Logo DBNL
Veldnamen in Nederland (1950)

Veldnamen in Nederland

(1950)–M. Schönfeld–rechtenstatus Auteursrecht onbekend

Vorige Volgende

V. Benomeing naar de dieren die er huisden1)

Een aantal namen waarvan het eerste lid een diernaam bevat, behoren eigenlijk niet tot deze rubriek. Het zijn spottend bedoelde, misschien vaak door de buren gegeven aanduidingen van slecht land: alleen goed voor muggen, mieren, muizen, kikkers e.dgl. of voor vogels. Het diepst spreekt de minachting door toevoeging van luizen of vlooien; het bleef een jonger geslacht voorbehouden om luizig tot een gunstige epitheton te stempelen. Zeer verbreid is Muggenhoek, Muggenbroek; een synoniem is Meezenbroek (a. 1756 Mosyenbroek) 2). Naast De Mierenkamp 3) staat overijsels Empenbelt (Zenderen) 4), bij Kil. emte, twents miegemp “mier” 5); kortweg gron. Mieghummel, laag perceel achter een heuvelrug bij Wolfsbarge (Gr.) 6), d. i. het Groningse woord voor mier. Muizenbroek komt voor naast zaans Muizenven, Muizekooi e.a.7). Een aardig staaltje van dialectgeografische verschillen geeft kikvors: De Kikvorschenakker te Bemmel 8), maar zuidhollands en drents Kikkerskamp 9), terschellings Kikkersland; op laatsgenoemd eiland echter ook, in 1784, op een niet nader te bepalen plek, Vroskenpoele; en, bij Hoorn, Puytland (reeds in 1784). Wanneer men de Taalatlas 10) opslaat, vindt men voor Terschelling kikker (en verwante vormen); vrosk is Fries (froask); vandaar ook de Friese veldnamen Froaskefinne, De Froask. Bevreemdend echter is op

Terschelling het zuidelijke puit 11), dat misschien door een Zuidnederlander erheen is gemigreerd. Het woord pad verschijnt in drie vormen in veldnamen: ouddrents Die Paddeacker 12), zaans Pod(de)kamp, limb. De Peddepool 13). Datzelfde geldt van adder: zuidholl. Adderhoek 14), drents Edderstukken 15), fri. 't Njirre lân 16). Vermoedelijk zal men de diernaam ook mogen zoeken in vele van de Mollenveldjes, Mollemaat e.dgl., al is ook een persoonsnaam denkbaar. Talrijk zijn de Luisvelden (Luizevelden) 17), waarnaast een enkele keer Luizen- en Vlooienbelt 18); soms ook vindt men het adjectief luizig 19).

Iets geheel anders is het natuurlijk, wanner het diertjes betreft, van nut voor de mens: zo allereerst de bij, waarvan vooral het synoniem mnl. imme, yme in veldnamen voortleeft in 't Oosten van ons land: gron. Iemestroete 20), drents 't Iemboschsien 21), overijsels Aan de Iemhèège 22), oudgelders De grote en de cleyne Immenhorst 23), waarnaast, in dezelfde buurt, Dat Beyenweytgen 24). De genoemde Iemhèège zal wel een vierkant geweest zijn, omgeven door walletjes, met eikenhakhout begroeid: bijenschans geheten 25). Het is, in verband met de economische betekenis van dergelijke bijenschansen in vroeger tijd, niet onmogelijk dat een aantal

veldnamen Schans hierop berusten; een synoniem is oostveluws Bystee 26). Voor de geneeskunde waren in vroeger tijd, toen aderlaten aan de orde van de dag was, bloedzuigers van overwegend belang; aan deze diertjes herinneren veldnamen als drents Igelpoel, Jeegelpoel 27), overijsels Eggelmors 28), gelders Nagelpoel 29) (met aanwas van het lidwoord).

