Chronologisch woordenboek

De ouderdom en herkomst van onze woorden en betekenissen

Bronnen van de dateringen

De bron van de datering wordt meestal aangegeven met een afkorting (zie hieronder voor een overzicht) of een auteursnaam. De complete bibliografische gegevens van de gebruikte afkortingen en auteursnamen zijn te vinden in de literatuurlijsten 1.1 of 1.2 achter in dit boek. Literatuurlijst 1.1 geeft een chronologische opsomming van de gebruikte werken waarvan het jaartal van verschijnen tevens geldt als dateringsdatum. Literatuurlijst 1.2 vermeldt de verzamelbronnen: werken waarin vele teksten uit verschillende tijden zijn opgenomen; deze werken zijn verdeeld in verzamelbronnen van voor 1500 en van na 1500.

Wanneer men een afkorting of auteur als bron vindt, moet men om te beginnen literatuurlijst 1.1 raadplegen op het jaartal van de datering. Als voorbeeld:

penoze Bargoens: misdadigersvak, de onderwereld 1906 [Köster Henke] <Jiddisch {3.2}

Om de bron te achterhalen, kijkt men in literatuurlijst 1.1 onder het jaartal 1906. Daar vindt men: 1906 W.L.H. Köster Henke, De Boeventaal. Zakwoordenboekje van het Bargoensch, Dockum. Dit is dus de bron van de datering van het woord penoze.

Wanneer men de bron in de chronologische lijst niet kan vinden, moet men de bron opzoeken in de verzamelbronnen van literatuurlijst 1.2. Bijvoorbeeld:

gannef dief 1769 [Endt] <Jiddisch {3.2}

In literatuurlijst 1.1 vindt men onder 1769 geen bron ‘Endt’; in literatuurlijst 1.2 vindt men echter, in de bronnen van na 1500, onder de letter E: Endt, Enno i.s.m. Lieneke Frerichs (1974), Bargoens woordenboek, Amsterdam. Op dit woordenboek is dus de datering van gannef uit 1769 gebaseerd.

Wanneer meer dan een werk van dezelfde auteur is geraadpleegd, wordt de auteursnaam gevolgd door een jaartal. Voorbeelden:

ban betovering 1898 [Theissen 1975] <Duits

bestek eetgerei 1934 [Theissen 1978] <Duits

Uit literatuurlijst 1.2 blijkt dat het gaat om de werken: Theissen, S. (1975), De germanismen in de moderne Nederlandse woordenschat, dissertatie, Belgisch Interuniversitair Centrum voor Neerlandistiek, en Theissen, S. (1978), Germanismen in het Nederlands, Hasselt.

[p. 861]

Werken die incidenteel zijn gebruikt, zijn niet opgenomen in de literatuurlijsten. In die gevallen is als bron een auteursnaam plus een (verkorte) titel of (bij anonieme werken of werken van meerdere samenstellers e.d.) alleen een (verkorte) titel vermeld. De complete titelinformatie is - samen met het jaar van uitgave, dat meestal hetzelfde is als de datering van het trefwoord - via de gebruikelijke bibliotheekcatalogi gemakkelijk te vinden. Een van de zegeningen van de moderne tijd is dat het eenvoudig is geworden om de complete bibliografische gegevens te achterhalen wanneer men de auteursnaam en een (verkorte) titel weet. Daar heb ik mijn voordeel mee gedaan door de titels zo kort mogelijk op te schrijven, maar op een zodanige manier dat ze toch te achterhalen zijn. Enkele voorbeelden zijn:

accusatief vierde naamval 1605 [P. Heyns, Cort onderwys] <Latijn

boezeroen bepaald kledingstuk 1855 [Focke, Neger-Eng. wrdb.] <Frans

daiquiri cocktail 1974 [Culinaire enc.] <Engels {4.1.6}

gazpacho koude soep van tomaten, olie en knoflook 1976 [Complete kookboek voor de goede keuken] <Spaans {3.2/4.1.6}

De volledige titels zijn eenvoudig te vinden: Peeter Heyns heeft in 1605 een boekje geschreven, getiteld Cort onderwys van de acht deelen der Françoischer talen, tot nut ende voorderinghe der Nederlandscher jonckheyt, Zwolle. H.C. Focke publiceerde in 1855 een Neger-Engelsch woordenboek, Leiden. Het complete kookboek voor de goede keuken ten slotte verscheen in 1976 in Wageningen. De oorspronkelijke auteur was E. Meyer-Berkhout; C.P. de Goederen-Koopman tekende voor de vertaling uit het Duits en voor de bewerking.

Voor sommige woorden leverde het elektronische bibliothecaire zoeksysteem Picarta de oudste datering. Dit is als volgt aangegeven:

alzheimer een bepaalde ziekte 1919 [Picarta: titel van R. Tumbelaka]

crematie lijkverbranding 1875 [Picarta: titel van L. Plantenga] <Frans

Dankzij de gegevens auteursnaam + voorletter(s), titelwoord (= trefwoord) en jaar van publicatie (= datering van het trefwoord), is via Picarta gemakkelijk te vinden dat het gaat om de werken: R. Tumbelaka (1919), Ziekte van Redlich-Alzheimer, proefschrift Amsterdam, en Luc. Lour. Plantenga (1875), De crematie, Zutphen (proefschrift Utrecht).

Bij niet-alfabetische werken en werken zonder register is de pagina waarop het woord te vinden is, aangegeven (niet voorafgegaan door p.), bijvoorbeeld:

oorgetuige* iemand die bij een gesprek aanwezig is 1965 [Carmiggelt, Mooi weer vandaag 60] {4.4}

Wanneer de datering van een woord in een alfabetisch geordende bron niet onder het trefwoord zelf is gevonden maar onder een ander trefwoord, staat na de bron het trefwoord vermeld waar de datering is aangetroffen. Bijvoorbeeld:

beugelen* een bal door een beugel rollen 1424 [mnw cloot] {4.1.18}

Dit wil zeggen dat de datering voor beugelen te vinden is in het Middelnederlandsch woordenboek onder het trefwoord cloot.

Tot slot is het belangrijk het volgende te weten. Sommige werken zijn zowel rechtstreeks geraadpleegd als via een verzamelbron. Daarom is, bijvoorbeeld, bij het jaartal 1599 soms als bron Kiliaan vermeld en soms wnt. De vermelding in het wnt kan dan

[p. 862]

berusten op Kiliaan, maar ook op een andere bron; wie daar achter wil komen, moet het wnt raadplegen.