Schoonheid als eigenbelang

[p. 54]

Geknotte Mystiek

IN zijn prachtige bundel Meesters geeft de dichter P.N. van Eyck zeven verbeeldingen van het leven, maar vooral van het sterven van die groten, tegenover wie zijn leven zich een gelukkig schuldenaar weet. Het zijn Boeddha, Lau-Tze, Plato, Jezus, Hadewych, San Juan de la Cruz en Spinoza. Het merendeel van deze namen laat reeds vermoeden, wat het klimaat van deze bundel is. Hoewel het woord gruwelijk is misbruikt en daardoor bijna onbruikbaar geworden, is men toch genoodzaakt om hier - met enige beperkingen - van mystiek te spreken. Degenen, die Van Eyck in zijn ontwikkeling hebben gevolgd, zullen zich herinneren, hoe hij in zijn eerste bundel De getooide doolhof tussen lust en rede het inzicht zocht in de doolhof, die leven heet en die door haar schone tooi de vergeefse pogingen dubbel bitter maakt. Het is juist die schoonheid, die steeds weer prikkelt tot verder zoeken, ook al wanhoopt het hart, dat het ooit zal vinden. In een van Van Eycks meest bekende verzen is zijn laatste woord dan ook de berusting, die het zware leven prijst om zijn schoonheid - ondanks alles. Hier is reeds sprake van wijsheids evenwicht, dat zich niet tot optimisme laat verleiden, maar zich evenmin laat afglijden in een egaal pessimisme, omdat het werd teleurgesteld. Later vindt de dichter zijn oplossing in de onthechting aan de schijn der aarde. De

[p. 55]

enige weg, die verlossing van de tweespalt brengt, is de weg terug; terug naar de oorspronkelijke eenheid van de ziel, die de pijn om het stukwerk van zijn leven geneest. Voortgaand langs de weg der onthechting komt er immers een ogenblik, dat tijd en ruimte - deze grauwe boeien van een schijnbare werkelijkheid - wegvallen en de ziel zich tot oneindigheid verwijdt in een ontroering, waarvoor elke naam ontoereikend is. In het zelfverlies van het kleine ik vindt dan de mens de winst van eeuwigheid en oneindigheid. Als een druppel in de oceaan - een geliefd beeld van vele mystieken - verdwijnt dan de enkele persoonlijkheid spoorloos in een lichte stilte. Daar ervaart zij de laatste, de enige werkelijkheid, die als het wezen der dingen het aardse leven doordringt en waarvan aardse schoonheid een glinsterende weerschijn is. Voor Van Eyck was deze uitweg de enig mogelijke: het intellectuele zoeken naar de harde kern van het bestaan werd hier bevredigd, maar ook de lust vond hier in een doorstraalde schoonheid haar genot. De schoonheid bleek het ten slotte toch te zijn, die heenwees naar het ene wezen en tegelijkertijd de minder abstracte honger der vele zintuigen voedsel gaf. Ziel en lichaam vonden hun gesublimeerde synthese, vollediger en organischer dan in het krampachtig verzet en de ontberingen van zijn vroeger stoïcisme.

De weg terug is niet gemakkelijk. Mystieken van alle tijden spreken hier van versterving en men doet er goed aan dit begrip niet al te zeer als metaphoor op te vatten. De mens is met vele vezels vergroeid aan de schijnbare werkelijkheid en de onthechting is uiterst pijnlijk. Maar zij, die de roeping en de moed hebben om door te gaan, doen dat in de stellige verwachting, dat straks

[p. 56]

 

‘... eindlijk wijkt de vaste wand

 

Die altijd onverwrikbaar scheen,

 

Rust die de hartslag overmant

 

Maakt ziel en al en leven een.

 

En tot die zaligheid een snik,

 

Niets tussen eeuwigheid en mens

 

Dan een ondeelbaar ogenblik:

 

De dood, een droom, een ijle grens.’

Het is dezelfde weg en dezelfde ervaring van alle mystici van Plato tot Aldous Huxley. De werkelijkheid ervan is alleen te bewijzen voor de medereizigers op de via mystica. Wat ons, buitenstaanders, steeds weer treft, is dat deze mystiek naast femelaars, psychopathen en poseurs ook heiligen, helden en wijzen maakt.

In ‘Meesters’ bezint Van Eyck zich op de groten, die zijn leidslieden zijn geweest op de via mystica. En de meesters zijn weer aanleiding om zich te bezinnen op de kleine vlam van de eigen ziel.

Deze achtergrond verklaart grotendeels Van Eycks poëtische taal. Voor ons, jongeren, zijn deze verzen ontmoetingen met een verleden. Na Marsman en de zijnen is voor ons nog steeds het onuitgesproken doel van een gedicht - de greep naar het wezen, het schot op de kernen van het leven. Een dichter moet in een betrekkelijk kort vers met behulp van een flitsend beeld deze kernen blootleggen. Marsman wilde, in het spoor der expressionisten, per slot van rekening poëzie en leven laten samenvallen, in een knetterend contact. Ook hij zocht naar het wezen en wat hij in de poëzie trachtte te bereiken laat zich voor het minst vergelijken met wat een Van Eyck in het leven te bereiken zoekt. Of Marsmans pogingen ooit succes konden hebben, is een vraag die men hier achterwege kan laten. Hij schoot

[p. 57]

op de kernen, en hij schoot ‘met scherp’. Het gevolg was een poëzie, die het geheugen niet meer kwijt raakt. Eigenlijk hebben alle dichters na hem hetzelfde gewild, maar vooral in de laatste jaren moet helaas geconstateerd worden, dat de poëten met losse flodders, zelfs met pluimpjes meenden te moeten vuren, terwijl velen uit gemakzucht niet meer zochten naar een plaats, waar een kern onder de oppervlakte verborgen kon zijn, maar zich tevreden stelden met een papieren schietschijf tegen de wand van hun flatkamer.

