Logo DBNL
Veldnamen in Nederland (1950)

Veldnamen in Nederland

(1950)–M. Schönfeld–rechtenstatus Auteursrecht onbekend

Vorige Volgende

IV. Benoeming naar het gebruik dat van de bodem gemaakt wordt.

Bouwen is het bebouwen, bewerken van het land (mesten, ploegen, eggen, zaaien), maar reeds vroeg wordt het in verschillende streken, tegenwoordig vooral in 't Oosten van ons land, gebruikt in de zin van ploegen 1). Akkers of bouwlanden heten Bouwakker, terschellings Bouwvin, gronings Bouwte 2), zaans (De) Bout 3), gelders (rivierengebied) De Bouwing, Nieuwlandsbouwing, Stapelse Bouwing 4), = wierings Ploegkrogt 5). Een synoniem van bouwland is mnl. corenlant, in veldnamen als Korenlanden bewaard. Een ander algemeen woord is Zaadland; oudwaterlands Dat Zaetvelt en De Saetacker, ook kortweg Het Saet; zaans Zeedland of Zaaiven; wierings De Zaad; oud-drents De gesaeijde Landen (d.i. het bouwland van de Uffelter en Holtinger es tezamen, a. 1641) 6).

Oude landbouwtoestanden leven voort in de veldnamen; b.v. het drieslagstelsel 7), zo genoemd omdat het land werd ingedeeld in drie “slagen” of percelen, waarvan afwisselend elk jaar een stuk braak lag, een voor verbouw van wintervruchten diende, een voor die van zomervruchten. Dit stelsel handhaafde zich eeuwenlang – in een tijd toen het boerenbedrijf in vele honderden jaren minder veranderde dan thans

in enkele tientallen jaren – zij het ook met wijzigingen: o.a. doordat men wèl wisselend verbouwde, maar géén stuk liet braakliggen: zo kwam de boekweit- en klaverteelt in ere. Het braakland werd oudtijds in de regel tot in Juni als weide voor het vee gebruikt, maar om en bij St. Jansdag werd het “gebroken”; vandaar dat Einhard 8) Juni brachmanoth noemt. Het bleef daarna liggen tot in de herfst, in welk jaargetij het nog eenmaal voor het winterkoren werd omgeploegd. Het zou natuurlijk niet juist zijn, elke naam Braakland, Klaverland, Roggeakker, Boekweitakker e.a. met genoemd stelsel in verbinding te brengen, maar indien zij gedrieën voorkomen, grenst de veronderstelling aan zekerheid. Naast Braakland, De Braak 9) vindt men vooral in 't Oosten van ons land samenstellingen als Veldbraak 10), De Munnikenbraak 11); ook, met diminutiefuitgang, Brakel 12). Een afleiding van breken, germ. brachti-, is bewaard als bracht 13); vgl. de veldnamen ouddrents twe stucke hoylandes in der Brachte (a. 1421) 14), en b.v. wierings Bragteweidtje 15). Een synoniem van Braak is wel het zeer verspreide Zwartland e.dgl., al zijn hier ook andere mogelijkheden 16); en het weinig voorkomende

Slaapakker 17). De vooral Anglo-Friese term voor het “breken” van het land is ags. fealgian, ofri. falgia = (in 't bijzonder gron.) vaalgrn̥; daarbij behoort als benaming voor braakland ags. fealh (fealg) (= eng. fallow), waarnaast fælging. Een veelheid van vormen vindt men in het Fries; zo kennen de Beneficiaalboeken van Friesland o.a. falich, falige, feelgen, en, met vervanging van -ige door -inge, falinge, felinge, en nog fri. Vellingen 18). En in Groningen wordt (De) Valge, Vaalg, nu nog als semi-appellatief gebruikt voor de buitenbuurt van verschillende dorpen; soms ook als veldnaam: Hooge Valg (land te Saaksumhuizen) 19); vgl. verder zaans Velingsakker. Op het drieslagstelsel wijst duidelijk Drievelings naast Velling bij Ansen (gem. Ruinen) 20).

