers”, et notamment le lexique spécialisé des diverses professions qui s'occupent de l'objet décrit [...] D'où, de surcroît, un problème de lisibilité” (Hamon 1993:17). Het is inderdaad merkwaardig hoe het gebruik van vakjargon de leesbaarheid kan ondermijnen; ik denk bijvoorbeeld aan de technische woorden die Streuvels gebruikt voor de bouw van de brug in De teleurgang van den Waterhoek.