Wij komen thans tot de vogels. Zoals wij reeds opmerkten, pejoratieve betekenis heeft het woord Vogelweide, Vogelland, eigenlijk een land waar (water)vogels nestelen, dus dat wel geschikt kan zijn voor jacht op vogels, maar dat ongeschikt is voor akkerbouw; synoniem van onland, wildert 30). In de Zaanstreek en op Wieringen komen voor Vogeldel, Vogelven e.a.; op de Oostelijke Veluwe (a. 1543) Vogel(h)egge; ontleende ook de beroemde middeleeuwse dichter Walther von der Vogelweide zijn naam aan een dergelijk land, zoals Kroes 31) meent? Niet veel anders zullen betekend hebben namen als Kraaienakker 32), Musschenveld, wierings Spreeuweweid, oostveluws Aksterloo, bunchotens Meeuwenkamp 33). Meer moeilijkheden leveren namen als Uilenbroek, Oelenbroek, Oelsbroek; immers het is niet buitengesloten dat een woord oele “laag weiland” 34)

als eerste lid van tautologische samenstellingen voorkwam, terwijl voor Limburgse plaats- en veldnamen 35) een aan lat. aul(l)a, olla ontleend uul, oel, oeles, uules “aarden pot” mogelijk is 36). Evenmin is Leeuwerik(en)veld 37) vrij van dubbelzinnigheid; het is denkbaar, dat soms de veldnaam werd gegeven naar een herberg van die naam 38). Ook bij namen met Duiven- is benoeming naar een huismerk mogelijk; voorts benoeming naar een (vrouwen)naam, maar in de meeste veldnamen zal men wel aan de diernaam zonder meer moeten denken. De wilde duif is schadelijk voor de boer, en het houden daarvan was vanouds aan bepaalde regels gebonden; geen wonder dat een stuk land waar zo'n “duifhuis” was opgericht, hieraan zijn naam ontleende; b.v. Dat Duyfhuysbeemdken (Kuik, a. 1427) 39); ook 't Duyfhuys (Roosendaal) 40); zeeuws Duvekete Weie naast kortweg Duvekete, en ook Duivemeet 41); verder b.v. Den Duvencamp (Lienden, a. 1527); Het voorste en Het agterste Doevenblik (Winterswijk, a. 1779) 42).

Uiteraard nemen de watervogels een belangrijke plaats onder de veldnamen in ons land in. Allereerst in het oude Noord-Holland – maar in mindere mate geldt het ook van Friesland en Zuid-Holland – was de bodem overdekt met meren en moerassen, terwijl de bevolking maar dun gezaaid was. Het was er een paradijs voor de watervogels, ook voor de grote die er deels het hele jaar, deels alleen in de wintertijd huisden: zwanen 43), ganzen, eenden.

Het houden van zwanen (deels wilde, deels tamme) was van grote betekenis om het dons; ook at men ze. Strenge bepalingen werden gemaakt tegen het wegnemen van de eieren. Van welk een omvang de

swanerieën waren, kan o.a.blijken uit de rekeningen van de rentmeester van Kennemerland en van Westvriesland, Heynric den Rode. A. 1343 wordt hier gesproken van uitgaven bi den zwanegraven van den zwanen in Vrieslant te vuuken 44), te vanghen ende te leveren, en van ontvangsten van vercoften zwanen in Vrieslant .... summa van vercoften zwanen in Vriesland, van 3653 zwanen ...45). Reeds vroeger (a. 1139) is er sprake van een Svanesdrisch 46), terwijl a. 1557 wordt gesproken van een zwaendrifte van Goylandt of zwanerie, die verpacht wordt 47). Talrijk zijn dan ook de veldnamen met zwaan, waarmee b.v. in Gelderland vroeger voorkwamen Swanenbeent, -broek, -kamp, -land, -pol, -weerd 48), terwijl nu o.a. zeer verbreid is Zwanepol 49).