Wij spraken van de drie slagen, die hun benaming aan het drieslagstelsel hebben gegeven; de afdelingen waarin het akkerland verdeeld is, noemde men in het Zuid-Duits en Zwitsers Zelgen 21), een woord dat ik etymologisch niet zou willen scheiden van ndl. telg “tak”, in 't Oosten van ons land ook = jonge boom (in 't bijzonder eik); mhd. zelch, zelge. De overgang van de ene betekenis op de andere vindt men in drents telgenkamp = afgescheiden omwalde kamp, met eikebomen omplant 22); als veldnaam (Telgenkamp) bewaard onder Batmen (a. 1755) 23); vgl. ook de Telgakkers te Enter 24). Ook in de Veluwse buurtschap Telcht 25) en in het Overijselse Tilligte 26) zal hetzelfde woord bewaard zijn.

Moeilijkheden bieden de namen, met een vorm van het w.w. wenden gevormd, dat de betekenis kan hebben van (de grond) omkeren, d.w.z. ploegen, en die van omdraaien (met de ploeg, op het eind van het land). Eerstgenoemde betekenis vinden wij in mnl. (noordholl.) want (onz.) “landmaat” en in de meer verbreide samenstelling mnl. dachwant, Kil. daghwand ”modius agri”, eig. zoveel land als men op één dag met twee paarden kan wenden, d.i. beploegen 27). Daarentegen is de tweede betekenis van het werkwoord bewaard in mnl. gewande, gewende, gewend 28), d.i. de plaats waar bij het ploegen gewend wordt, het zgn. trappeleinde, dan ook akkerbed, akker; in 't Oosten van ons land komt hiervoor ook voor anewende (waarin ane- de richting ergens heen aanduidt), wenning 29). Hierbij behoort ook mnl. wentacker 30), d.i. de afzonderlijke akker die soms dwars voor de drie “slagen” werd uitgespaard voor het wenden van de ploeg, maar dan ook synoniem met gewende “akker” 31). Verdam 32) geeft voor mnl. gewande “land dat een boer in huur heeft” één bewijsplaats en wel uit Limburg; daarmee stemt goed overeen dat het juist daar als veldnaam bewaard is: Gewande, stuk land bij Sibbe-Yzeren 33). Door assimilatie ontstond hieruit gewan, dat ons voor Nut (L.) wordt opgegeven in de betekenis van “al 't akkerland bij kasteel of grote hoeve, algemeen in ons dialect in gebruik” 34); als veld-

naam komt het voor bij Spaubeek: De Gewanj 35). Gewend(e) krijgt de betekenis van een deel van een kamp land dat tussen twee dwarsgreppels ligt, omdat de boer daar moet “wenden” 36). Met een uit de auslaut stammende verscherping van de d vindt men het in noordbrab. Gewenten (Roosendaal) 37). Anewende komt voor als veldnaam sedert de 15e eeuw, b.v. ouddrents De Anwende (De swarte Anwende), Des Quaden Aenewende, Die Onewende e.a. 38); oud-overijsels Anewende (a. 1456), te Enter ook verknoeid tot Alewende; oudgelders Dat Aenweynde 39). In Ansen is een akker De Wenning die voor de koppen van verschillende akkers langs ligt 40), en doordat een stuk land soms twee wennings nodig had, één voor en één achter op de akker, konden twee stukken bouwland bij Vollenhove De Voor- en De Achterwenning 41) heten. Ook dit wenning komt voor met voorvoeging van aan-; b.v. ouddrents Anewendynge (Ruinen, a. 1428) 42), nieuwdrents Anwenning (Eekst) 43), gron. Aonewenning (bouwland bij Vlachtwedde) 44). Daartegen is mnl. (dach)-want 45) – nog is in Vriezenveen want als land van een bepaalde maat bekend 46) – vermoedelijk bewaard in enige andere Oost-Nederlandse veldnamen van ouder en nieuwer tijd: ouddrents Dat hoghe Want (Pesse, a. 1372); Den aversten Want (Meppel, a. 1558); Stegewant (Anreep,

a. 1462) 47); Zwarte Wanden en Galgewanden (esgronden onder Eekst) 48); overijsels IJselhammerwanden (grasland bij Oldemarkt) 49); oud-gelders Het langh Want (Lathem, 1460) 50). Zij behoren dus tot een groep van namen, welke in rubriek VII nader besproken wordt.

