Chronologisch woordenboek

De ouderdom en herkomst van onze woorden en betekenissen

3.4 Letterwoorden en lettergreepwoorden

Letterwoorden en lettergreepwoorden worden samen acroniemen genoemd.¹²⁷ Letterwoorden worden gevormd op basis van de eerste letters van twee of meer afzonderlijke woorden of woorddelen. Deze eerste letters kunnen apart uitgesproken worden (atv), of ze kunnen tezamen als één nieuw woord worden uitgesproken (ahob en niet a-ha-o-be). Er zijn dus letterwoorden met letteruitspraak en met woorduitspraak. Letterwoorden kunnen acronymische spelling hebben (atv, t.b., b.h.) of spelling volgens de uitspraak, dat wil zeggen dat de letternamen uitgespeld worden (beha, elpee). Firma's en overheidsinstellingen kiezen soms bewust voor een lange naam waarvan de delen bij afkorting tot een betekenisvol woord leiden; zo heette de Amerikaanse hulporganisatie voor Europa na de oorlog care ‘zorg’, een letterwoord van Cooperative for American Remittances to Europe.¹²⁸

Lettergreepwoorden kunnen op twee manieren gevormd worden. Ten eerste kunnen nieuwe woorden gemaakt worden op grond van de eerste delen van de afzonderlijke woorden, meestal de eerste lettergrepen, maar dat hoeft niet. Op die manier zijn horeca en doka gevormd. Ten tweede kunnen nieuwe woorden gevormd worden door middel van samentrekking van het eerste en laatste deel (vaak de lettergreep) van twee afzonderlijke woorden. Zo zijn botel en stagflatie gevormd. Soms hebben de samengetrokken woorden een lettergreep die identiek of bijna identiek klinkt: concurrent + collega wordt conculega, producent + consument wordt prosument.

Het gebruik van schrijfafkortingen is al oud. Zo werden en worden er bijvoorbeeld van oudsher veel Latijnse afkortingen gebruikt in de internationale wetenschappelijke taal bij het citeren en verwijzen naar boeken: id. (idem), i.v. (in voce), l.c. (loco citato), op.cit. (opere citato), s.a. (sine anno), s.l. (sine loco), s.l.e.a. (sine loco et anno), s.v. (sub voce). Daarmee vergelijkbaar zijn afkortingen zoals z.o.z. Af- en verkortingen kwamen en komen vooral voor daar waar een snelle en korte boodschap nodig is: in telegrammen, advertenties of in nood (sos). In advertenties en aankondigingen in kranten werden en

127 Zie de ans 1997: 695-696; Van den Toorn e.a. (red.) 1997: 514-517.

128 Seebold 1981: 192.

[p. 315]

worden uit zuinigheid veel afkortingen gebruikt, denk aan n.o.t.k. (nader overeen te komen), t.k.a. (te koop aangeboden) of z.g.a.n. (zo goed als nieuw). Lang niet alle daarvan zijn doorgedrongen tot het dagelijks taalgebruik, maar dat is a.u.b., s.v.p. en t.z.t. wel gelukt.

In de negentiende eeuw is het gebruik van letterwoorden en lettergreepwoorden enorm toegenomen, vooral in het Engels, en dankzij Engelse invloed ook in andere talen.¹²⁹ In de twintigste eeuw zijn dit soort woorden tot bloei gekomen in de politieke sfeer en vooral in totalitaire staten zoals Duitsland na 1933 en de voormalige Sovjet-Unie, maar ook de invloed van het Engels is door blijven gaan. In het Engels bestaat een voorkeur voor letterwoorden, denk aan aids, c.d., laser, l.p., p.c., radar, t.l., w.c. Het voormalige Oostblok had een voorkeur voor lettergreepwoorden. Zo kennen we uit het Russisch agitprop (van agitatie en propaganda) en Komintern (van Communistische Internationale, in het Russisch Kommunističeskij Internacional); uit Oost-Duitsland komt Vopo (Volkspolizei). Deze woorden vallen alle onder de leenwoorden, want ze zijn niet in het Nederlands gevormd.