Ganzen trof men niet alleen aan in de lage landen, maar tamme ganzen werden vanouds veel gehouden, vooral in het Oosten van het land; zij weidden dan veelal op de markgronden. Zo hadden, om een enkel voorbeeld te noemen, in 1781 de buurschappen De Rute en Rutenveen 370 ganzen, die weidden in het Rozengaarder gemene veld 50). Terwijl dus het voorkomen van namen als Ganzendel 51), Ganzenschot 52), Ganzebree 53) geen bevreemding wekt, is het meer de vraag in hoeverre bij dit woord dialectische vormen bewaard zijn 54). Zonder enige twijfel

is dit het geval bij het Limburgs Goasheuvel (onder Stramprooi) 55). Daarentegen zou de Ingvaeoonse vorm gees (gese) bevreemden in Drente en Overijsel, zodat in drents Geezenkamp (onder Zuidwolde) 56) en in vriezenveens Geesenland (1756) het woord gans bezwaarlijk te zoeken is 57). Een derde vorm goes, die vooral in Westvlaamse namen voorkomt, is ook bewaard in b.v. De Goeshoek te Poortvliet (Z.) 58). Bij de eend (Eendekamp enz.) vindt men in 't Oosten van ons land de vorm ente: D'Entepoole (= de eendepoel) onder Steenwijk, Entengooren onder Rolde 59). V. Haeringen (Suppl.) merkt op, dat oostelijk ente bij dit “hokvast” woord bezwaarlijk als Hoogduits verklaard kan worden, en een bevestiging van die opvatting levert bunschotens Entewei. In 't Oosten van ons land was krik de benaming van een bepaald soort wilde eend 60); vandaar vermoedelijk in Vriezenveen (a. 1773) Krikkeland. Groot, veel groter dan tegenwoordig, was het belang van de eendekooien 61), en overtalrijk zijn dan ook de veldnamen Kooiland, Kooi(en) enz.; ook in samenstellingen als ouder westfries Sijms Koijen, Hoy Coijen, Pape Coijen 62); – al kunnen in bepaalde streken in sommige gevallen schaapskooien bedoeld zijn. Een synoniem is overijsels gloepe 63), bewaard in de Vriezenveense, en ook wel in de Terschellingse veldnaam Gloepe; waarschijnlijk ook in drents Gloepen (Anlo), Kleine en Grote Gloepe (bouwland in Roswinkel) 64). Naar de kelen of vangpijpen van zo'n eendekooi heet een perceel onder Aalst (Bommelerwaard) Keel 65).

Swaen 66) vermeldt als 18e eeuwse namen bij Schellinkhout Kieftslant, Grottelandt (grotte = grutto) en Starnlant. Terwijl mij van beide laatste veldnamen geen verdere voorbeelden onder de ogen zijn gekomen, zijn

uiteraard zeer talrijk die met kievit, kieft, meest samenstellingen 67), maar ook als simplicia 68). Het Friese woord ervoor vindt men in fries De Ljiepeherne, noorddrents De Liepakkers (bij Zuidlaren) 69). Andere veldnamen, naar watervogels genoemd, zijn Tureluur 70), Wulp(e) 71) – wie kent niet het Wulpenzand, vermaard uit de Kudrun –, Reigerswei 72). Verschillende vormen en namen heeft de ooievaar: behalve Ooievaar en Ooievaarsnest komen voor oud-waterlands Ouwevaers-ven, oostelijk Eileuverskamp, waarnaast Het Storckschot 73), Storckscampjen, De Storkshorst 74). Vgl. ook nog drents Albernust 75) onder Dwingelo, uit (a)aiber, dat ook bewaard is in de Groningse plaatsnamen Eibertburen. De naam van de roerdomp is bewaard in gelders Roordamp, Roosdomp (Ochten), noordbrab. Roosdompen 76), lage hooigrasweilanden in de Nulandse polder.

