Nieuwe testament (Noordnederlandse vertaling)

[Ad Hebraeos]

Ende dit is dat prologus daer of.

Paulus, die gloriose leerre, apostel der heydenen, screve dese epistel in Ebreuscher talen, ende Lucas, nae dien dat hi ghevaren was, settese over in Griexer talen, beholden gheheelheyt des sinnes. Ende Paulus seyndese den Hebreuschen, dat is den Joden, roerende vander overschinende edelheyt Cristi in beyden naturen ende vander onnutticheyt der ewe, bewisende in voel wisen, dat ghelove Cristi sonder die ewe ghenoch totter salicheyt is, ende dat die settinghe der ewe na den sterven Cristi ende sijn opverrisen niet en vordert, ende menigherhande leringhe daer toe. Dit is die maniere in sinen voertganghe: irst bewiset hi, dat die woerde Cristi te horen sijn als der propheten ende billiker hem te gheliken den propheten ende boven den propheten te setten, want hi merre is dan die propheten. Daer nae priset hi Cristum nae sijnre menscheliker naturen ende nae sijnre godliker naturen. Daer nae gheliket hine den enghelen ende settet hem daer boven, ende trecket daer in boven gaende edelheyt na beyden naturen. Daer nae gheliket hine Moyses ende settet hem daer boven. Daer nae verclaert hi mit voel redenen ende scriften, dat die ghenade des gheloves boven die sceme der ewe sal gaen ende die priesterscap Cristi boven der Leviten priesterscap ende dat nuwe testament boven den olden ende een offerhande daer in boven menighen sacrificie inden olden. Daer was die sceme in ende hier is die waerheyt in. Daer na bewiset hi, wat die ghelove is, ende priset mit voel ghetughen. Inden leesten settet hi een ghemene leringhe tot allen menschen.

Dit prologus gaet uut ende die epistel beghinnet.

I

Voermaels is God menichvoldelic ende in menigher wijs sprekende den vaderen inden propheten, te leesten in desen daghen is hi ons sprekende inden zone, dien hi erfghename ghesettet hevet alles, overmids welken hi oec die werlt hevet ghemaect, want hi een schinesel der

[fol. 118r]

glorien is ende een figure sijnre substancien ende alle dinghen draghende in den woerde sijnre moghentheyt, makende suveringhe der sonden, soe sittet hi ter rechterhant der moghentheyt inden alren oversten; alsoe voel is hi dan beter gheworden dan die enghelen als hi ondersceydeliker voer hem die name hevet gheervet.

Tot wien vanden enghelen hevet hi voertijts gheseghet: Du biste mijn kijnt, huden heb ic dij ghebaert? Ende anderwerve: Ic sal hem wesen tot enen vader, ende hi sal mi wesen te enen sone. Ende als hi anderwerve inleyt den irst gheboren in die werlt, seyt hi: Ende hem sollen aenbeden alle die enghelen Godes. Ende totten enghelen seyt hi: Hi maect sijn enghelen gheeste ende sijn dienres een flamme des vuers, mer totten sone seyt God: Dijn trone is van ewen te ewen ende die roede der ghelijcheyt is die roede dines rijcs. Du hebste die gherechticheyt gheminnet ende quaetheyt ghehatet; daer om hevet di God, dijn God, ghesalvet mitter olyen der vrolicheyt voer dinen heylighen. Ende: Du, Here, fundierst die eerde inden beghinne, ende die hemele sijn werke dijnre hande; sie sollen vergaen, mer du bliveste, ende alle sollen si van ouderdom te niet gaen als een cleet, ende du salse wandelen als een gordel ende si sollen ghewandelt werden, mer du selve bist die selve ende dine jaren en sollen niet vergaen. Ende tot wien der enghelen heeft hi voertijts gheseyt: Sitte toe mijnre rechterhant, thent ic dine vyande setten sal tot enen voetscemel dijnre voete?

En sijn si niet alle dienende [gheeste] gheseyndet inder dienstachticheyt om die ghene die dat erve der salicheyt ontfanghen?

II

Daer om behoert ons die dinghen overvloyeliker waer te nemen, die wij ghehoert hebben, op dat wij niet ewelike ghepinighet en worden. Want of dat woert dat overmids den enghelen ghesproken was, warachtich gheworden is ende alle overtredinghe ende onghehoersamicheyt gherecht loen der verdiensten ontfanghen hevet, hoe sullen wij ontvlien, of wij al soe grote salicheyt versumet hebben, welke salicheyt, doe si tbeghinne ontfinc overmids den Heer ghekondicht te werden vanden ghenen diet hoerden, soe is si ghestedicht in ons. Ende God hevet mede ghetughet mit teykenen ende mit wonderen ende menigherhande moghentheyden ende menichvoldighe uutdeylinghen des Heylighen Gheestes nae sinen wille.

Want God en hevet den enghelen niet ondergheworpen die toecomende werlt, daer wij af spreken. Het hevet een ghetughet, segghende in een stede: Wat is die mensche, dattu sijnre ghedenckeste, of die zone des menschen, dattune vandeste? Du hebstene een luttelken ghemindert vanden enghelen ende du hebsten ghecronet mit glorien ende mit eren ende ghesettet over die werke dijnre hande. Alle dinghe hebstu onder sijn voete ondergheworpen.

Ende in dien dat hi hem alle dinghe onderwarpe, soe en hevet hi niet ghelaten, dat hem niet ondergheworpen en is. Mer nu sien wij, dat hem noch alle dinghe niet onderworpen en sijn. Ende wij sien Ihesum, den ghenen die een luttel mijnre ghemaect

[fol. 118v]

is dan die enghelen om dat liden der doot, mit glorien ende mit eren ghecroent, dat hi vander ghenaden Godes den doot solde smaken voer alle menschen.

