Nieuwe testament (Noordnederlandse vertaling)

[Ad Galatas]

[Proloog]

Galathe sijn eenre hande Grieken. Dese hadden irst dat woert der ewangelien van den apostel ontfanghen, mer nae dat hi van hem scheyde, worden si vanden valschen apostelen verleydet ende bedroghen, alsoe dat si die waerheyt der ewangelien lieten ende keerden hem tot der juedscher ewen ende totter besnidenisse. Dese roept die apostel weder totten ghelove ende scrivet hem van Epheso, daer hi doe ter tijt in was. Ende dit is sijn maniere inden voertganghe sijnre epistolen: irst priset hi sines selves persoen, den die valsche apostolen ghelastert hadden, daer nae wederproeft hi die juetsche ee ende leert, hoe dat mense niet sculdich en is te holden nae dat Cristus alle dinc volbracht hadde, ende ten leesten lovet hi dat ewangelium ende dat ghelove Cristi ende bewijst dattet ghenoech is, in ghesalicht te werden.

Hier beghint die epistel.

I

Paulus, apostel niet vanden menschen noch overmids den mensche, mer overmids Ihesum Cristum ende Gode den vader, die hem uten dode verweckede, ende alle die brueders die mit my sijn, den keerken van Galacien: ghenade si u ende vrede van Gode den vader ende Ihesu Cristo, onsen Heer, die hem selven ghegheven hevet voer onse sonden, op dat hi ons verlosede vander yeghenwordigher scalker werlt, naden wille Godes ende ons vaders, wien dat waerlic eer is van ewen te ewen!

Ic verwondere, dat ghi aldus haestelic overghegaen sijt vanden ghenen die u gheroepen hevet inder gracien Cristi in een ander ewangelie, dat anders niet en is dan datter somich sijn, die u vermenghen ende willen dat ewangelium Cristi wederomkeren. Mer

[fol. 97r]

al waer dat zake, dat wij of een enghel vanden hemele die ewangelie anders predicte dan wij se ju ghepredict hebben, dat si u een afscheydinghe van Cristo! Alsoe wijt te voren gheseghet hebben ende noch anderwerf segghen: soe wie u die ewangelie anders predict dan die ghi onfanghen hebt, dat si ju een afscheydinghe van Cristo!

Want weder radic nu den menschen of Gode? Of begheer ic den menschen te behaghen? Waert dat ic noch den menschen behaghede, soe en waer ic Cristus knecht niet.

Brueders, ic make u dat ewangelium kondich, dat van mi ghepredict is, want het en is naden mensche niet, noch ic en heb dat oec vanden menschen niet ontfanghen noch gheleert, mer overmids der ondeckinghe Ihesu Cristi. Want ghi hebt mine wanderinghe hier voertijts inder joedscap wel ghehoert, dat ic die kerke Godes boven maten vervolghede ende vachter teghen, ende ic vorderde inder joetscap boven alle mine evenoudere in minen gheslachte, ende was meer dan ander lude een naevolghere mijnre vadere settinghe.

Mer doet hem behaghede, die mi van mijnre moeder buuc ghesundert hevet ende gheroepen overmids sijnre ghenaden, alsoe dat hi sinen soen in my apenbaerde, dat icken prediken solde onder die heydene, rechte voert en hinc ic den vleysche ende den bloede niet aen noch en quam toe Iherusalem totten apostolen, minen voerganghers, mer ic ghinc in Arabien ende anderwerf bin ic weder ghekeert toe Damasse.

Daer nae na drien jaren quam ic te Iherusalem om Petrum te siene ende bleef vijftien daghe bi hem, mer gheen der apostelen en heb ic anders ghesien dan Jacob den brueder ons Heren. Dat ic u scrive, siet, dat is voer Gode, want ic en lieghe niet. Daer nae quam ic inden lande van Sirien ende Silicien ende was mitter yeghenwordicheyt der kerken van Judeen onbekant; s1 hadden alleen dat horen van mi: die ghene die ons voertijts vervolghede, die predict nu dat ghelove, dat hi voertijts aenvacht. Ende si maecten Gode claer in my.

