Chronologisch woordenboek

verantwoording

gebruikt exemplaar

exemplaar universiteitsbibliotheek Nijmegen, signatuur: CB1 C 16266

 

algemene opmerkingen

Dit bestand biedt, behoudens een aantal hierna te noemen ingrepen, een diplomatische weergave van de tweede druk van Chronologisch woordenboek. De ouderdom en herkomst van onze woorden en betekenissen van Nicoline van der Sijs uit 2002. Het werk verscheen in 2001 als proefschrift onder de titel ‘Etymologie in het digitale tijdperk’.

 

redactionele ingrepen

p. 567-584: de noten op deze pagina's zijn in de lopende tekst geplaatst. De betreffende pagina's zijn daardoor komen te vervallen.

 

Bij de omzetting van de gebruikte bron naar deze publicatie in de dbnl is een aantal delen van de tekst niet overgenomen. Hieronder volgen de tekstgedeelten die wel in het origineel voorkomen maar hier uit de lopende tekst zijn weggelaten. Ook de blanco pagina's (p. 16, 96, 142, 858 en 1128) zijn niet opgenomen in de lopende tekst.

 

[pagina 1]

Chronologisch woordenboek

 

[pagina 3]

Nicoline van der Sijs

 

Chronologisch woordenboek

 

De ouderdom en herkomst van onze woorden en betekenissen

 

[vignet]

Uitgeverij L.J. Veen

Amsterdam/Antwerpen

 

[pagina 4]

Alle rechten voorbehouden

© 2001 Nicoline van der Sijs

Omslagontwerp Brigitte Slangen

Typografie Sander Pinkse Boekproductie, Amsterdam

 

isbn 90 204 2045 3

D/1999/0108/734

nugi 943

 

Dit is de handelseditie van een proefschrift getiteld Etymologie in het digitale tijdperk. Een chronologisch woordenboek als praktijkvoorbeeld, verdedigd te Leiden.

 

[pagina 5]

Inhoud

 

Voorwoord 13

Dankbetuiging 15

Gebruikte symbolen en afkortingen 17

 

Hoofdstuk 1. De proefopstelling

1.1	Het digitale tijdperk	19
	Etymologie in het computerloze tijdperk	19
	Dateringen	21
	Etymologie in het digitale tijdperk	23
	Hypothese, werkwijze en doelstelling	24
	Over de opzet van dit boek	26
	Algemene opmerkingen	28
1.2	De inrichting van de etymologische database	31
1.2.1	De trefwoorden	31
1.2.2	De dateringen	33
	De jaartallen	35
	Problemen bij het dateren	36
	Problemen bij het gebruik van het mnw en het wnt	37
	Opnamebeleid van woordenboeken	39
	Taboe, eufemisme en algehele vaagheid	41
	De relatieve waarde van dateringen	41
1.2.3	De gedateerde betekenis	43
	Betekenisveranderingen	45
	Betekenisveralgemening	45
	Betekenisvernauwing	46
	Metaforisch gebruik	47
	Metonymisch gebruik	48
	De ‘oorspronkelijke’ of ‘eigenlijke’ betekenis	48
	Niet apart gedateerde betekenisverschuivingen	49
	Meerdere betekenissen gedateerd	50
	Verschil in herkomst	50
	Betekenisontlening	51
	Uiteengegroeide betekenissen	52
	Eufemisering	53
1.2.4	De gedateerde vorm	54
	Verschil in herkomst	55
	Geregeld optredende vormveranderingen	56

 

 

[pagina 6]

	Onregelmatige vormveranderingen	59
1.2.5	De herkomst van de trefwoorden	61
	Inheemse woorden	61
	Leenwoorden	63
	Afgeleiden van leenwoorden	64
	Letter(greep)woorden	66
	Etymologie onbekend	67
	Speciale gevallen waarvoor de indeling inheems - geleend geldt	68
	Namen die soortnaam zijn geworden	68
	Gemunte woorden	68
	Volksetymologie	69
	Betekenisontleningen	70
	Leenvertalingen	71
	Contaminatie	71
	Talen waaraan woorden zijn ontleend	71
1.2.6	De thematische indeling	74
1.3	Dateringen en de realiteit	80
	Datering en daadwerkelijk gebruik van een woord	80
	Dateringen als afspiegeling van maatschappelijke veranderingen	83
1.4	Aandacht voor nieuwe woorden	87
	Voorspellingen over de levensduur van woorden	91
	Werken in andere talen waarin nieuwe woorden en dateringen een rol spelen	92
1.5	Concluderend	94

 