Want het behoerde den ghenen, om wien dat alle dinghe sijn ende over mids wien alle dinghe sijn, die vole kijnder te voren sach inder glorien te bringhen, den werker hoerre salicheyt te volmaken overmids den liden der doet. Want die daer heylich maect ende die heylich ghemaect werden, alle sijn si van enen, om welker zaken Cristus hem niet en scamet hem luden broeders te heyten, segghende: Ic sal dinen name minen brueders vertellen, ende int middel der kerken sal ic di loven, ende anderwerve: Ic sal wesen betrouwende in hem, ende noch: Sich, ic ende mijn kijnder, die mij God gaf. Daer om, want die kijnder mede ghedeylt hebben den vleysche ende den bloede, des ghelijc hevet hi den selven kijnderen mede ghedeylt, op dat hi overmids der doot den ghenen verderfden, die tghebot der doot hadde, dat is den viant, op dat hi die ghene verlosede, die van vresen der doot al oer leven der knechtscap der ewe onderdanich waren, want neerghent en hevet hi der enghele naturen aenghegrepen, mer hi hevet aenghegrepen Abrahams zaet, waer af hi sculdich was den bruederen over al te gheliken, op dat hi ontfarmhertich worde ende een ghetrouwe bisscop te Gode, op dat hi afdede die misdade des volcs. Want in dien, daer hi selve in ghepinicht is ende becaert, soe is hijs machtich den ghenen te helpen, die becaert werden.

III

Waeraf, o brueders, delachtich der hemelscher heylichmakinghe, merket den bode ende Ihesum, den bisscop onser belijnghe, die den ghenen ghetrouwe is, diene gemaect hevet, alse Moyses ghetrouwe was in al sinen huse. Want dese is meerre glorien werdich ghehadt dan Moyses, also soe voel als hi meer eeren hevet, die dat huus tymmerde, dan die dat huus hevet. Want elcs huus wort van yemande ghetymmert, mer die alle dinghe ghescapen hevet, dat is God. Ende Moyses was ghetrouwe in allen sinen huse als een knecht inden ghetughe der dinghe die hem luden te segghen waren, mer Cristus is als een kijnt in sinen huse, welc huus wij sijn, ist dat wij betrouwen ende edel hape durachtich holden al tot den eynde toe. Daer om spreect die Heylighe Gheest: Ist dat ghi huden sijn stemme ghehoert hebt, en wilt u herten niet verharden, ghelijc dat uwe vadere my vertoernden inden daghe der becaringhen inder woesteinen, daer my uwe vadere becaerden, proefden ende saghen mine werken viertich jaer. Daerom was ic desen gheslachte vertoernt ende seyde altoes: Dese dwalen inder herten, mer si en kenneden mine weghe niet, dien ic swoer in minen toerne: Si en sollen niet ingaen in mine ruste! Siet, broeders, dat in nyemanne si een quaet herte der onghelovicheyt, of te scheyden vanden levenden Gode, mer toetroest u selven alle daghe alsoe langhe alse huden ghenoemt wort, op dat nyeman van u verhardet en wort in die bedriechlicheyt der sonden, want wij sijn mede deelres Cristi gheworden, ist nochtan, dat wij

[fol. 119r]

tbeghin sijns fundaments al totten eynde durachtich holden, alsoe langhe alse men ons seyt: Ist dat ghi huden sijn stemme solt horen, en wilt uwe herten niet verharden, ghelikerwijs als inder vertoerninghe, want die somighe diet hoerden, verhardeden, mer niet alle die overmids Moysen uut Egypten gheganghen sijn. Mer wien is hi verbolghen viertich jaer? En ist dien niet, die sondichden, welker sonders dode lichame inder woesteinen neder gheworpen sijn? Wien swoer hijt, niet in sijn ruste te gaen, dan den ghenen die onghelovich waren? Ende [wi] <saghen>, dat si niet in en mochten gaen in sijn ruste om die onghelovicheyt.

IIII

Brueders, daer om laet ons vresen, dat nyeman van ons achter en late die beloefte des ingaens inder rusten ende gherekent worde te ontbliven. Want het is ons oec gheboetscapt, alst hem is, mer dat woert des horens, niet ghemenghet mitten ghelove van dien dinghen die si hoerden, en vorderde hem niet. Mer wij, die geloven, sollen ingaen in die ruste, als hi seyde:

Als ic swoer in minen toerne: si en sollen niet ingaen in mine ruste, ende te beghinnen vanden volmaecten werken van deser insettinghe der werlt seyde hi tot eenre stede vanden sovenden daghe aldus: Ende God rustede inden sovenden daghe van allen sinen werken, ende anderwerve in desen: Si en sollen niet ingaen in mine ruste. Daer om, wanter zomich daer in gaen sollen ende die ghene dient vanden irsten gheboetscapt is, niet in en ghinghen om hoerre ongheloven, soe bescheydet hi anderwerve enen dach ende seyt in David, huden nae alsoe vole tijts als voergheseyt is: Ist dat ghi huden sijn stemme horen solt, en wilt uwe herte niet verharden, als in diere vertoerninghe. Want hadde hem Ihesus ruste ghegheven, nye en hadde hi daer nae van ander rusten ghesproken in desen daghe. Aldus wort den volke Godes vieringhe der volcomenre rusten gheholden. Want die in sijnre rosten inghegaen is, hi hevet oec gherust van sinen werken [als God van sinen werke].

Daer om laet ons haesten in te gaen inder rusten, op dat nyeman van ons in dat selve exempel der onghelovicheyt en valle.

Want dat woert Godes is levendich ende crachtich ende doerdringhender dan enich snidende zweert ende rakende al totter sceydinghen der zielen ende des gheestes, ende totter sceydinghe der gadervoeghinghe ende der morghe, ende een ondersceyder der ghedachten ende der meninghen des herten. Ende het en is gheen creature, die niet ghesien en is in sijnre yeghenwordicheyt, mer alle dinghen sijn sinen oghen bloet ende apenbaer, tot welken ons die reden is. [Wi hebben enen groten bisscop: Ihesum Cristum, den zoen Godes; laet ons beholden die beliinghe.]

Want wij en hebben niet enen bisscop, die onsen crancheyden niet mede liden en mochte; hij was becaert om der ghelijcheyt sonder zonde. Daerom laet ons toe gaen mit betrouwen totten throne sijnre gracien, op dat wij ontfarmherticheyt vercrighen ende ghe\nade

[fol. 119v]

vinden inder bequameliker hulpen.