Behalve naar de verbouw of de wijze van bewerking kon men de drie slagen ook benoemen naar de ligging of naar de vorm. Men krijgt dan namen als: Voorste, Middelste, Achterste Akker 51) tegenover Dwarsland 52); of: Brede, Bree (uiteraard meestal in de pluralis) tegenover Smalland. In 't Oosten van ons land werd dan bree het gewone woord voor de oorspronkelijke eenheden, waaruit de es is opgebouwd 53). Het Dwars- of Smalland lag aan de “kop” van de Breden, waartoe het toegang verleende; het kon dus ook als Kopstukken onderscheiden worden van de Zijdstukken 54). Ook in Engeland kwam de benaming voor: ags. Heafodacren, Heafod-lande, d.i. “the headland where the plough turned after ploughing the parallel strips of the cornland” 55).

Tal van akkers heten naar het product dat erop verbouwd werd. Wie zich zou verbazen over namen als Boonenakker, omdat ook die producten nu eens op dit, dan weer op dat perceel verbouwd worden, vergeet, dat de boeren vroeger geslachten lang door de traditie gebonden werden. Men leze b.v. Heuvel 56) erop na, die een dergelijke vaste Boonenakker bij zijn vaderlijke boerderij kent. Maar ook waar de producten wisselden, bleef vaak de eens gegeven naam; en ook daaruit spreekt datzelfde gevoel voor traditie. Naast Tarweakker (zaans Tarfakker) staat Weitakker, terwijl ook zeer verbreid is, eveneens op Duits taalgebied, Broodakker, dat in de oudere taal nog als soortnaam voorkomt: oudgelders twee broot-

campen bouwlants (Deil, 1666) 57). Daarnaast Wittebroodsakker (Wieringen), misschien – evenals Broodkist 58) – niets anders betekenend dan akker waarop men zijn (witte)brood verdient, dus vruchtbare akker 59). Of moet men aan de vorm denken, of was het land, waarvan de opbrengst bestemd was om het brood te bekostigen van geestelijke inrichtingen? 60) Terwijl in het kader van deze studie vele namen geen nadere bespreking behoeven 61), vermelden wij afzonderlijk enkele andere:

Het oostndl. woord voor raap is roeve, reuve (hgd. Rübe); vandaar naast Raap-, Rapenland oudgelders Reubekempken (Zelhem, 1621) 62), gelders Reuvekamp (Gorsel) 63); overijsels Rovegaarden, Roeveakkers, Reuvenakkers 64). Vlas- of lijnakkers hadden vroeger vele dorpen om in de behoefte aan “zelfgeredde kleer” te voorzien; vandaar b.v. oud-drents Lijnacker, nieuw-drents Lijnstukken, noordbrabants Lijndonk 65) e.dgl. Naast vlasakker vindt men de veldnaam Vlasroot 66), eig. de plaats waar het vlas werd geroot; in 't Drents als reut in b.v. Reutakker, Reutmaat (Westerbork, 1720), De drie Reutkoulen (= kuilen) (Zweelo, 1773) 67). Naar de plaats waar het gehekeld werd, heet noordbrabants Hekelblok 68) en

het Amsterdamse Hekelveld. Bij Hoppenkamp, Hopland en evenzo bij het zelden voorkomende Moutkamp 69) denkt men aan de opkomst van het bierbrouwersbedrijf; uit de veldnamen zou men heel wat kunnen leren over het in de loop van de eeuwen telkens wisselende bedrijfsleven, wisselend ook in het gebruik van de te verwerken grondstoffen. Ieder weet, dat Zeeland het centrum van de meekrapcultuur was en dat ook westelijk Noord-Brabant er deel aan had 70); maar opvallend is een veldnaam De Meekrap voor bouwland bij Rijswijk (G.) 71).