Letterwoorden worden om een aantal redenen gemaakt. Een belangrijke is taboe: namen van ziektes of pseudoziektes worden liever niet voluit genoemd, vandaar k, t.b.(c.) en m'tje (zie 4.4). Verder speelt taaleconomie een belangrijke rol: er bestaat een tendens lange woorden of lange uitdrukkingen te verkorten, en dat kan onder andere door de eerste lettergrepen of letters samen te nemen. Letterwoorden en lettergreepwoorden zijn bij uitstek populair bij de overheid, in namen van organisaties, wetten e.d., die meestal voluit erg lang zijn. En juist de overheid heeft bovendien de mogelijkheid dergelijke woorden algemeen te verbreiden: burgers zijn nu eenmaal gedwongen de overheidsterminologie in communicatie met instanties over te nemen.

Hieronder de in het Nederlands gevormde letterwoorden uit mijn bestand; dit is slechts een zeer kleine selectie uit de in het Nederlands gebruikte letterwoorden. Wanneer de verkorting niet uit de definitie van het woord blijkt, voeg ik een verklaring toe.

1840	s.v.p.	‘tussenwerpsel: verzoek’ <l: van s'il vous plaît
1840	t.z.t.	‘te zijner tijd’ <l
1875	g.v.d.	‘tussenwerpsel: vloek’ <l: van godverdomme
1895	a.u.b.	‘tussenwerpsel: verzoek’ <l: van alstublieft
___
1919	t.b.c., t.b.	‘infectieziekte’ <l: van tuberculose
1940	z.o.z.	‘zie ommezijde’ <l
1950	ahob	‘overwegboom’ <l: van automatische halve overwegbomen
1950	beha	‘bustehouder’ <l: van bustehouder
1953	pvc	‘polyvinylchloride’ <l
1953	tl-buis	‘lichtgevende buis’ <l: van Frans tube luminescent

129 Bach 1961: 330.

[p. 316]

1961	cv	‘centrale verwarming’ <l
1961	m'etje, emmetje	‘maandstonden’ <l: van menstruatie
1964	k	‘kanker’ <l
1966	elpee	‘langspeelplaat’ <l
1981	bommoeder	‘vrouw die haar kind alleen wenst op te voeden’ <l: van bewust ongehuwde moeder
1982	lat-relatie	‘leefsituatie waarin partners hun zelfstandigheid niet opgeven’ <l: van Engels living apart together
1982	vutter	‘iemand die vervroegd met pensioen is’ <l: van vervroegde uittreding
1984	cara	‘verzamelnaam voor longziekten’ <l: van chronische aspecifieke respiratorische aandoeningen
1987	atv	‘arbeidstijdverkorting’ <l
1991	pinnen	‘geld uit een automaat halen’ <l: van persoonlijk identificatienummer
1993	ama	‘alleenstaande minderjarige asielzoeker’ <l
1997	arrenbie	‘computersoulvariant’ <l
1999	amogger	‘asielzoeker met onacceptabel gedrag’ <l

De letterwoorden komen vanaf halverwege de negentiende eeuw voor, maar de meeste dateren van 1950 of daarna; het is dus een jong verschijnsel om dergelijke woorden te gebruiken, in ieder geval in geschreven tekst (in de spreektaal zijn ze wellicht ouder).

Tl-buis is een in het Nederlands gemaakt letterwoord van Frans tube luminescent (buis is dus tautologisch). In arrenbie en elpee zijn de letters geschreven volgens hun uitspraak; R&B en lp zijn geleend uit het Engels, maar de vormen arrenbie en elpee bestaan in deze taal niet, net zomin als lat(-relatie) of living apart together - deze verbinding is in het Nederlands gemaakt. Van bommoeder en vutter is alleen het eerste deel een letterwoord.