V

Want elc bisscop, uut den menschen op ghenomen, die wort voer den menschen ghesettet in dien dinghen die tot Gode sijn, dat hi offere gaven ende offerhande voer die zonden, [die] mede doghen mochten den ghenen die niet en kennen ende dwa\len, want hi oec selve mit crancheyden ombevanghen is. Ende daerom, alsoe als hi sculdich is voer den volke, alsoe is hi oec sculdich voer hem selven te offeren voer die zonden. Ende nyeman en neme hem selven die eer aen, mer die van Gode gheroepen is ghelijc Aaron. Alsoe en hevet [oec] Cristus hem selven niet vertoghet, dat hi bisscop worde, mer die tot hem sprac: Du biste mijn kijnt, ic heb di huden ghebaret. Alsoe hi oec in een ander stede seyt: Du bist priester inder ewicheyt nae der ordinancien Melchisedech. Die inden daghe sijnre sterflicheyt offerde bedinghe ende begheringhe totten ghenen diene vander doot beholden mochte, ende offerende mit crachtighen roepen ende mit tranen, soe is hi ghehoert om sijnre werdicheyt, ende al was hi die zone Godes, hi leerde ghehoersamicheyt van dien dat hi leet ende hi, die toe volmaektheyden ghebrocht is, is gheworden een zake der ewigher salicheyt alle den ghenen die hem onderdanich sijn; hi is van Gode een bisscop gheheyten nae der ordinancien Melchisedech.

Van welken, dat voer gheseyt is, ons ommate leringhe is ende onbedudelic te segghen, want ghi sijt cranc gheworden te horen. Want ghi, die meysters wesen solt om der tijt, behoevet anderwerve, dat ghi gheleert wort, welc die litteren sijn des beghins der leringhen Godes, ende sijt gheworden dien der melcke noet is ende niet die harde spise. Want elc, die der melken delachtich is, die en is niet delachtich der leringhen der gherechticheyt, want hi is een kijnt. Mer die harde spise is der volmaecter, der gheenre die om der ghewoenten gheoefende sinne hebben tot onderscheydenheyt goedes ende quades.

VI

Waer om wij achter laten bliven die leringhe der beghinninghe Cristi, laet ons ghebracht werden tot volmaectheyden, niet anderwerve legghende dat fundament der penitencien vanden doden werken ende dat fundament des gheloves te Gode, ende der leringhe der doepsele ende dat fundament der insettinghe der hande ende dat fundament der verrisinghe der doden ende des ewighen oerdels. Ende dat sollen wij doen, ist dattet God verhenghen sal.

Want het is den ghenen onmoghelic, die eens verlichtet sijn ende ghesmaket hebben die hemelsche gaven ende delachtich gheworden sijn des Helighen Gheestes ende ghesmaect hebben dat goede woert Godes ende die dogheden der toecomender werlt ende vervallen sijn, anderwerven toe penitencien vernuwet te werden. Si crucen anderwerve den zone Godes [na] hem selven ende hebben te spotten. Want die eerde drinket den

[fol. 120r]

douwe, die dicwile op hoer coemt, ende baert goet cruut den ghenen daer si af gheoefent wort, die ontfanghen benedijnghe van Gode, mer die eerde die doerne ende distel voertbrenghet, die is ghelachtert ende der maledixien alre naest, wies eynde inden brande.

Mer alre lieveste, wij betrouwen van beterre ende naerre dinghen der salicheyt, al ist dat wij nochtan alsoe spreken. God en is niet ongherechtich, dat hi uwes werkes ende uwer mynnen vergheten solde, die ghi in sinen name bewiset hebt, want ghi hebt den heylighen ghedient ende ghi dient hem noch. Mer wij begheren, dat een yeghelic van u die selve ernsticheyt bewise totter volbrenghinghen der hapen al totten eynde toe, op dat ghi niet traech en wert, mer weset naevolghers der gheenre die inden ghelove ende in lijdsamheyden die beloeften erflic besitten sollen.

Want doet God Abraham beloefde ende hi nyeman meerre dan hi en hadde, daer hi bi zwoere, doe zwoer hi bi hem zelven ende seyde: O Abraham, het en si dat ic di [al] benediende benedien sal ende al vermenichvoldighende vermenichvoldighen sal. Ende alsoe lancmoedichlic draghende hevet hi vercreghen die beloefte. Want die menschen zweren bi horen meerre ende dat eynde al hoerre twijnghe is die eet totter vastmakinghen, in welken God die onbeweghelicheyt der belovinghe sijns rades den erfghenamen overvloyliker apenbaren wolde, soe hevet hi daer enen eet onder ghesettet, op dat wij overmids twee onbeweghelike dinghen, daert Gode onmogheliken in is te lieghen, dat alre starckeste toeverlaet hadden, wij die vloghen die voerghesette hape te holden, welke hape wij hebben als enen ancker der zielen zeker ende vast, ende ons voert doen gaende al totten innersten des decsels toe, daer Ihesus die voerloper voer ons inghegaen is, nae Melchisedechs ordinancie bisscop gheworden inder ewicheyt.

VII

Dese Melchisedech, coninc van Salem, prister des oversten Godes, die Abraham ghemoetede, doe hij weder keerde vander dootslaghinghe der coninghen ende benedieden, wien dat Abraham die tiende van allen dinghen deylde, irst is hi bedudet een coninc der gherechticheyt, mer daer nae coninc van Salem, dat is: coninc des vredes, sonder vader, sonder moeder, sonder ghebuerte, ende noch beginne der daeghe noch eynde des levens hebbende, mer ghelijc ghemaect den zone Godes blivet hi priester inder ewicheyt.