De kraanvogel leeft vooral in 't Oosten van ons land voort in veldnamen Kraanland, Krane(n)land 77) enz., die verspreid zijn van Groningen tot Limburg en de trek van deze vogel in herinnering brengen. October was de maand van de kranenvlucht:

 
“Laatst, als ik, op mijn eenzaam pad,
Door Wijnmaands bleeke loovers trad,
Zoo kwam van ver een vreemd gerucht;
Zoo kwam een lange Kranenvlugt”
 
“Laatst, als ik, op mijn eenzaam pad,
Door Wijnmaands bleeke loovers trad,
Zoo kwam van ver een vreemd gerucht;
Zoo kwam een lange Kranenvlugt”
 
“Laatst, als ik, op mijn eenzaam pad,
Door Wijnmaands bleeke loovers trad,
Zoo kwam van ver een vreemd gerucht;
Zoo kwam een lange Kranenvlugt”
 
“Laatst, als ik, op mijn eenzaam pad,
Door Wijnmaands bleeke loovers trad,
Zoo kwam van ver een vreemd gerucht;
Zoo kwam een lange Kranenvlugt”

Aldus A. C. W. Staring 78), en W. C. A. Staring deelde mee: Op de Wildenborch is een dennebos, het Kranengoor geheten, waar vroeger de kranen veelal overnachtten 79). En nog later sprak men op mooie Octoberdagen in de Achterhoek en in Twente van een “kranenzommer”80).

In het ongecultiveerde land, de wildert – eigendom van de heer 81) (dominium > domein) – waren grote delen voor de jacht gereserveerd: het foreest 82) (< fra. forêt), dat hoofdzakelijk bestond uit woud, maar ook vlak veld, water enz. kon bevatten. Het jachtterrein heette ook warande, een aan het Frans ontleende benaming die vooral in Zuid-Nederland bewaard is 83), maar ook in ons land nog geldt voor verschillende terreinen 84); vroeger ook als soortnaam, speciaal in de samenstelling konijnenwarande 85). Trouwens, Konijnenkampen, Hazenakkers e.dgl.86) vindt men passim. Aan de rand van het Gooi, de kant van Westbroek op, was de Wiltvanck (a. 1449) 87), niet te verwarren met het onder III besproken Wildervank. Soms is het moeilijk uit te maken, of men met het substantief of het adjectief wild te doen heeft; zo b.v. in het oud-oost-veluwse Wilthegge.

Namen met vis zijn gegeven naar het visrijke water waaraan de velden liggen, of het is land, waarvan de eigenaar het recht had te vissen in het aanliggende water; of ook het betreft visvijvers in de buurt, welke laatste betekenis voor viske(r)nij in 't Gronings is overgeleverd 88). Enkele voorbeelden zijn: Visscherij 89) en Viskenij 90), De Vischkamp 91), De Vischweert 92), Vischma 93), waarnaast namen met visser gevormd; b.v. It Fiskerslân 94), Vissersweert 95), Visschershoek 96). Meermalen ook treft men namen, die op de wijze van visvangst betrekking hebben. Men legde takkebossen naast een stuk land in het water op een plaats waar de vis graag komt. De vis “legert”, nestelt daarin en wordt dan gemakkelijk gevangen 97). Zo'n takkebos heet dan ook “leger”, vandaar Zaanse veldnamen als Takkebosakker 98); Leger-akker, Het Leger. Een korfleger is een “leger”, waarin aalkorven worden gelegd om aal te vangen; vandaar onder Limmen (a. 1531) Die Corflegher; zaans Korfkamp; gelders (Den) Vischkorf 99). In Overijsel, bij Grafhorst, heet de gemeenteweide De Halingen: Moerman 100) verklaart op goede gronden dit als de plaats waar men visnetten ophaalt. Het is dan een synoniem van Teuge, dat als veldnaam o.a. bij Deventer voorkomt 101); het ziet op het vissen met een sleepnet. Een andere wijze van vissen was met (mnl.) were “visweer, neerhangend net of gevlochten werk” 102); misschien ziet op iets dergelijks

drents Papehorrens 103) (groenland aan de Hunze onder Gasselterboerveen), door Naarding 104) in verband gebracht met visteelt door de (Aduarder?) monniken. Stalen waren houten staken of palen, door de vissers in het water geplaatst om hun vistuig eraan te bevestigen. De naam kon overgaan op het water zelf en dan ook op het aanliggend land: zo deelt Moerman 105) mee, dat op het Kamper Eiland bij verschillende erven een stuk land ligt, dat staal heette, terwijl nog een polder onder 's-Gravenzande Staalduinen heet 106).


Vorige Volgende