Wat de tuinbouwgronden betreft, in de inleiding spraken wij reeds over gaard (en bijvormen), vooral bekend uit de samenstelling boomgaard. Edelman en Vlam 72) hebben aangetoond, dat het bogerd- (bogaard-) gebied geografisch gescheiden ligt van het bongerd-gebied: de Bommelerwaard behoort over 't algemeen, met Noord-brabant 73) en het aangrenzende deel van België, tot het bogerd-gebied; in de Over-Betuwe daarentegen, in aansluiting aan het Oosten, zegt men bongerd. Beide vormen komen voor naast boomgaard-namen (deze laatste alleen als schrijfvorm?) Zo b.v. in de Bommelerwaard Bogerd, Koetsiersbogerd, Op den Boomgaard; in de Betuwe Bongerd, Armenbongerd, Lange Boomgaard. In Friese vorm is dit woord tot streeknaam geworden in West-Friesland: Bangerd (streek tussen Zwaag en Westerblokker) 74). Een ander woord voor boomgaard schijnt te zijn vergt 75), dat in de Bommelerwaard vrij veel als veldnaam voorkomt: Vergt. Daarnaast in de Betuwe Vergerd, Vergarde, Veergaarde. Ook de oude vormen wisselen: naast Vergede 76) komt voor Vergard, Vergerd, Vergerden 77), niet alleen in

het grote-rivierengebied van Gelderland, maar ook in Noord-Brabant, Limburg en Overijsel; en verder een vorm zonder dentaal Verger 78). De verhouding van deze vormen is evenmin duidelijk als de oorsprong van het woord. Men krijgt de indruk, dat verschillende woorden door elkaar gelopen zijn: boomgaard, viergaard 79) en Vergt? 80)

Overigens vindt men als namen van de afzonderlijke boomgaarden even veel variaties als bij de andere veldnamen, waarbij men bedenke, dat, als de boomgaard werd aangelegd, vaak de oorspronkelijke naam bleef; zo b.v. in de Betuwe Zuutjes Hofstede, Spitshoek, In de Batterijen, De Meezen, De grote Schoorsteen, De Wandeling, De Snoeienkamp, Topswaard, De Messemaker, De Otter 81). Denkbaar zijn ook veldnamen naar de afzonderlijke bomen, maar daarbij valt het op, dat benamingen met appel zeldzaam zijn 82), terwijl die met peer veel voorkomen: betuws Peerakker 81); noordholl. Perboemland 83), en korter De Peerenboom (Waterland); maar vooral zuidelijk: limburgs Peerboomsstuck 84), noordbrabants Pe(e)reboom 85), zeeuws Pereboom en Pereboommeet 86).

Het is mogelijk, dat, vooral in de laatste gevallen, een volksetymologische vervorming van het zuidelijke woord mnl. parre, perre ‘omheinde plaats, afgesloten terrein’ in het spel is 87).

Misschien mag men tot de namen van de tuinbouwgronden ook rekenen: Luchten, Lucht(e), Locht; vgl. het vooral uit Vlaanderen in oudere en jongere tijd bekende lochtinc (nu lochting), waarnaast lochten(e) ‘omsloten erf achter of bij een huis, gewoonlijk boomgaard en moestuin’, dus ongeveer in de betekenis van het vroeger besproken goorde. Maar als veldnaam wordt het klaarblijkelijk ook voor andere gronden gebruikt; zo wordt ons van Hooge Luchten en Lage Luchten in Heemse (gem. Hardenberg) opgegeven 88), dat het eerste hoge bouwgrond, het tweede lage grasgrond is; en De Luchte in het Markelose Broek langs de Schipbeek is broekgrond, thans weiland 89). In de vorm lucht, locht is het woord vrij verbreid; wij noemen nog limburgs Locht (Heerlen en Kerkrade); noordbrabants De Lught (1690), Lugteblock (1697), Luchtenveldeken (1651) (alle drie onder Roosendaal) 90), De Locht (onder Den Dungen) 91), Hoge en Lage Logt (St. Michielsgestel) 92); gelders Logt (Elst), Schone Loecht (Veluwe, a. 1514) 93). De afleiding van lucht, locht is niet geheel zeker; wij houden het met Helsen 94) voor een afleiding van luiken, in welk geval het dus bij de onder X besproken woorden lok en blok zou aansluiten; het is dan eerst secundair tot de latere betekenissen gekomen. Andere namen die men tot tuinbouwgronden zou kunnen rekenen (Boonenakker e.dgl.), zijn hierboven reeds genoemd.