Hoofdstuk 2. De oudste bronnen voor het Nederlands

2.0	Inleiding	97
2.1	Het prille begin: plaatsnamen in Romeinse bronnen	98
2.2	De wieg van het Nederlands	101
	Het Frankisch als indirecte bron	103
	De Lex Salica	107
	Frankische woorden in het Frans	110
2.3	Plaatsnamen in Latijnse bronnen	118
2.4	Latijnse oorkonden en inkomstenregisters als bron voor Nederlandse woorden	132
2.5	De oudste Nederlandse zinnen en teksten: eind achtste eeuw tot de dertiende eeuw	135
	Het oudste Nederlands: een Utrechtse doopbelofte en een Hollandse lijst van heidense praktijken uit 776-800	136
	De oudste omvangrijke Nederlandse tekst: de Wachtendonkse Psalmen uit de tiende eeuw	138

 

 

[pagina 7]

	De tweede omvangrijke Nederlandse tekst: de Leidse Willeram uit ca. 1100	139
	De oudste literaire Nederlandse zinnetjes	139
2.6	Concluderend	141

 

Hoofdstuk 3. De herkomst van Nederlandse woorden

3.0	Inleiding	143
3.1	Inheemse woorden	147
	De oudste inheemse samenstellingen	147
	Verholen samenstellingen	152
	Copulatieve samenstellingen	154
	Possessieve samenstellingen	155
	Samenstellende afleidingen	156
	Concluderend	158
	Inheemse afleidingen met improductieve achtervoegsels	158
	Zelfstandige naamwoorden	159
	Het achtervoegsel -m	160
	Het verkleiningsachtervoegsel -el	162
	Het instrumentale achtervoegsel -el	164
	Dierennamen op -el	166
	Het abstracte achtervoegsel -nis	166
	Het abstracte achtervoegsel -st	167
	Het abstracte achtervoegsel -te	168
	Het collectivum ge..te	171
	Bijvoeglijke naamwoorden	171
	Het achtervoegsel -n	171
	Bijwoorden	172
	De bijwoordelijke -s	172
	Werkwoorden	174
	Causatieve werkwoorden	174
	Het achtervoegsel -igen	174
	Iteratieve werkwoorden op -eren en -elen	176
	Concluderend	184
	Inheemse (gelede en ongelede) woorden van na 1950	185
	Klanknabootsende woorden	190
	Tussenwerpsels	191
	Dierennamen	193
	Werkwoorden	196
	Overige woorden	201
	Concluderend	203

 

 

[pagina 8]

	Herhalingswoorden	203
	Hele herhalingswoorden	203
	Gedeeltelijke herhalingswoorden	205
	Klankschilderende woorden	211
3.2	Leenwoorden	213
	Oude leenwoorden in het Germaans	215
	Substraatwoorden in het Germaans	215
	Slavische leenwoorden in het Germaans	217
	Keltische leenwoorden in het Germaans	218
	Latijnse leenwoorden in het Germaans en het Nederlands	221
	Leenwoorden in het Nederlands	227
	Leenwoorden uit Romaanse talen	228
	Franse leenwoorden	228
	Italiaanse leenwoorden	238
	Spaanse leenwoorden	249
	Portugese leenwoorden	256
	Leenwoorden uit Germaanse talen	259
	Duitse leenwoorden	259
	Nederduitse leenwoorden	267
	Jiddische leenwoorden	269
	Engelse leenwoorden	273
	Friese leenwoorden	278
	Scandinavische leenwoorden	279
	Afrikaanse leenwoorden	281
	Leenwoorden uit andere Indo-europese talen	282
	Griekse leenwoorden	282
	Slavische leenwoorden	285
	Leenwoorden uit het Romani	288
	Leenwoorden uit Semitische talen	290
	Arabische leenwoorden	290
	Hebreeuwse en Aramese leenwoorden	293
	Leenwoorden uit andere niet-Indo-europese talen	295
	Turkse leenwoorden	295
	Leenwoorden uit het Indonesisch	297
	Leenwoorden uit West-Indië	300
	Japanse leenwoorden	302
	Chinese leenwoorden	305
	Concluderend	307
3.3	Afgeleiden van leenwoorden	309
3.4	Letterwoorden en lettergreepwoorden	314
3.5	Etymologie onbekend	320

 

 

[pagina 9]

Hoofdstuk 4. Thema's chronologisch bekeken

4.0	Inleiding	325
4.1	Inhoudswoorden: geselecteerde woordvelden	341
4.1.1	Aardrijk	342
	Weersverschijnselen	342
4.1.2	Plantenrijk	343
	Granen	344
	Vruchten en noten	345
4.1.3	Dierenrijk	348
	Gedomesticeerde zoogdieren	348
	Geiten en schapen	349
	Paarden en paardachtigen	350
	Runderen	351
	Varkens	351
	Honden en hondensoorten	352
	Katten en kattensoorten	354
	Wilde zoogdieren	355
	Inheemse benamingen	355
	Geleende benamingen: knaagdieren	357
	Geleende benamingen: hoefdieren	357
	Geleende benamingen: roofdieren	358
	Overige geleende benamingen	360
4.1.4	Mensenwereld	362
	Familieleden	362
	Leeftijdsfasen	368
4.1.5	Zintuiglijkheden	370
	Kleuren	371
4.1.6	Consumptie	373
	Alcoholische dranken	373
	Bieren	373
	Wijnen	374
	Overige alcoholische dranken	375
	Niet-alcoholische dranken	378
	Zuivelproducten	380
	Kaassoorten	381
	Soepen	382
	Vlees- en worstsoorten	383
	Gerechten	385
	Groenten	389
	Kruiden en specerijen	392