II

Daer na nae viertien jaren clam ic weder mit Barnaba [op] te Iherusalem ende nam oec Titum mit my. Ic clam op na der apenbaringhen Godes ende vercallede dat ewangelium mit hem, dat ic onder die heydene predikede, mer heymelic mit den ghenen die wat scenen te wesen, op dat ic niet te vergheves en liepe of ghelopen en hadde. Want Titus, die mit my was, totter besnidenisse niet en is ghebrocht als was hi een heyden, mer om die valsche inghebrochte brueders, die onder die ghedaente des vredes in quamen om te verspien onse vriheyt, die wij in Cristo Ihesu hebben, op dat si ons inder knechtscap der ewe brochten, dien en weken wij niet alse verwonnen vander ewe tot eenre uren, op dat die waerheyt der ewangelien bi ons bleve.

[fol. 97v]

Vanden ghenen die wat schenen te wesen, hoesulc dat si somtijt ghewest hebben, dat en gaet my niet aen: God en ontfaet den persoen des menschen niet, want die mi wat schenen te wesen, die en hebben my niet ghegheven. Mer daer en yeghen, doe si saghen, dat my dat ewangelium inder heydenscap ghelovet was ghelijc Petro inder joedscap, want diet Petro wrochte apostel te wesen der besnidenisse, die heeftet mi oec ghewrocht onder die heydene, ende doe si die gracie kenneden, die my ghegheven is, Jacob, Peter ende Johannes, die calumpne waren, gaven my ende Barnabe die rechterhande tot enen teyken der gheselscap, dat wij ghinghen onder die heydene ende si onder die Joden, ende begherden, dat wij der armer ghedochten, welc ic oec besorghede, dat selve te doen.

Mer doe Petrus toe Anthiochien quam, weder voer ic hem int aensicht om dat hi berispelic was. Want eer somighe Joden van Jacob quamen, at hi mitten heydenen, mer doe si ghecomen waren, ontoech hi hem ende sonderde hem daer af ende ontsach die ghene die uut der joedscap ghecomen waren. Ende die ander Joden consentierden sijnre gheveynstheyt, alsoe dat oec Barnabas van hem luden inder gheveynstheyt gheleyt was. Mer doe ic sach, dat si totter waerheyt der ewangelien niet recht en wanderden, doe seyde ic Petro voer hem allen: Oftu, die een Jode biste, heydenschelic levet ende niet jodeschelic, waerom dwinghestu die heydene, den Joden te volghen? Wij sijn Joden van naturen ende niet vanden heydenen sondaers. Nochtan weten wij, dat die mensche niet gherechtverdicht en wort vanden werken der ewe dan overmids den ghelove Ihesu Cristi, [ende wij gheloven in Cristo Ihesu] dat wij vanden ghelove Ihesu Cristi gherechtverdicht sollen werden ende niet vanden werken der ewe. Daer om sal eelc mensche vanden werken der ewe niet gherechtverdicht werden. Ist dat wij in Cristo gherechtverdicht begheren te wesen, soe sijn wij oec selve sondaers ghevonden. Is Cristus dan een dienre der sonde? Dat si verre. Want is dat zake, dat ic anderwerve wedermake dat ic eens ghebroken hebbe, soe sette ic mi tot enen overtreder. Want overmids der ewe bin ic der ewe ghestorven, op dat ic Gode moet leven. Ic bin mit Cristo ghenaghelt aenden cruce, ende nu leve ic, niet ic, mer Cristus levet in my. Dat ic nu leve inden vleysche, dat leve ic inden ghelove des sone Godes, die my gheminnet hevet ende hem zelven voer my ghegheven.

Ic en werpe die gracie Godes niet en wech, want is die gherechticheyt overmids der ewe, soe is Cristus te vergheves ghestorven.

III

O onghesinnede Galathe, wie hevet u bedroghen, der waerheyt niet te gheloven, voer wies oghen

[fol. 98r]

Ihesus Cristus ontervet is ende in u ghecruust? Dat wil ic alleen van u weten, weder dat ghi vanden werken der ewe den gheest ontfanghen hebt of uut den horen des gheloves? Sijt ghi aldus dulle, dat ghi inden gheest beghon\nen hebt, nu inden vleysche voleynden wilt? Hoe voel hebbe ghi gheleden sonder zake? Waert nochtan sonder zake! Die u den gheest ghegheven hevet ende dogheden in u werct, is dat vanden werken der ewe of uut den horen des gheloves?