Ende besiet, hoe groet dese is, dien oec Abraham die patriarcha vanden voerbaersten tiende gaf. Ende die vander kijnder Levi priesterscap ontfinghen, hadden tghebot nae der ewe tiende tonfanghen vanden volke, dat is van oeren bruederen, al wast, dat si van Abrahams lendene uut ghecomen waren, mer wies gheboerte niet toeghetellet en is in hem, ontfinc tiende van Abraham, ende dien benediede hi, die die beloefte hadde. Ende sonder enich weder segghen, datter minre is, wort ghebenediet vanden beteren. Ende hier ontfanghen die sterflike menschen tiende, mer daer

[fol. 120v]

ghetuuchtmen, dat hi levet. Ende op dattet alsoe gheseyt is, Levi is oec, die tiende ontfinc, overmids Abraham vertient, want hi was noch in des vaders lendene, doe hem Melchisedech ghemoete.

Of dan die volcomenheyt was overmids der priesterscap vanden gheslachte Levi, want dat volc onder hem die ewe ontfinc, was wast dan noch noet, enen anderen priester op te staen nae der ordinancien Melchisedech ende niet na Aaron gheheyten te wesen? Want dat priesterscap over ghesettet is, soe ist noot dat die oversettinghe der ewe ghescie. Want in wien worden dese dinghen ghesproken, hi is van enen anderen gheslachte, van welken nyeman den altaer bereet en was. Want het is apenbaer, dat onse Heer van Juda gheboren is, in welken gheslachte Moyses niet vanden priesteren ghesproken en hevet. Ende het is noch meer apenbaer, ist datter een ander priester op staet na der ghelijcheyt van Melchisedech, die niet nader ewe des ghebodes vleysche[lic] ghemaect en is, mer na der moghentheyt des levens onverganlic. Want David ghetuuchtet mede: Du bist priester inder ewicheyt na der ordinancien van Melchisedech. Verwerpinghe des irsten gheboden ghesciet om sijnre crancheyt, want die ewe en hevet niet tot volmaectheyden ghebracht, mer die inleydinghe der betere hape, overmids welke wij toe Gode ghenaken. Ende alsoe voel is, dattet niet en is sonder ghesworen eet, mer die ander sijn priestere gheworden sonder ghesworen eet, mer dese mit ghesworene eet, biden ghenen die tot hem seyde: Die Heer zwoer ende het en sal hem niet berouwen: Du biste priester inder ewicheyt; in alsoe voel is Ihesus een vastmaker gheworden eens beteren testaments.

Ende die ander is voel priesters ghemaect, daer om dat si vander doot verboden waren te bliven, mer dese, want hi inder ewicheyt blivet, soe hevet hi ewighe priesterscap, waer af hi oec in ewicheyden beholden mach toegaende toe Gode overmids hem selven, altoes levende om voer ons te bidden. Want het betaemde, dat ons solde wesen sulken bisscop, heylich, onnosel, onbevlect, ghesondert vanden sonders ende hoger gheworden dan die hemele, dies alle daghe ghenen noot en hevet ghelijc als priestere irst voer sine misdade offerhande te offeren, daer nae voer dat volc, want dat dede hi eenwarven hem selven te offeren. Want die ewe maecte menschen priesters, crancheyt hebbende, mer dat woert des ghezworen eets, die na der ewe is, maecte den zone priester in ewicheyden durende volmaect.

VIII

Dit capittel is boven den dinghen die gheseyt sijn; alsolken bisscop hebben wij, die mede gheseten is ter rechterhant des stoels der moghenheyt inden hemel ende daer is hi een dienre der heylighen ende des warachtighen

[fol. 121r]

tabernakels, dat die heer makede ende niet die mensche.

Want elc bisscop ghesettet wort om offerhande ende gaven te offeren; daer af ist noet, dat dese bisscop Cristus wat hebbe, dat hi offere. Daerom waert dattet boven der eerden waer, soe en waer hi gheen priester, wanter vole sijn, die gaven offeren nae der ewe, die den exemplaer ende der sceemen der hemelscher verborghenheyden dienen, alse Moyses gheantwort was, doe hi den tabernakel volmaecte. Sich, sprac die Heer, dattu alle dinghen doeste na den exemplaer dat di inden berghe vertoent is. Mer nu hevet hi enen beteren dienst ontfanghen, alsoe voel als hi eens beterens testaments middeler is, dat in beteren beloeften durachtich vast ghemaect is. Want hadde dat olde testament der misdaet ledich gheweest, soe en hadde oec des anderen nuwen testaments bequamelike tijt niet ghesocht gheworden. Want hem luden, die inder ewe waren, al beschuldighende sprect die Heer:

Siet, die daghe sollen comen ende ic sal dat nuwe testament vervullen over dat huus van Israhel ende over dat huus van Juda, niet nae den testamente, dat ic oeren vaderen gaf in dien daghe, doe ic se nam bi haerre hant ende leydese uut den lande van Egipten, mer want si in minen testament niet en bleven, soe heb icse oec vergheten, spreect die Heer. Want dat testament dat ic den huse van Israhel ordineren sal nae dien daghen, spreect die Heer, sal ic mine ewen gheven in horen verstandenissen ende salse over scriven in horen herten; ic sal hem wesen to enen Gode ende si sollen my wesen tenen volc. Ende een yeghelic van u en sal sinen naesten of sinen brueder niet leren, segghende: Bekenne den Heer, want si sollen mi alle kennen, vanden minsten tot den meesten toe van hem luden. Want ic sal horen boesheyden ghenadich wesen ende horen sonden sal ic voertaen niet ghedencken, spreect die Heer.

In dien dat die propheet nuwe seyt, bewiset hi dat dat irste testament olt gheworden is. Want dat veroeldet is ende ter oeldewaerts gaet, dat is totter verderfnisse nae bi.