 

 

[pagina 10]

	Gekonfijte en gedroogde vruchten	393
	Sauzen	393
	Brood	394
	Gebak en koekjes	396
	Snoep en nagerechten	397
	Drugssoorten	399
	Rookwaar	401
4.1.7	Tijd	403
	Maanden en seizoenen	403
	Tijdrekening	404
	Bijwoorden van tijd	407
4.1.8	Religie	409
	Functionarissen en persoonsaanduidingen binnen de katholieke Kerk	409
	Hervorming	412
	4.1.9	Sociale leven	415
	Huishoudelijke apparaten	415
	Meubels	417
	Hoofddeksels	418
	Schoeisel	420
	Stofnamen	421
4.1.10	Voortbewegen	426
	Aandrijfkrachten	426
	Door mens of dier getrokken transportmiddelen	428
	Openbaar vervoermiddelen	430
	Fietsen en opvolgers	430
	Auto's	432
	Vliegtuigen	433
4.1.11	Scheepvaart	435
	Schepen	435
	Inheemse scheepsnamen	436
	Geleende scheepsnamen	437
4.1.12	Handel	439
	Officiële munteenheden	439
	Nederlandse muntnamen	443
4.1.13	Werk en industrie	448
	Beroepen	448
	Boeren en landbouwers	449
	Ambachtslieden	450
	Kleinhandelaars	454
	Het oudste beroep	456
4.1.14	Leger	457
	Groepsaanduidingen	457

 

 

[pagina 11]

	Persoonsaanduidingen	460
	Wapens	462
	Kleding	466
4.1.15	Kunst	467
	Dans	467
	Toneel- en filmgenres	470
4.1.16	Muziek	472
	Muziekinstrumenten	473
	Zangstemmen en stemregisters	476
	Instrumentale muziek	477
4.1.17	Communicatie	480
	Telecommunicatieapparaten en geluid- en beelddragers	480
4.1.18	Sport en spel	486
	Sporten buitenshuis	487
	Sporten binnenshuis	492
	Kaartspelen	493
	Kansspelen	495
	Kinderspelen	496
	Concluderend	499
4.2	Functiewoorden	501
	Lidwoorden	502
	Telwoorden	502
	Voegwoorden	506
	Voornaamwoorden	508
	Voorzetsels	514
	Concluderend	518
4.3	Tussenwerpsels	518
	Communicatieve tussenwerpsels	519
	Emotionele tussenwerpsels	522
	Concluderend	526
4.4	Ontstaansbronnen van nieuwe woorden en betekenissen	526
	Eufemisering	526
	Seks bedrijven	528
	Lichaamsdelen waarop een taboe rust	530
	Plassen en poepen	532
	Wc	534
	Ziektes	535
	Doodgaan en doden	536
	Concluderend	536
	Versterkende bijvoeglijke naamwoorden	537
	Concluderend	544
	Gemunte woorden	545
	Concluderend	554

 

 

[pagina 12]

Hoofdstuk 5. Besluit

Samenvatting van de voorgaande hoofdstukken	555
Hoofdstuk 1	555
Hoofdstuk 2	555
Hoofdstuk 3	556
Hoofdstuk 4	559
Het nut van de resultaten	561
Toekomstidealen en suggesties voor vervolgonderzoek	563

 

Noten

Hoofdstuk 1	567
Hoofdstuk 2	572
Hoofdstuk 3	575
Hoofdstuk 4	580
Hoofdstuk 5	584

 

Chronologische lijst van woorden en taalfeiten

Inleiding	585
Voor de taalfeiten gebruikte bronnen	587
Woordenlijst en taalfeiten	588

 

Alfabetisch woordregister

Inleiding	859
Bronnen van de dateringen	860
Gebruikte afkortingen	862
Woordregister	865

 

Literatuur

1.	De belangrijkste bronnen voor de dateringen	1129
1.1	Chronologisch overzicht van de belangrijkste bronnen voor de dateringen	1131
1.2	Bronnen met dateringen uit diverse tijden	1142
	Tot ongeveer 1500	1142
	Van ongeveer 1500 tot heden	1144
2.	Literatuur die is gebruikt voor de tekst	1147