De oorsprong der Kaapsch-Hollandsche volksoverleveringen

[p. 197]

Hoofdstuk VII.
Terugblik.

De historische mensch is in zijn gemoedsgesteldheid een produkt van twee faktoren: ras-instinkt en omgeving. Zoo is ook een koloniaal volk het produkt van zijn afkomst en van den bodem. In het onderhavige geval is het aan te bevelen, de geschiedkundige gebeurtenissen, welke ten deele in minder vaste betrekking tot den bodem staan, af te zonderen en zoodoende drie werkende krachten, ras, bodem en geschiedenis, aan te nemen.¹⁾ Het is nu de vraag, welke van deze drie faktoren den sterksten invloed op de ontwikkeling van het Afrikaansche volkskarakter uitgeoefend heeft. Het werd reeds in het tot hiertoe medegedeelde aangeduid, dat de bijdrage der Duitsche, Fransche en andere elementen nauwelijks in aanmerking komen tegenover het beslist overheerschen van den Hollandschen faktor; zelfs de belangrijke ontleeningen op geestelijk gebied zijn spoedig geässimileerd geworden, daar zij met het karakter van het volk overeenkwamen. Wij zullen dit hier nader omschrijven.

Een nauwkeurige beschrijving van het volkskarakter zou zich natuurlijk ook met de plaatselijke afwijkingen,

1) Vergelijk J. Bryce, Bilder aus Süd-Afrika, Hannover 1900 blz. 71.

[p. 198]

al naar den aard van het bedrijf of naar de physische gesteldheid, bezig moeten houden.¹⁾ Zoo brengen de aard van het bedrijf, de historische en geographische gesteldheid, het met zich mede, dat de wijnbouwer fijnere omgangsvormen bewaart dan de korenboer, terwijl de veeboer, die in het armoedige, afgelegen binnenland woont, ook nog bij dezen in algemeene beschaving achter staat en andere zeden en levenswijze heeft. In het algemeen kan men bij het Afrikaansche volk twee duidelijk uitgedrukte typen onderscheiden, zonder dat nochthans een zuivere aardrijkskundige grenslijn te trekken is: wij willen ze aanduiden als het Bôlander- (in het Zuidwesten) en het Ondervelder-type. Het onderscheid heeft tot oorzaak, dat de bodem in zijn meest idealen vorm sedert twee eeuwen bijna ongestoord op het eerste kon inwerken, terwijl het laatste in veel sterkere mate het voortbrengsel is van zijn ras en zijn geschiedenis, die zelfs de zuivere inwerking der natuur ten deele heeft opgeheven. De vroolijke levenslustige Bôlander is een kind van de lachende zon, in rust en behagelijkheid aan den invloed van het heerlijke klimaat overgelaten. De zwaartillende Ondervelder daarentegen is een kind der smarte, die hem het instinkt van zijn ras (dat immers zelf in den

1) Vergelijk de indeelingen bij Me. II hoofdstuk 7; Stavorinus (Duitsche vertaling) 121 vlgg. (Stad tegenover land); Sp. 468; Ba. II 386 (Bedrijf); Livingstone 98 vlgg.: ‘Cape communty’ tegenover Boeren (bevooroordeeld); L. I 148, II 10, 266 (vlakte: hoogland). - Over den invloed der omgeving op het karakter, vergelijk Bryce 82; het is belangwekkend, hoe overal in het Onderveld de bodem de oorspronkelijke ras-eigenschappen slechts verscherpte.

[p. 199]

strijd tegen den bodem in het moederland ontstaan is) deed behouden en hem dichter bij den oer-stam hield.

De overgeleverde karaktertrekken spreken tot ons. Zoo bij voorbeeld de oud-Romeinsche gestrengheid, die nog grootendeels in het Noorden heerscht en voor het kindergemoed zelfs bedenkelijke gevolgen kan hebben. De ouders en volwassen broeders en zusters laten zich niet zoo vertrouwelijk met de kleinen in. Daarentegen is in het Zuiden te weinig tucht en te veel vrijheid. Voor deze verhouding is het kenteekenend, dat in het Oosten en het Noorden de liefkoozende verkleinnamen zeldzamer gebruikt worden (Hendrik: Hennie, Pieter: Pietie, Anna: Annie); evenzoo ontbreken daar in vele gevallen de karakteristieke verkleiningswoorden voor levenlooze voorwerpen (bone: boontjies). Daaruit mogen we een werkelijk bewuster gevoel voor verkleinwoorden opmaken dan men misschien zou veronderstellen, in ieder geval bij de roepnamen en de personificaties van dieren en voorwerpen. Het gevoel voor humor is in het Zuiden, tegenover den meer algemeen Duitschen aanleg, die niet licht ‘einen Spass versteht’, rijker ontwikkeld en slaat zelfs meermalen over tot smakeloosheid (‘lafheid’, ‘stuitigheid’).