IX

Dat irste testament hadde rechtverdichinghe der oeffeninghe ende [ghewaende] wereltlike heylicheyt. Want ten irsten is een tabernakele ghemaect, daer in waren candelaren ende een tafel ende een voerlegginghe der brode, dat gheheyten is heylich, mer achter dat zeil was die ander tabernakel, dat gheheyten is gheheylicht der gheheylicheyden, hebbende een guldijn wieroecsvat ende die arke des testaments, al omme van elker siden mit golde verdecket, daer in was die guldine canne, hebbende dat hemelsche broet ende Aarons roede, die daer bloyede, ende die tafelen des testaments, ende op die archa een cherubin, dat waren twe enghelen der glorien, om scemende die tafele die opder arken was, van welken nu niet over al te segghen en is. Als dese tabernaculen aldus verciert waren, soe ghinghen die priesters altoes daghelics inden irsten tabernakel ende volbrochten die diensten der sacrificien,

[fol. 121v]

mer inden anderen tabernakel ghinc alleen die bisscop eenwarven des jaers, niet sonder bloet, dat hi offert voer sine ende voer des volcs onbekentheyt. Die Heylighe Gheest, die dat ordineerde, beteykent ons hier inne, dat die wech dier heylighen noch niet gheorloft en was, want dat irste tabernakel holt noch sinen staet. Dat een gheestelike ghelijckenisse is der yeghenwordigher tijt, bi welcker ghelijckenisse gaven ende offerhande gheoffert worden, die nae consciencien den dienre niet volmaect en moghen maken, welc reynmakinghe alleen in spisen ende in drancke ende in menigherhande wasschinghe ende rechtverdichinghe des vleysches in gheset was totter tijt der correxien.

Cristus, een bistaende bisscop der toecomender goede, is een meerre ende een volmaecter tabernakel, niet mit handen ghemaect, dat is niet van dusdanigher scheppinghen, noch overmids der gheytene noch der calvere bloede, mer overmids sinen eyghenen bloede eens inghegaen in die ewighe heylighe ghevonden verlosinghe. Want of dat bloet der bucken ende der ossen ende die ghesprenkelde asschen des calves die bevleckede reyn maket totter suveringhen des vleysches, voel te meer hevet dat bloet Cristi, die overmids den Heylighen Gheest hem selven Gode onbevlect op offerde, juwe consciencie ghereynighet vanden doden werken, den levenden Gode te dienen. Ende daerom is hi een middelaer des nuwen testaments, op dat sijn doet biddende waer in verlossinghe dier overtredinghe, dier onder den irsten testament waren ende die des ewigen erves gheroepene sijn die weder beloeften ontfinghen.

Want daer een testament is, dat is noet, dat die doet des testament makers ghescie, want dat testament is in dien, die ghestorven sijn, gheconformiert, anders en doghet niet die wile hi levet, die dat testament makede. Waer om oec dat irste testament sonder bloet niet ghestedicht en is, want als Moyses alle die ghebode der ewe den ghemenen volke ghelesen hadde, soe nam hi der calvere ende der bucken bloet, mit watere ende mit gheelre ghevarweder wollen ende mit ysopo, ende besprenkelde dat boec ende al dat volc ende seyde: Dit is bloet des testaments, dat God toe u gheboden hevet. Oec mede den tabernakel ende alle die vate, daer men den dienste mede dede, besprenkelde hi mitten bloede. Ende volna alle dinghe worden nae der ewe ghereynicht inden bloede ende sonder uutstortinghe des bloets en was ghene verghevenisse. Daer om het is noot, dat die exemplar der hemelscher dinghen mit desen dinghen ghesuvert worden, mer die hemelschen worden mit beteren offerhanden ghesuvert dan mit desen. Want in die heylighe steden, mit handen ghemaect, en ghinc Ihesus [niet], die der warachtigher exemplaer sijn, mer inden hemel, op dat hi nu voer ons den aensicht [Godes] verapenbaer.

[fol. 122r]

Noch oec niet, dat hi hem selven dicwile offerde, ghelijc als die bisscop alle jaer eens ingaet in die heylighe steden in vremden bloede, anders hadde hem stedelic behoert te liden van beghinne der werlt, mer nu hevet hi eens int eynde der werlden, om die afsettinghe der sonden, overmids sijnre offerande den vader gheapenbaert. Ende recht als den menschen eens te sterven gheset is, mer daer nae ist ordel, alsoe is oec Cristus eens gheoffert om voelre menschen sonde uut te sceppen. Anderwerve sal hi sonder sonde apenbaren den ghenen die hem verwachten inder salicheyt.

X

Die ewe hevet een scheme der toecomender goede, niet dat beelt der dinghen. Nummermeer en moghen si die toeganghers volmaect maken mit dien offeranden, die si sonder opholden alle jaren offeren. Anders hadden si op gheholden te offeren daer om dat die oefeners, eens volcomelic mit eenre offerande ghereynicht, voertmer gheen consciencie der sonden en hadden. Mer die ghedenckenisse der zonden ghesciet inden offerhanden alle jaer, want het is onmoghelic mitten bloede der ossen ende der bucken die zonden af te doen.

Daer om sprect die ingangher in die werlt: Offerande van beesten ende offerhande van anderen dinghen en woldestu niet, mer den lichame hebstu my bereet ende bequame ghemaect; die offerande, die noch edelre sceen te wesen ende die voer die zonden ghescieden, en behagheden di niet. Doe seyde ic: Siet, ic come, inden beghinne des boecs is van mi ghescreven, God, dat ic dinen wille solde doen.

Irste seyde hi: Offerande van beesten ende offerande van anderen dinghen ende offerande, die noch edelre was ende dat voer die sonden ghescieden, en woldestu niet, ende die dinghen die nae der ewe gheoffert worden, en sijn di niet behaghelic. Doe seyde ic: Sich, ic come, God, op dat ic dinen wille moet doen. Dat irste doet hi af, op dat hi dat ander sette. In welken wille wij ghereynicht sijn overmids der offerhande des lichams Ihesu Cristi, die eens ghesciede.

Ende elc priester is willich daghelix dienende ende die selve offerande dicwile offerende, die die sonden der menschen niet af en moghen doen. Mer dese, Cristus, een offerande voer die sonden offerende, inder ewicheyt sittet ter rechterhant Godes, voertaen verbeydende thent sijn viande ghesettet worden toe enen voetscemel sijnre voete. Want mit eenre offerande hevet hi inder ewicheyt die ghehilichde ghereynighet.