Bij bommoeder is de toevoeging moeder eigenlijk tautologisch, want de m in het letterwoord staat al voor ‘moeder’. Nu staat er dus: bewust ongehuwde moeder-moeder. Dat bewijst dat de taalgebruiker zich niet meer realiseert uit welke oorspronkelijke woorden het letterwoord is samengesteld; het letterwoord is dus een nieuw woord geworden en de band met de oorsprong ervan is voor de taalgebruiker verbroken. Hetzelfde is gebeurd in isbn-nummer (Internationaal Standaard Boek Nummer-nummer), apk-keuring (Algemene Periodieke Keuring-keuring) en abn Bank (Algemene Bank Nederland-Bank), die geen van alle in mijn bestand zijn opgenomen.

Een apart geval is de vorming van nieuwe woorden door een verkorting die uit slechts één letter bestaat en die wordt samengevoegd met bestaande woorden. Het woordvormingsprocédé is geleend uit het Engels maar wordt in het Nederlands productief gebruikt. Het gaat om e- als verkorting van electronic (highway) / elektronisch(e snelweg),

[p. 317]

om m- als verkorting van mobile / mobiel(e telefoon), en om i- als verkorting van internet. Vanaf 1998 vinden we in het Nederlands zowel Engelse als Nederlandse samenstellingen met e-, zoals e-bedrijf, e-business, e-consument, e-government, e-tijd. Meestal gaat het om eendagsvliegen. De zogenaamd grappige vormingen e-conomie, e-ctivist, e-ducatie, e-mancipatie, e-motie en e-vangelisatie voorspel ik maar een heel kort leven. De m-woorden zijn tot nu toe geringer in aantal. Ze dateren vanaf 1999, vergelijk m-business, m-commerce. Ook i-woorden komen op, bijvoorbeeld i-business voor internet business.

De volgende lettergreepwoorden staan in mijn bestand. Ik geef ook de paar gevallen die in samenstellingen voorkomen, zoals dobli-spiegel en vlizotrap.

1940	horeca	‘bedrijfsgroep van hotel-, restauranthouders e.d.’ <l: van ho(tel), re(staurant), ca(fé)
1942-1943	doka	‘donkere kamer’ <l
1948	Cobra	‘naam van een groep Deense, Belgische en Nederlandse kunstenaars uit de jaren vijftig van de 20e eeuw’ <l: van Co(penhagen) - Br(ussel) - A(msterdam)
1955	vlizotrap	‘uittrekbare trap naar vliering of zolder’ <l: van vli(ering) + zo(lder) + trap
1965	botel	‘drijvend hotel’ <l: samentrekking van boot en hotel
1974	stagflatie	‘hoge inflatie en geringe economische groei’ <l: samentrekking van stagneren en inflatie
1984	minco	‘minderwaardigheidscomplex’ <l
1992	zotel	‘kliniek bij een hotel’ <l: samentrekking van ziekenhuis en hotel
1994	conculega	‘persoon of onderneming die in dezelfde markt opereert’ <l: samentrekking van concurrent en collega
1996	krapitalist	‘iemand met een relatief klein vermogen’ <l: samentrekking van krap en kapitalist
1996	prosument	‘persoon die producent en consument tegelijk is’ <l: samentrekking van producent en consument
1999	dobli-spiegel	‘spiegel aan vrachtwagen die zicht geeft in de dode hoek’ <l: van dode en blinde (hoekspiegel)
___
2000	bamamodel	‘onderwijsmodel van brede bachelorfase gevolgd door specialistische masterfase’ <l: van bachelor/mastermodel
2000	camjo	‘eenmansreportageploeg met kleine digitale camera’ <l: van camera en journalist
2000	combiroes	‘roes die ontstaat door gecombineerd gebruik van alcohol en drugs’ <l: samentrekking van combinatie en roes

[p. 318]

2000

stronken

‘stoned en dronken’ <l: samentrekking van stoned en dronken

De lettergreepwoorden zijn nog aanzienlijk jonger dan de letterwoorden: ze dateren vanaf halverwege de twintigste eeuw.

Botel en zotel zijn in het Nederlands gemaakt naar het voorbeeld van motel, dat we in samengetrokken vorm (van motorists' hotel) uit het Engels geleend hebben.