Het grasland werd ten dele beweid, ten dele gehooid. Voor de eerste soort werd algemeen het woord weide 95) gebruikt, al kreeg dat allengs óók de betekenis van hooiweide; het drong beemd en made terug, die aanvankelijk in laatstgenoemde zin gebruikelijk waren. Voor weide (noordholl. weid, weed 96))vindt men ook wee 97), o.a.in Overijsel; b.v.

De Wee (hooiland bij Windesheim), De Whee (weiland bij Diepenheim) 98), De Wee (lage wei aan de Regge bij Goor), De Wheeën (weiland onder Oldemarkt) 99); ook in Drente: De Weehorst (Roden). Daarnaast kent het Oostmnl. wēse (mnd. wēse, hgd. Wiese uit ohd. wisa), bewaard o.a. in de naam van een terrein ten Westen van Deventer, het Wezenveld geheten 100). Allereerst een oostelijk woord is ook mnl. wische (Kil. wisch/wische = pratum, mnd. wisch, ags. wisc “damp meadow, marsh”) 101), achterhoeks wis(ch); vgl. de in 17e eeuw herhaaldelijk in Westerwolde voorkomende veldnaam De Wissche 102); drents Wisschen, groenland bij Borger en dito bij Emmen; gelders Geelink-wieske en de De Pellewieske (twee weiden bij Winterswijk) 103); een enkele maal ook elders: noordbrab. Wieske 104). Voor beweiden had men ook het werkwoord etten; vandaar noordbrabants Etsel (ook in samenstelling: Etselblok, Etselheining) en Etting 105). Hierbij kunnen ook behoren: oudgelders Die lange Etweyde (Renooi, 1592) 106); waterl. De Etkamp, zaans Etveen, Etweer, “land dat men door het vee laat afgrazen”. Toch is deze verklaring niet zeker; immers er bestaat ook een praefix et-, dat etymologisch niets met etten (causatief van eten) te maken heeft en dat herhaling uitdrukt 107): in dat geval zou het dus betekenen een stuk land, dat op het tweede grasland beweid wordt. Een synoniem van Etkamp in

de eerstgenoemde betekenis is noordbrab. eusel: zo b.v. onder Asten een wei- en bouwland, geheten Eeuwsel 108), naar de opgave van Zuster Philomena uitgesproken met de eu van deur: onder Heeswijk laag weiland langs de Aa D'Euzel 109); in Achtereind (Eindhoven) De Eeuwsels 110). Dat echter ook de uitspraak ēusel voorkwam, blijkt uit de in Zuid-Nederland voorkomende spelling esel, welke leidde tot de perceelsnaam De Ezel, die bij ons voorkomt in de Bommelerwaard, welke zich hier als zo vaak bij 't Zuiden aansluit 111). Het is een afleiding van eeuwen “voederen, pascĕre” 112), en betekent dus beweid land, weide, in 't bijzonder “schrale weide”. Het woord is typerend voor het oude hertogdom Brabant: het hoofdverspreidingsgebied ligt in Belgisch Brabant. Voor Geldrop werd ons opgegeven 't Eeuwel 113), voor Uden en voor Nistelrode De Euwels 114): dus een afleiding met een ander suffix van 't zelfde werkwoord; vgl. bij Lindemans 115) eute. Bij Schoonebeek (Dr.) bevindt zich een stuk land, Morgenweide geheten, welke naam in verband is gebracht met gebruiken, de bo (soort van koestal) betreffende 116). Wij wijzen op de parallelle Zwabisch-Alamanse veldnaam Aucht, mhd. ûhte, bij got. ūhtwo; door Vollmann 117) verklaard als de weide, waarop het trekvee vroeg in de morgen of nog 's nachts gedreven wordt, nadat het op het land gewerkt heeft, en noemen daarbij fries It Nachtlân 118).