Nochthans overheerschen, alles bij elkaar genomen, de gemeenschappelijke stam-kenmerken in het karakter van den Afrikaan, zooals uit de hieronder volgende vergelijking blijkt. Links staat Fruin's karakterteekening van het Nederlandsche volk,¹⁾ rechts vindt men eenige

1) Robert Fruin's Verspreide Geschriften, 's Gravenhage 1900-1905, I 1-21: Het Karakter van het Nederlandsche Volk, daaruit § 5. [De aanhalingen uit Fruin enz. bleven in de vereenvoudigde spelling, welke Schonken sinds einde 1905 volgde. - D.F.]

[p. 200]

uitspraken van andere schrijvers over de Afrikaners, die nog naar believen aangevuld konden worden.

Hollanders.	Afrikaners
De hoofdtrekken van het Ned. volkskarakter zijn samen te vatten in het woord: phlegmaties. Wij gebruiken daarvoor het woord: bedaard, dat in zijn volle betekenis in geen andere taal zijn wederga vindt. Het lost zich op in de termen: bedachtzaam in het overleggen, langzaam in het handelen, koel in voorspoed, niet druk in 't genot, geduldig in tegenspoed, niet hartstochtelik in het ongeluk, volhardend bij weerstand.	De Transvalers hebben een goed deel van het Hollands phlegma (C. 415). Visachtige kalmte, bedaardheid (Br. 49). Gezond verstand (C. 416). Zie boven blz. 93. De geschiedenis! T. VII 161; onverschrokkenheid (Pl. 284).
Deze eigenschappen, wanneer zij tot gebreken en ondeugden overslaan, ontaarden licht in traagheid, flauwheid, plompheid en stijfzinnigheid. De omgang met vreemden en zelfs met bekenden gaat stroef; in innige, huiselike kring is er vertrouwelike aansluiting.	Tegenover vreemden zeer terughoudend, wel beleefd, maar niet openhartig. Wie echter eens... (Me. I 633). Beleefd achterhoudend (C. 416). Vergelijk T. VI 339.

[p. 201]

De Nederlander is niet woordenrijk, noch mild met beloften en betuigingen, maar als hij voorgenomen heeft iets te doen, kan men op hem rekenen.	De Afrikaner wel. Hierboven blz. 40 (Fransche ‘politesse’). Eerlik in 't nakomen van verbintenissen. (Bo. 172, maar zie boven blz. 39-40).
Lichtzinnigheid en verkwisting zijn geen volksgebreken.	(Het Afrikaansche optimisme ontaardt inderdaad dikwijls in lichtzinnigheid).
Met nieuwigheden loopt de Nederlander niet licht weg... Het ontbreekt hem niet aan ondernemingszucht, maar hij wil gaarne van de uitslag zeker zijn... Volgen is hem liever dan voorgaan, maar eens op weg zal hij niet wispelturig omkeren, en zo volbrengt hij wel eens wat 'n ander liet steken. Van grootse opvattingen terugdeinzend, is hij nauwlettend in 't kleine...	Vergelijk boven blz. 93. Enterprise... (A. 22). ‘Die kat uit die boom kijk’ (ook Holl.) Zie boven blz. 128. Persevering (T. II 116). Spreekwoord: Jij moet 'n Afr. in 'n hoekie ja(ag) voor hij wijs wat hij kan.
Zijn bezadigd overleg geeft hem zelfvertrouwen en zelfstandigheid. Daarom is hij in hoge mate gesteld op persoonlike vrijheid...	Zelfvertrouwen (Bo. 70, Bryce 82). The most hardy, selfreliant and hospitable of all Europeans, T. III 342. They brought to this country an unconquerable love of liberty (T. II 368). Onafhankelijkheidszin (Bryce 127).