Twee verschijnselen die nauw verwant zijn aan letterwoorden en lettergreepwoorden, zijn cijferwoorden en lettervormwoorden. Het schrijven van cijfers als onderdeel van een woord in plaats van de uitgeschreven getalsnaam is recent. Voorbeelden zijn 55+'er, 65+'er naast vijfenvijftigplusser, vijfenzestigplusser, A4('tje) (dat bijna nooit als Avier wordt gespeld), 06-nummer. Dit levert overigens wel alfabetiseringsproblemen op bij opname en opzoeken in woordenboeken. In mijn bestand zitten er maar weinig:

1974	vijfenvijftigplusser, 55+'er	‘iemand die boven de 55 jaar is’ <l
1974	vijfenzestigplusser, 65+'er	‘iemand die boven de 65 jaar is’ <l
1992	A4	‘bepaald papierformaat’ <l

Bij lettervormwoorden verwijst het woord naar de vorm van de letter. Een deel van deze woorden is geleend (T-shirt), andere zijn waarschijnlijk gemaakt in het Nederlands of in ieder geval van inheemse woorden (misschien naar een buitenlands voorbeeld, vergelijk Engels V neck, S curve en Nederlands V-hals, S-bocht). De categorie is relatief jong, beginnend eind negentiende eeuw, en er komen nog steeds woorden bij.

1872	o-benen	‘benen waarvan de knieën naar buiten staan’ <l
1898	L-vormig	‘de vorm van een L hebbend’ <l
1898	x-benen	‘benen waarvan de knieën naar binnen staan’ <l
1933	I-ijzer	‘profielijzer met I-vormige doorsnede’ <l
1935	U-balk	‘balk met U-vormig profiel’ <l
1950	S-bocht	‘S-vormige bocht’ <l
1952	V-snaar	‘drijfriem met V-vormige doorsnee’ <l
1958	V-hals	‘V-vormig uitgesneden hals’ <l
1970	T-kruising	‘kruising waarbij een weg loodrecht op een andere staat’ <l
1992	U-bocht	‘bocht van 180 graden’ <l

Tot besluit van deze paragraaf enige opmerkingen over het niet-gelexicaliseerde gebruik van verkortingen - verkortingen dus die niet in woordenboeken, en evenmin in het bestand, zijn opgenomen. Het aantal incidentele verkortingen is de laatste tijd zowel door het chatten op internet als door de invoering van sms op mobiele telefoons enorm toegenomen: men verzendt snelle, korte boodschappen met zo min mogelijk tekens.

[p. 319]

Chatten gebeurt op grote schaal vanaf het begin van de jaren negentig, sms bestaat sinds 1994, maar werd in 2000 een rage onder de jeugd. Bij sms zijn er niet meer dan 160 tekens per bericht beschikbaar. Een extra reden om sms-berichten kort te houden is dat het invoeren van een bericht uiterst moeizaam gaat omdat er veel te weinig telefoontoetsen zijn voor het Nederlandse alfabet. Om de letter S te reproduceren moet daarom bijvoorbeeld viermaal snel de toets 7 ingedrukt worden. En voor subtiliteiten zoals leestekens of diakritische tekens bestaat helemaal geen ruimte.

Verkortingen vinden daarbij op verschillende manieren plaats. Woorden worden verkort door alleen de eerste letters te gebruiken, dus volgens het principe van de letterwoorden (ikz = ik kom zo, nmd = nooit meer doen), maar ook door klinkers in woorden weg te laten (cmptr = computer, xcs = excuses). Verder geeft men klankcombinaties weer door één letter: nx = niks, xje = ik zie je, Engels cu = see you - anders dus dan bij de letterwoorden, waar dit met i.z.j. of s.y. of sy zou zijn weergegeven. Het begrip ‘effen, even’ wordt door ff weergegeven. Ook gebruikt men cijfers om een klankcombinatie weer te geven: 4en of 4& = vieren, w8 = wacht, pr8ig = prachtig, g1 = geen, suc6 = succes, ge9 = genegen, ver3t = verdriet. Een en ander wordt ook nog gecombineerd, zoals blijkt uit het Engelse voorbeeld 2g4u = too good for you, de namen van providers wxs = world access en xs4all = access for all en popgroepen zoals U2.