Ende die Heylighe [Gheest] ghetughet ons mede, want na dien dat hi seyde: Dat testament dat ic na hem ghetughen sal nae dien daghen, sprect die Heer, ghevende mijn ewe in horen herten ende salse over scriven in horen ghemoeden, ende oer sonden ende boesheyden en sal ic nu voert aen niet ghedencken. Ende daer deser sonden verlatenisse is, daer en is ghene offerande voer die zonden.

Broeders, daer om hebt vast betrouwen vanden inganc der heylighen inden bloede Cristi, welken wech hi ons begonnen hevet te gaen, enen nuwen wech ende altoes open blivende overmids den decsel, dat is sijnre menschelicheyt, ende overmids den

[fol. 122v]

groten priester over dat huus Godes. Laet ons in gaen mit warachtigher herten in vollicheyt des gheloves. Wij sijn ghereynighet ander herten vander quader consciencien ende wij sijn ghedwoghen inden lichame mit reynen water. Laet ons holden dat belien onser hapen, niet weder neyghelic, want hi is warachtich, diet belovet hevet. Ende laet ons onderlinghe merken in verweckinghe der minnen ende der goeder werken, niet achter laten onse vergaderinge alst den somighen van u ghewoenlic is, mer sijt se troestende ende alsoe voel te meer als wij den dach des weder ghevens sijn nakende.

Gheen offerande wort ons ghelaten voer die sonden, als wij willens naeder ontfanghen kennisse der waerheyt sondighen, mer ons blivet een vreselicke verbeydinghe des oerdels ende des vuers ende woedinghe, die die wedersaken Cristi verderven sal. Soe wie Moyses ewe te breect ende verwonnen wort mit tween ofte drien tughen, die stervet daer om sonder enighe ontfarmeherticheyt. Hoe voel te meer argher tormente waendi, dat hi verdient, die den zone Godes vertreden sal ende dat bloet des testaments bevlecket brenghen sal, daer hi in gereynicht is ende den gheest der gracien scandelic onrecht doet? Want wij kennen die ghesproken hevet: Holdet mi die wrake, ende: Ic salt verghelden. Ende ander werve hevet hi gheseyt: Die Heer sal sijn volc ordelen. Het is verveerlic te vallen in die handen des levenden Godes!

Mer ghedenct den voerledenre daghe, daer ghi in verlichtet waert ende groten strijt der passien ledet, ende in somighen delen sijt ghi een wonder te scouwen gheworden in lastere ende in tribulacien, ende in somighen delen sijt ghi ghesellen gheworden der gheenre die alsoe wanderden. Want ghi hebt mitten ghevanghene mede liden ende den roef mit gheweelde uwer goede hebdi mit vrouden ontfanghen, bekennende, dat ghi hebt een beter ende een blivende goet.

Aldus en wilt niet u vaste betrouwen verliesen, dat groet loen hevet. Want lijd\samheyt is u noet, op dat ghi, den wille Godes doende, weder moghet brenghen datter dicke belovet is.

Want noch een luttelkin ende een luttelkijn, die toecomende is, die sal comen ende en sal niet merren, mer mijn gherechtighe levet vanden ghelove, ende eest dat hi hem ontrecket, hi en sal mijnre zielen niet behaghen. Want wij en sijn niet kijnder der ontreckinghen in verliesinghe, mer wij sijn kijnder des gheloves in vercrighinghe der zielen.

XI

Tghelove is een fundament dier dinghen die men hapet, ende een bewisen der dinghen die nu niet en scinen. Want in desen ghelove hebben die oelde ghetughe vercreghen.

Inden ghelove verstaen wij, dat die werlde wiselic ghemaect sijn inden worde Godes, op dat vanden onsienliken dinghen sienlike dinghen worden.

Inden ghelove offerde Abel Gode een ontfanliker offerande dan Caym, overmids welken ghelove ghi ghetughe vercreghen hebt gherechtich te wesen, ende God ghevet sinen gaven ghetughe. Ende overmids den ghelove sprect

[fol. 123r]

hi noch, al is hi begraven.

Inden ghelove is Enoch over ghevoert, op dat hi die doet niet en saghe, ende en wort niet ghevonden, want God voerden over. Voer die overvoeringhe [hadde] hi tghetughe, dat hi Gode behaghede, ende sonder ghelove ist onmoghelic, Gode te behaghen. Den toegangher toe Gode behoert te gheloven, dat sijn God is ende een weder ghever wort den ghenen die hem soeken.

In den ghelove, doe Noe antworde ontfanghen hadde van dien dinghen die noch niet ghesien en waren, vreesde hi ende bereyde die arke in salicheden sijns huus, bi welker arken hi die werlt verdoemde, ende Noe is erfghename ghemaect der gerechticheyt, die overmids den ghelove is.

Inden ghelove, die Abraham gheheyten was, was ghehoersam uut te gaen in dier stede, die te ontfanghen ter erfnisse, ende ghinc uut ende en wiste niet, waer dat hi gaen solde.

Inden ghelove hevet hi ghewoent inden lande der beloeften als in een vremt lant ende woende in vervallene husekijns mit Ysaac ende Jacob, mede erfghename dier selver beloeften, want hi verwachtede een stat, fundament hebbende, welker stat God constenaer ende maker is.

Inden ghelove ontfinc die onvruchtbaer Zara vruchtbaerheyt inden ontfanghen des zades, oec mede sonder der oltheyt, want si gheloefde, dat hi warachtich was, diet belovet hadde. Daer om isser ghewonnen van enen, die oec onbequaem was te winnen, recht alsoe voele als sterren des hemels in der menichvoldicheyt ende alsoe dat zant, dat ontellike bi den oever der zee is.

Biden ghelove sijn dese alle ghestorven ende en hadden die beloeften niet ontfanghen, mer van verre saghen si se aen ende grotense ende beliedense, want si

pelgryme ende gaste opter eerden sijn. Die dit segghen, bewisen, dat si dat vaderlant soeken. Ende hadden si des lants ghedachtet, daer si uut ghegaen waren, si hadden trouwen wel den tijt ghehadt weder te keren, mer nu begheren si een beter, dat is die hemelsche stat. Daer om en scaemtes hem God niet, dat hi oerre lude God gheheyten is, want hi hevet hem luden een stat bereyt.