[p. 202]

Niet zonder provincialisme (blz. 15) en partikularisme.	Zie boven blz. 92.
De zindelikheid heeft haar voorname grond in de vochtigheid van het klimaat.	En zoo de onzindelijkheid omgekeerd een gevolg van de droogte enz. (boven blz. 93 en 94).
Huiselikheid.	Cachet blz. 422 e.a.
Godsdienstigheid.	a deepseated feeling of trust in the Almighty God (T. II 368).
Werkzaamheid: de grond eist aanhoudende zorg.	a spirit of patient industry (T. II 368). Men behoeft niet voor het dageliks brood te zwoegen (C. 414, vgl. L. I 76).
Natuurlike goedaardigheid.	Courteous and kind (Trollope II 241).
Weldadigheid.	People more charitable never existed (T. III 342). Edelmoedig wanneer 't er op aankomt elkaar te helpen (Bo. 172; vgl. C. 414, 417).

Hieruit zien wij, hoe weinig de bodem eigenlijk aan den oorspronkelijken aanleg heeft toegevoegd; de invloed van het ras overweegt verreweg. Nochthans hebben juist de geaardheid van dezen bodem en de geschiedenis, die zich daar op af heeft gespeeld, een nieuwen geestesinhoud aangebracht, die zijn plaats naast den ouden opeischt. De vorm van gevoelen en denken (gemoedsgesteldheid, geloof, christelijk zoowel als mythologisch,

[p. 203]

de geest der namenkunde) is bijna onveranderd gebleven, de inhoud evenwel (bedrijf, geschiedenis, dichtkunst) is voor een groot deel nieuw, en vooral op dezen inhoud moeten wij ons recht doen steunen, om de Afrikaners een nieuw volk te noemen. In het kort te zamen gevat, treden ons de uitkomsten van ons onderzoek als volgt voor oogen: Overgeleverd uit het vaderland is bijna het geheele gebied van zeden en gebruiken, verreweg het grootste deel van de geestelijke en de kleinste helft van de materieele kultuur. Voortbrengselen van den bodem daarentegen, in omgekeerde verhouding, zijn: het grootste deel der materieele kultuur (woning en bedrijf), het kleinste deel der geestelijke kultuur (dichtkunst en vermaken) en een nog geringer deel der zeden. Wat nu de oorzaak dezer verschuiving aangaat, deze is gelegen in de macht van den bodem. Aan den eenen kant bracht hij gewin, daarentegen ook verlies, omdat hij niet geschikt was voor een grootere bevolking. Juist de gebruiken van het gezelschapsleven zagen wij overal in hun bestaan bedreigd: de rijmpjes der kinderspelen, de liederen en feesten. Van veel gewicht is verder het feit, dat in de kinderkamer meer poëzie behouden is gebleven. Dit is de verdienste der moeder, de machtige beschermster der volkszeden.

Naast den bodem speelde de geschiedenis, de aanraking met andere volken, haar vervormende rol: zoo werden aan geloof en bedrijf nieuwe bestanddeelen toegevoegd en werd de taal omgevormd, zonder dat daardoor de wijze van denken in den grond werd beïnvloed.

Het zou den schijn kunnen hebben, dat dit karakterbeeld al te idealistisch gekleurd is, doch men bedenke,

[p. 204]

dat de volkskunde zich met het volk als geheel bezighoudt en de vele individueele uitzonderingen niet in beschouwing kan nemen. Voorts neme men in aanmerking, dat wij hoofdzakelijk de landelijke bevolking in het oog gevat en ter plaatse reeds op den verderfelijken invloed van het (Europeesche) stadsleven gewezen hebben, en dat ten slotte de geschiedkundige aard van ons onderzoek het met zich medebracht, dat de meer eenvoudige toestanden uit het verleden hierbij wel een gewichtige plaats moesten innemen.

Mocht men evenwel meenen, dat het geen pas geeft, de zwakheden van het volk te verschoonen, dan zou ik er gaarne nogmaals den nadruk op gelegd willen zien, dat de mensch in laatste instantie volkomen het schepsel van zijn omgeving is en zich niet onttrekken kan aan den dwang der omstandigheden. Een krachtig korrektief voor de zwartkijkers is het werk van den menschkundigen Lichtenstein en een gerechtvaardigd slot zijn de woorden van Theal: They were simply Europeans of an advanced type who had adapted themselves to a rough environment.