Alsoe als Abraham Gode ghelovede ende hem dat totter gherechticheyt gherekent is. Daer om kennet, dat die uten ghelove sijn, die sijn Abrahams kijnder. Dat God dat volc rechtvardicht uten ghelove, dat hevet die bewisende scrijfture Abraham te voren gheboetscapt: Alle volc sal in di ghebenedijt werden. Daerom, die vanden ghelove sijn, die sollen mitten ghelovighen Abraham ghebenedijt werden. Mer soe wie van den werken der ewe sijn, die sijn onder dat vermaledide, want het is ghescreven: Eelc man is vermalediet, die niet en blivet in allen dinghen die inden boeke der ewe ghescreven sijn, alsoe dat hi se doe. Want inder ewe en wort niemant gherechtvaerdicht voer Gode, het is apenbaer; want die gherechtighe levet uut den ghelove. Die ewe en is niet uut den ghelove, mer die die dinghen doet, die sal daer in leven. Cristus heeft ons verloest vander vermaledieden der ewe ende is vermaledijt voer ons gheworden, want het is ghescreven: Een yeghelijc is vermalediet, die inden holte hanghet. Op dat inden heydene Abrahams benedixie ghesciede in Cristo Ihesu, op dat wij die beloeften des gheestes ontfinghen overmids den ghelove.

Brueders, ic segghet nader menschen ghewoente, dat niemant en versmaet ofte ordineert anders dant gheordineert is des menschen testament, dat vast ghemaket is. Abraham sijn beloeften toe gheseget ende sinen sade. Ende hi en seghet niet: den zaden, als in volen, mer als in enen, ende: dinen zade, dat is: Cristus. Mer dat testament seg ic, dat van Gode vast ghemaect is, die ewe, die nae vierhondert jaren ende dertich ghemaect is, die en vernietet noch en verydelt die beloefte niet. Want is die erfnisse uter ewe, soe en is si thans niet vander beloeften. God hevet Abraham ghegheven overmids der wederloeften.

Wat sal daerom die ewe? Die ewe is gheset om die overtredinghe, hent dat zaet quame dient God belovede, ende die ewe is gheordineret overmids den enghelen in des middelers hant, mer die en hoert niet enen toe, ende God is een. Is die ewe dan teghen die beloeften Godes? Dat si verre! Want waer daer een ewe ghegheven, die levende mochte maken,

[fol. 98v]

waerlic die gherechticheyt soude uter ewe wesen, mer nu heeftet die scrifture onder die sonden alle dinc te gader ghesloten, op dat die beloefte uut den ghelove Ihesu Cristi den ghelovighen ghegheven worde.

Mer eer tghelove quam, waeren wij onder die ewe behoedet ende besloten in dien ghelove, dat noch gheapenbaert soude werden. Aldus was die ewe onse leyder in Cristo, op dat wij uten ghelove gherechtvardicht worden ende daer tghelove quam, thans en sijn wi niet onder den leyder.

Ghi sijt alle kijnder Godes overmids den ghelove in Cristo Ihesu, want so wie juwer in Cristo Ihesu ghedopet sijt, ghi hebt Cristum aenghedaen. Noch Jode noch Griec, noch eyghen noch vri, noch man noch wijf, want ghi alle sijt een in Cristo Ihesu. Ende hoert ghi Cristo toe, soe sijt ghi Abrahams zaet, erfghenamen nader beloeften.

IIII

Ic segghe: hoe voeltijts die erfghename een kijnt is, soe en schelt hij niet van enen knechte, al is hi een heer van allen, mer hi is onder voeghede ende onder beschermers totter tijt, die vanden vader besceyden is. Alsoe wij oec, doe wij kijnder waren, dienden wij onder die uutwendighe settinghe der werlt, ende nae dat volheyt der tijt quam, seyndede die vader sinen sone, gheworden van enes wives persoen, onderghedaen der ewe, op dat hi die ghene die onder die ewe waren, verlosede, dat wij der kijnder verkiesinghe ontfinghen.

Ende want ghi kijnder sijt, soe hevet God den gheest sijns soens in uwen herten gheseynt, ropende: vader, vader! Aldus en is nieman van u knecht, mer kijnt, ende is hi kijnt, soe is hi oec erfghename overmids Gode.