Inden ghelove offerde Abraham Ysaac, doe hi gheproeft wart inder becaringhen, ende hi offerde den enighen zone, die dese beloften ontfanghen hadde, daer toe gheseyt is: In Ysaac sal dijn zaet gheheyten werden, ende wort des te rade, datten God machtich is, uut den doden te verwecken. Daer om soe hevet hine tot een ghelijckenisse ontfanghen.

Inden ghelove benediede Ysaac Jacob ende Ezau van toecomenden dinghen.

Inden ghelove benedide Jacob, doe hi sterven solde, elc van Josephs kijnder ende aenbede dat hogheste van sinen roeden.

Inden ghelove, doe Joseph sterven solde ende vander heentreckinghe der kijnder van Israhel ghedochte, gheboot hi oec van sinen ghebeente.

Inden ghelove, doe Moyses gheboren was, wart hy drie maende van sinen oelders heymelic ghehuet, om dat sijt een scoen kijnt saghen, ende en ontsa\ghen

[fol. 123v]

niet des conincs ghebod.

Inden ghelove, doe Moyses groet gheworden was, versakede hi hem Pharaonis dochter zoen te wesen, ende verkoes liever mitten volc Godes ghegheselt te wesen dan vrolicheyt tijtliker zonden te hebben. Hi achtede den laster Cristi mere rijcheyt te wesen dan den scaet diere van Egipten, want hi sach dat weder loen aen.

Inden ghelove liet hi Egipten ende en ontsach des conincs moedicheyt niet, want den onsienliken Gode leet hi [als] of hien ghesien hadde.

Inden gheloeve vierde hi den Paeschen ende die uutstortinghe des bloeds, op dat die ghene die die irste gheboren van Egipten doden, hem luden niet en ruerden.

Inden gheloeve leden si doer dat rode meer als over droghe lant, dat die van Egipten ondervonden ende sijn verdronken.

Inden ghelove vielen die mueren van Ihericho inden ommeganc der soven daghe.

Inden ghelove en wart dat meen wijf Raab niet verdorven mitten onghelovighen, doe si die verspiers mit vreden ontfinc.

Ende wat sal ic noch segghen? Die tijt solde mi ghebreken, solde ic al vertellen van Gedeon, van Barach, van Sampson, van Jepte, van David, van Samuel ende vanden propheten die overmids den ghelove conincrike verwonnen, gherechticheyt ghewrocht hebben ende vercreghen hebben die beloeften. Si hebben der lewen monde ghestoppet, si hebben dies vuers crachtighe ghewelt uut ghedaen. Si hebben die scarpheyt des zwerdes verjaghet, si sijn van ziecheyden weder ghenesen, si sijn starke inden stride gheworden, si hebben die heer der viande ghekeert. Die wive ontfinghen oer doden vander verrisenisse, mer die ander sijn verhanghen in tormente ende en ontfinghen gheen verlosinghe, op dat si een beter verrisinghe solden vinden, ende die andere hebben scandeliken laster ende slaghe besocht ende voertmeer bande ende kerkere. Si sijn ghesteent, si sijn ghezaghet, si sijn becaert, si sijn in die dodinghe des zwerts ghestorven, sij hebben ommeghegaen in clederen van kemelschen hare ghe\maect, in gheyten vellen, behoevende, belastet mit sorghen, ghepinighet, welker heylighen die werlt niet werdich en was, si waren dwalende in eenliken woesticheyden, in berghen, in speluncken, in holen der eerden.

Ende alle dese gheproevede mitten ghetughe des gheloven ende ontfinghen noch die beloeften niet. God die voersach wat beters voer ons, dat si sonder ons niet volmaect en worden.

[fol. 124r]

XII

Ende daer om wij oec, die alsoe groten inghesetten wolken der ghetughe hebben, laet ons afdoen alle last ende die sonde, die ons omme staet, laet ons overmids lijdsamheyt lopen ten stride, die ons voergheset is, aensiende inden werc meyster des gheloves ende inden volmaker Ihesum, die dat cruus leet ende vergat menschelike scaemte, al was hem ewighe vroude voerghesettet, ende sittet ter rechterhant des stoels Godes. Ghedenct des gheens die jeghen hem selven al solcken wedersegghen vanden sondaers gheleden hevet, op dat ghi inden ghemoede niet moede en wordet ende aflaet.

Noch en hebt ghi niet wederghestaen totten bloede toe, wedervechtende yeghens die sonden, ende hebt des troestes vergheten des gheens die u spreect als kijnderen, segghende:

Mijn kijnt, en wil die castijnghe des Heren niet versumen, noch en wert niet vermoyet, als du van hem berispt worste, want dien die Heer mint, castiet hi ende hi gheselt elken zoen dien hi ontfanct. Volherdet inder castijnghen: die Heer offert u hem selven recht als den kijnderen. Wie is die zone, dien die vader niet en berispet? Ende ist dat ghi buten der disciplinen sijt, welke castijnghe alle kijnder delachtich gheworden sijn, daer om sijt ghi onechte ende niet kijndere. Daer nae wij hadden vaders onses vleysches, die ons leerden, ende wij eerden se mit ontsiene; sollen wij niet voel billiker den vader der gheesten ghehoersam wesen, ende leven? Ende die leerden ons nae hoeren wille in een tijt van luttel daghen, mer dese leert ons tot dien dat oerbaerlic is sijn heylichmakinghe in te ontfanghen. Mer alle castijnghe en scinet inder yeghenwordicheyt der vrouden niet toe te horen, mer den droefnissen; mer naemaels sal die castijnghe overmids haer den gheoeffenden die alre vredsaemste vrucht der gherechticheyt wedergheven.

Daer om richtet op die vertraghede hande ende die crancke knien ende maket uwen voeten rechte voertganghe, op dat nyeman al hinkende en verdwale, mer meer ghesont ghemaect worde.