Van Eyck kiest een principiëel andere methode. Hij is te zeer van de onmacht der poëzie overtuigd, dan dat hij haar expressionistisch wil beoefenen. Het wezen, de kern laat zich alleen in de levenservaring ontdekken. Poëzie is slechts de schone omschrijving. De laatste werkelijkheid der mystiek ligt te diep voor woorden, haar schoonheid is één ‘die mijn vers alleen kan roemen, daar 'k voor hun schoonheid zelf geen woorden vindt.’ De jongeren, die Marsmans élan al lang verloren hebben, kunnen moeilijk bezwaren hebben tegen een poëzie, die zich eerlijk op een ander standpunt stelt, die het schot op de kern ook niet suggereert, maar dit als het praerogatief van het leven beschouwt, waarin het reeds moeilijk genoeg te verwerkelijken is. Deze gedistingueerde poëzie van de schone omschrijving laat echter theoretische overwegingen slechts achteraf toe; in de eerste plaats verrast ze en geeft het goede geluk van een melancholie, die een illusie heeft weten te bewaren.

Ondanks zijn mystiek is Van Eyck een markante persoonlijkheid. Hij is een dichter van ‘de droom’, maar deze droom is groot, is persoonlijk en heeft inhoud. Ook in

[p. 58]

dit opzicht valt een vergelijking in het nadeel van de jongeren uit, die een bleekzuchtige fantasie als een grote droom beschouwen en menen, dat de ‘vaagheid’ ervan hen van de plicht tot levend denken ontslaat. Voor Van Eyck is zijn droom belangrijk genoeg om haar aardse voedingsbodem wetenschappelijk te verklaren en te verdedigen. Nauwkeurig verduidelijkt hij in een toelichting, waarom hij zijn meesters zó leest en de feiten uit hun leven zó rangschikt en interpreteert.

Het is vooral zijn ‘eerlijkheid’, die hem tot een aparte figuur maakt. Zonder enige pose weet hij zich de mindere van zijn meesters en erkent zijn afhankelijkheid. Herhaaldelijk voelt men in deze gedichten datgene, wat hij in zijn gedicht Broeder Bernard tot een hoofdmotief heeft gemaakt: zijn onmacht om de via mystica tot het einde toe te lopen, om zelf te schouwen in de laatste werkelijkheid, zodat zijn visioenen hem veelal slechts voorlopig deelachtig worden via de geschriften van de grote meesters. De laatste mijlpaal op de via mystica bereikt hij niet. Voor een mystieke pose is hij te voornaam. Juist deze oprechtheid geeft aan zijn verzen een eigen timbre, de klank van een mens die op zijn eigen wijze tussen hemel en aarde leeft. Hij spreekt niet van het menselijk tekort, maar hij dicht zijn eigen tekort. Ook op andere wijze geeft hij van zijn eerlijkheid blijk. Bijna al deze verzen eindigen met de dood van de betrokken meesters. Maar na hun sterven keert de dichter toch steeds terug naar de aarde. Naast het verheerlijkt hoofd van Boeddha plaatst hij een takje rose bloesem; als Plato gestorven is, is er ten slotte een plataan en wat schijn der lentemaan; het prachtige gedicht over het leven van Hadewych is ondenkbaar zonder het Hollandse

[p. 59]

landschap; en wanneer Spinoza met humor en grandeur gestorven is, eindigt Van Eyck:

‘Ontwakend uit mijn arbeid aan 't gedicht,
Ruik ik, alom, nog vol van liefde en schroom,
De prille geur van 't eerste voorjaarslicht -
Van overal zongen vogels door mijn droom.’

Het grote probleem van alle mystieken: de vraag hoe te komen tot een positieve verhouding tot de aarde, heeft Van Eyck persoonlijk aangevat, tegelijk zo menselijk en zo dichterlijk. De eeuwigheid moge schoon zijn, de mens is weerloos aan de schone waan van het aardse uitgeleverd en de dichter raakt er niet op uit gekeken. Vormen en kleuren zijn weliswaar gebrekkige reflecties der laatste realiteit, onophoudelijk nodigen zij de zinnen tot een stil, besloten feest. Waarom te weigeren in dit voorlopige bestaan, als de schijn zo schoon is?

Het rumoer van bommenwerpers, die in het slotgedicht over Holland ronken om een uitgehongerd volk voedsel te brengen, completeert het beeld van dezen dichter. Zijn weerloze eerlijkheid maakt, dat op dit gezicht de lijnen dun, maar scherp getekend staan - ook voor een jongere, die niet in Van Eycks stille tuin meent te mogen blijven.

Zonder de daad is geen positieve verhouding tot de aarde mogelijk. Die voorwaarde zoekt men bij Van Eyck tevergeefs. Maar zelfs dat kan niet verhinderen om te houden van een man, die zijn manco opheft door het te erkennen en die zijn vlucht naar de mystiek tot een ‘daad’ heeft gemaakt, waarbij zijn menselijkheid en zijn persoonlijkheid volledig betrokken zijn.