Alle graslanden konden gehooid worden, maar allereerst komen daarvoor in aanmerking de lage landen die te vochtig waren om voor weide

te dienen: het vee zou de zode vertrappen. Het meest verbreide woord voor hooiland is made, mede (zeeuws meet), fri. miede 119); de oorspronkelijke betekenis is af te leiden uit de etymologie, immers het woord hangt samen met maaien. Allengs is het echter ruimer en vager van betekenis geworden, zodat het ook weiland kan zijn en zelfs bouwland kan omvatten. Men verwarre het woord niet met het later te bespreken mat, maat, waarmee het zich echter wel eens heeft vermengd. Het is niet nodig, hier voorbeelden van veldnamen ermee te geven; synoniemen zijn samenstellingen met Hooi- als b.v. overijsels De Hooislagen 120), urks Hooiland, oudwaterlands Hooijven; waarbij, vooral in streken waar de anlauts- h onvast was, verwarring van hooi met ooi kon optreden 121). Op het hooien ziet waarschijnlijk 122) ook zaans Klampakker, door Boekenoogen gesteld bij klamp = hooischelf; en, met onderdrukking van het tweede lid, ook zaans Hooiklamp, in Waterland en in Grootebroek De Klamp.

Natuurlijk vindt in een land, waar 't kind zijn moer verbrandt, ook deze bestemming zijn neerslag in de veldnamen; turfwinning wordt reeds voor de 10de eeuw in de omgeving van Utrecht geboekstaafd 123). In veenstreken zullen De (het) Brand, Brandveen; De Barnt, Barnewinkel e.dgl.124) behoren bij brand, barning “brandstof” 125) en dus synoniem zijn met Turfland 126), Torvede 127), en ook met Baggerwei 128), Bagger-

meetken 129), fri. It Bagellân 130). Een ander woord voor veenbagger is flodder; vandaar dat bij Ede een stuk laag, moerassig land Floddergat heet; vgl. ook de Wieringse veldnaam Floddering; of heeft het woord hier de uit de Zaanstreek bekende betekenis van rietwal? Mnl. vink(e) “slechte, lichte turf” is o.a. bewaard in bunschotens De Vinken, een veenachtige streek, waar een kamp land een vink heet; voorts in noordbrab. Vinkenpeel (onder Bakel) 131). Een oostelijk woord voor turf is kluin; vandaar 't Kluunvenne, een heide bij Hengelo (O.) 132), en drents Kluinveenlanden (Odoorn) en Kloenveen (Drouwen) 133). Een turfachtige brandstof, uit gedroogde koemest bereid, heette in Friesland, Holland, Zeeland schok; het komt met de gewijzigde betekenis ook voor in za. rietschok “rietplag” 134). In een van die twee betekenissen is dit woord bewaard in Schokland, weiland bij Blokzijl 135) en De Schoklanden, weiland bij Kampen 136). In de hoge streken werden vaak heiplaggen gestoken om die te gebruiken in de stal onder 't vee, maar ook dienden ze als brandstof 137); vandaar De Plaggemarsch onder Ambt-Hardenberg; ook fries het Plaglandt (onder Eestrum) 138). De Gelders-Overijselse vorm hiervan plak 139) is bewaard in oostveluws Plackveltjen (a. 1718); vgl. De Plakkerij te Vaassen. Echter sprak men bij voorkeur van schadden, wanneer zij bijzonder geschikt waren als brandstof 140); vandaar overijsels-gelders Schadde(n)veld, overijsels het Scheddeler (-ler = -laar), en, met

dialectische overgang van intervocalische dd tot rr, drents Scharreveld, soms verbasterd tot Scharrelveld 141). Voor houtskool kent het WNT in 't zuiden van ons land het woord krik of kriek; vandaar vermoedelijk oostveluws 't Krieklant; onder Elst Achterste en Voorste Krikdillen 142).


Vorige Volgende