Mer doe en kennede ghi Gode niet ende diendet den ghenen die van naturen niet Gode en sijn, mer nu, want ghi Gode ghekennet hebt, ja van Gode ghekennet sijt, hoe wordi weder ghekeert totten crancken armen elementen, dien ghi anderwerve dienen wilt? Ghi waernemet die daghe [ende] die maende, ende die tide ende die jaren. Ic vrese u, dat ic licht te vergheves in u ghearbeyt hebbe.

Weset als ic, want ic was als ghi. Brueders, ic bidde u, want ghi en hebt my niet ghequest ende ghi weet, dat ic overmids crancheyt des vleysches u ghepredict hebbe, ende allen dien tijt en versmaede ghi uwen drucke in minen vleysche niet noch ghi en wederseydetten, mer ghi ontfinghet my als enen enghel Godes ende als Cristum Ihesum. Waer is daerom nu uwe salicheyt? Ic gheve ju tgetughe, haddet moghen ghescien, ghi haddet uwe oghen uutghebroken ende my ghegheven. Bin ic daer om uwe viant gheworden, om dat ic u dat ware segghe? Si en minnen <ju> niet wel, mer si willen u uut sluten, dat ghi hem volghet. Mer minnet den goeden altoes int goede ende niet alleen, als ic mit u bin yeghenwordich. Mijn kijnderkijn, die ic anderwerve bare, thent dat Cristus in u gheformet worde. Ic begherde wel nu bi u te wesene ende mijn stemme te verwandelen, want ic warde in u

[fol. 99r]

ghescandalizeert.

Segghet my, die onder die ewe wilt wesen, en hebbet ghi die ewe niet ghelesen? Het is ghescreven, dat Abraham twe kijnder hadde, een vander diernen ende een vander vrier. Mer die vander diernen is naden vleysche gheboren, mer die vander vrier is overmids der weder gheloefte. Dese sijn doer een ander verstandenisse ghesproken. Want dit sijn twee testamente: dat een is vanden berch Syna, in knechscap barende, ende dat is Agar. Want Syna is een berch in Arabien, dien die toeghevoeghet is, die nu is te Iherusalem, ende dient mit horen kijnderen. Mer dat Iherusalem, dat opwarts is, die is vri, die welke onse moeder is. Want het is ghescreven: Vervrouwe di, ondrachtighe, die niet en baerste; schuer op ende rope, die niet stadelic en winste, want der kijnder der woester is voel meer dan der gheenre die man hevet. Mer wij, bruedere, nae der ghelijcheyt van Ysaac sijn wy kijnder der beloeften. Mer hoe dat doe die ghene die naden vleysche gheboren was, [den ghenen vervolghede,] die naden gheest gheboren was, alsoe ist oec nu. Mer wat seget die scrijfture? Werpet uut die dierne ende oer kijnt, want dat kijnt der diernen en sal gheen erfghename wesen mitten kijnde der vrier. Brueders, aldus en sijn wij niet der diernen kijnder, mer der vrier, in welker vriheyt ons Cristus ghevriet hevet.

V

Staet ende en wilt niet anderwerve mitten jucke der knechscap gheholden wesen.

Siet, ic, Paulus, segghet u: ist dat ghi besneden wort, Cristus en sal u niet vorderen. Anderwerf ghetuuch ic dat elken mensche die hem besnidet, dat hi sculdich is te doen allet, dat die ewe in hevet. Ghi sijt uutgheydelt van Cristo, ghi sijt uutghevallen uut der gracien, die in die ewe gherechtvardicht wanet werden. Want vanden ghelove inden gheest verbeyden wij die hape der gherechticheyt, want noch besnidenisse noch heydenscap en doghen in Cristo Ihesu yet, mer dat ghelove, dat overmids der minnen werct.

Ghi liepet wel. Wie hevet u ghehindert der waerheyt niet ghehoersam te wesen? Die radinghe en is niet uut den ghenen die u totten leven roepet. Een luttelken heffels verdervet een heel stucke. Ic betrouwe in u daer om inden Heer, dat ghi niet anders smaken en solt. Ende die u verstuert, sal dat oerdel draghen, soe wie dat hi is.

Brueders, of ic noch die besnidenisse predike, waerom lide ic dan noch vervolghinghe? Daerom is die scande des cruces uutgheydelt. Vergave God, dat si afghesneden worden, die u verstueren!