De meeste van deze verkortingen zijn nog niet gestandaardiseerd. Dat kan echter op den duur veranderen; ff bijvoorbeeld wordt vrij algemeen gebruikt, net als de samentrek-king hoestie ‘hoe is tie?’ en het letterwoord lol voor Laughing Out Loud ‘moest ik erg om la-chen’. Veel van de verkortingen zijn uit het Engels overgenomen (zie ook bovengenoemde voorbeelden), mede omdat het Engels meer mogelijkheden lijkt te bieden dan het Nederlands voor het vervangen van woorden door cijfers en letters, doordat in het Engels het verschil tussen spelling en uitspraak veel groter is dan in het Nederlands. Bovendien kunnen in het Engels twee cijfers gebruikt worden voor drie zeer frequente woorden: twee voorzetsels en een bijwoord, namelijk 4 voor for ‘voor’, en 2 voor to ‘naar, tot, tegen’ en voor too ‘ook’. Voorts kan in het Engels het persoonlijke voornaamwoord you, dat zowel ‘u’ als ‘jij’ als ‘jullie’ betekent, met één letter, de u, worden weergegeven. Een ander persoonlijk voornaamwoord is van zichzelf in het Engels al ultrakort: I ‘ik’. Tot slot worden werkwoorden in het Engels veel minder verbogen dan in het Nederlands, dus met C voor see kunnen meer zinnen gemaakt worden dan met z voor zien.¹³⁰

De verkortingen worden ook buiten de digitale wereld gebruikt: in reclame leest men wel xtra, een bekend leenwoord is xtc voor ecstasy ‘hallucinerend middel’, en B2B voor business to business is in 2000 enorm opgekomen.

Een andere vernieuwing van internet is het gebruik van smileys of emoticons en van het nieuwe symbool @ ofwel het apenstaartje. Het toevoegen van smileys bleek noodzakelijk omdat de gevoelswaarde van een mededeling in de ultrakorte digitale boodschappen verloren ging en er allerlei onbegrip ontstond tussen zender en ontvanger; daarom voerde men smileys in om aan te geven ‘dit is een grapje’, ‘ironisch bedoeld’, ‘ik ben nu echt boos’ en dergelijke.

Het spelen met letters, cijfers en symbolen is jong en zal waarschijnlijk hoofdzakelijk beperkt blijven tot de digitale wereld. Het is niet helemaal nieuw: dergelijke taal-

130 Zie Daniëls 2000b voor vele voorbeelden van Nederlandse en Engelse verkortingen. Zie ook de column ‘lol + lol’ van Liesbeth Koenen in nrc Handelsblad van 18/12/2000.

[p. 320]

spelletjes zijn al eerder gebruikt, onder andere in literatuur en onder schoolkinderen. Hugo Brandt Corstius (Battus) vermeldt in zijn Opperlandse taal - en letterkunde (p. 188-191) de spelling id voor ‘idee’, de door Remco Campert gebruikte spelling Essay Iks voor ‘sex’ en de zin 12 dwergen en 1 11je 4den feest 8er een 100eden geen mensen mee. In de oorlog schreef men wel ah xit ffff zzzzz ‘Aha, ik zie thee! Effen zetten’. Maar dat waren incidentele grapjes, terwijl bij chatten en sms'en het verkortingsprincipe een noodzaak is en door een grote groep gewone taalgebruikers wordt gehanteerd.

Veel belangrijker dan de invoer van (incidentele) verkortingen, cijfers en symbolen, is de verandering in schrijfstijl die dankzij internet is opgetreden. Tot voor kort onderscheidden schriftelijke boodschappen zich in meerdere of mindere mate van gesproken boodschappen, maar op internet is dat verschil vrijwel geheel opgeheven, in het voordeel van de spreekstijl.