Volghet den vrede mit allen menschen ende die suverheyt, sonder welke nyeman Gode sien en sal, eernstelic to siende, dat nieman der gracien Godes en ontbreke ende dat negheen wortel der bitterheyt opwarts bloyende en hindere ende overmids die bitterheyt voel menschen bevlecket worden. Nyeman en si oncuysscher of alsoe ongheestelic als Esau, die om eenre spisen sijn vordel van den irste gheboren vercochte. Ende wetet, dat hi daer nae die benedixe erflic begherde te ontfanghen ende hi verworpen is, want hi en vant gheen stede der penitencien, al had hi se mit tranen ghesocht.

Ghi en sijt niet toeghegaen totten tastelen ende toegancliken vuer, of totten storme of totter duysterheyt of totter wraken der ewe, ende totten ghelude der basunen ende totten stemmen der woerde; die ghene die [die] stemme hoerden, ontschuldichden hem, dat men hem twoert niet toe en sprake, want si en mochtens niet draghen datter ghesproken wort.

[fol. 124v]

Want ist dat een beest dien berch ruert, si sal ghesteent werden. Ende aldus verveerlic waest datter ghesien wort, Moyses seyde: Ic been vervaert ende bevende. Mer ghi sijt toe ghegaen totten berch Syon ende totter stat des levenden Godes ende totten hemelschen Iherusalem, ende totter gheseelscap van voel dusent enghelen, ende totter keerken der gheenre die irst gheloveden, welke apostolen inden hemel bescreven sijn, ende tot Gode, den richter alre menschen, ende der volmaecter gherechter gheeste, ende tot Ihesum, den middelaer des nuwen testaments, ende toe der besprenkelinghe des bloedes, bet sprekende dan Abel.

Soe siet, dat ghi den spreker niet en versmadet. Want of die ghene die wrake niet en ontvloen, die hem versmadeden, die opter eerden sprac, voel te meer wij, die den sprekende vanden hemel van ons keren, wies stemme doe die eerde beroerde, mer nu beloeft hijt ende seyt: Noch sal ic eens beweghen, niet alleen die eerde, mer den hemel oec. Mer dat hi seyt: Noch eens, soe bedudet hi die oversettinghe der bewegheliker dinghen als dier dinghe die hi ghemaect hevet, op dat die dinghe bliven, die onbeweghelic sijn.

Aldus wij, die dat onbeweghelic rijc ontfanghende sijn, laet ons gracie hebben, overmids welker wij dienen Gode behaghende mit vresen ende mit werdicheyden, want onse God is een verterende vuer.

XIII

Die minne der broederlicheyt blive in u, ende die minlike herberghinghe en wilt niet vergheten, want overmids dier hefter somich den enghelen behaghet ende ontfinghen se in die herberghe. Ghedenct der ghevanghene als die te gader ghevanghen sijn, ende der arbeyders als die oec selve inden licham wonende sijt.

Eerlike echtscap si in u allen ende ene onbesmettet bedde, want oncuusschers ende overspelers sal God veroerdelen.

Latet uwe seden sonder ghiricheyt wesen ende weset ghenoeghet mitten teghenwordighen dinghen. Want hi hevet ghesproken: Ic en sal di niet laten noch begheven, alsoe dat wij coenlic moghen segghen:

Die Heer is mi een hulper ende ic en sal niet ontsien, wat mi die mensche sal doen. Ghedenct uwer proefsten, die ju dat woort Godes ghesproken hebben, welker apostolen ghi aensiende den uutganc hoerre wanderinghe volghet den ghelove.

Ihesus Cristus was ghisteren ende hi is huden ende hi is inder ewicheyt.

Van menigherhande ende vremden leringhen en wilt niet verleydet werden, want het is dat alre beest, dat herte mitter gracien stadeliken vast te maken ende niet mit den spisen die den ghenen niet en vorderden, die daer in wanderden. Wij hebben een altaer, daer si gheen macht af en hebben teten, die den tabernakel

[fol. 125r]

dienen. Want dier beesten bloet, dat overmids den bisscop in die gheheylichde steden voer die zonden inghebrocht wort, dier besten lichame worden buten, daer dat heer lach, verbrant. Daer om oec is Ihesus buten der poerten ghepassijt, op dat hi dat volc overmids sinen bloede reyn makede. Laet ons daer om uutgaen tot hem buten den heer, sinen laster draghende. Want wij en hebben hier gheen blivende stat, mer wi soeken een toecomende.

Laet ons daer om overmids hem een offerhande des loves Gode altoes offeren, dat is die vrucht der lippen die sinen name belien, mer des weldoens ende der ghemeyn makinghe en wilt niet vergheten, want mit solken offeranden verdient men Gode of wort God verdient.

Weset juwen proefsten, dat is juwen prelaten, ghehoersam, ende ligghet onder hem, want si ernstelic waken als die voer u sielen reden sollen gheven, op dat si dat mit vrouden doen ende niet versuchtende, want dat en vordert u niet.

Biddet voer ons, want wij betrouwen, dat wij een goede consciencie hebben in allen den ghenen die wel willen wanderen. Ende te meer biddic u dat te doen, dat ic oec ju te haesteliker moet weder ghegheven werden.

Mer God des vreden, die uut den doden den groten hierde der scapen inden bloede des ewighen testaments, onsen Heer Ihesum Cristum, verwecket hevet, die moet u bequame maken in allen goede, op dat ghi sinen wille moet doen, ende hi in u doe datter behaghelic voer hem is overmids Ihesum Cristum, wien dat glorie si in ewen tewen. Amen.

Mer brueders, ic bidde u, dat ghi twoert der troestinghen lidet, want wij hebben u luttel ghescreven.

Wetet, dat onse brueder Thymotheus van mi gheseyndet is, mit welken, ist dat hi haesteliken comet, ic u sien sal.

Groetet alle juwe proesten, dats uwe prelaten, ende alle die heylighen.

Die brueders van Ytalien grueten u.

Gracie si mit u allen. Amen.

Sunte Pauwels epistelen gaen uut. Ende nu beghinnen die epistolen vanden anderen apostelen.