Want ghi sijt in vriheyden gheroepen, brueders; alleen dat ghi die vriheyt niet en ghevet in die oersake des vleysches, mer dient malc ander overmids der minnen. Want alle die ewe wort in enen worde vervollet: Minne dine naesten ghelijc di zelven. Ende ist dat ghi onderlinghe bitet ende etet, siet, dat ghi van malcander niet verteert en werdet.

Mer ic segghe: wandert inden gheeste ende en wilt die begherte des vleysches niet volbrenghen. Want dat vleysche begheert yeghen den gheeste ende die gheest yeghen dat vleysche, want dese sijn onderlinghe contrarie,

[fol. 99v]

op dat ghi niet en doet al dat ghi wilt. Ende eest dat ghi vanden gheest gheleydet wort, soe en sidi niet onder die ewe. Die werke des vleysches sine apenbaer, welc sijn si? Oncuusheyt, overspil, onreynicheyt, onscamelheyt, luxurie, ghiricheyt die der afgoden dienst is, verghiffenisse mit venine, viantscepe, stridinghe, nidinghe, toern, krighinghe, twistinghe, onghelove, nidicheyt, manslachte, dronkenscap, overtollighe worscappinghe ende die desen ghelijc sijn, die ic u predicke als ic u voergheseyt hebbe, dat die sulke dinghen doen, en sollen dat rike Godes niet vercrighen. Mer die vruchte des gheestes is minne, vroude, vrede, lancmodicheyt, lijtsamheyt, goetheyt, goedertierenheyt, sachtmoedicheyt, ghelove, ghesaticheyt, ontholdinghe, reynicheyt. Yeghens aldusdanighe vruchten en is die ewe niet. Mer die Cristo toe hoeren, hebben oer vleysche ghecruust mitten sonden ende mitten begherlicheyden.

Of wij inden gheest leven, soe laet ons oec inden gheest wanderen. Laet ons der ydelre glorien niet ghirich werden, onderlinghe grimmende, onderlinghe benidende.

VI

Brueders, ende ist dat een mensche begrepen worde in enighen ghebreke, ghi, die gheestelic sijt, leert alsulken mensche inden gheest der saticheyt. Neme dijns zelves ware, dattu oec niet becaert en werdes.

Draghet die een des anders last, ende soe soldi die ewe Cristi vervollen. Want ist, dat yeman hem zelven vermoedet wat te wesen, want hi niet en is, die verleydet hem zelven. Mer een yeghelic proeve sijns selves werc, ende alsoe sal hi in hem zelven glorie hebben ende niet inden anderen. Want een yeghelic sal sijns selves bordene draghen.

Die mitten worde gheleert wort, die sal hem in allen goeden dinghen ghemensaem maken dien ghenen die hem leert.

Ende en wilt niet dwalen: God en sal niet ghehoent warden. Want wat die mensche ghesayet hevet, dat sal hi mayen. Die in zinen vleysche zayet, die sal oec vanden vleysche mayen die doet, mer die inden gheeste zayet, die sal dat ewighe leven vanden gheest mayen. En laet ons niet opholden wel te doen, want niet opholdende sollen wijt in sijnre tijt mayen.

Daer omme die wile wij die tijt hebben, laet ons tot allen menschen dat goede werken, mer alre meeste totten huusghenoeten des gheloves.

Besiet, mit hoe sulcken litteren ic u ghescreven hebbe mit mijnre hant!

Die in vleyscheliken settinghen den onghelovighen Joden behaghen willen, die

[fol. 100r]

dwinghen u, dat ghi besneden wort, daer om alleen, op dat si die vervolghinghe des cruce Cristi niet en liden. Ende die gheen die besneden worden, en behoeden die ewe niet, mer si willen, dat ghi besneden wort, op dat si in uwen vleysche vermetelic verheven worden. Mer dat si my verre, te verbliden anders dan inden cruce ons Heren Ihesu Cristi, overmids welken Cristum my die werlt ghecruust is ende ic der werlt. Want in Cristo Ihesu en is noch besnidenisse noch heydenscap yets waert, mer een nuwe creatuer. Ende soe wie dese regule volghet, vrede ende ontfarmherticheyt op hem ende op die Joden, die Godes sijn.

Voert meer en si my nieman lastelic, want ic draghe die litteken Ihesu in minen lichame.

O brueders, die gracie ons Heren Ihesu Cristi si mit uwen gheest! Amen.