Logo DBNL
Veldnamen in Nederland (1950)

Veldnamen in Nederland

(1950)–M. Schönfeld–rechtenstatus Auteursrecht onbekend

Vorige Volgende

III. Benoeming naar de begroeiing1).

Het meest algemene woord voor woeste gronden – oorspronkelijk niemandsland, later bezit van de heer of van de dorpsgemeenschap – was veld, dat dan in 't Oosten van ons land de speciale betekenis kreeg van heideveld, maar later in 't Nederlands ook voor bebouwd land werd gebruikt 2). Bekend is het mnl. adjectief bijster ‘woest’, o.a. in het citaat: Want onse landt van Veluwen een wilt byster landt is 3); gesubstantiveerd komt het woord voor als veldnaam: Den Bijster (Roosendaal, sedert 1504), waarnaast aldaar De Magerebijster (1744) 4). Daarnaast de samenstelling bijsterveld 5), nog als veldnaam bewaard in de vormen Biesterveld, Bijsterveld (ook familienaam). Naast of tegenover namen als Woestenij, Woeste Grond, Woeste, Woest 6) staan die, welke op een wildernis, op een ruige begroeiing duiden: Wildernis, Wildert 7), Willis 8), 't Wilde Land, De Wildekamp, Wilde Morgens 9). Tegenover de (oorspronkelijke) onbegroeidheid van De kaale Nes (Noord-Holland) 10), Kalenkamp (Bruchem) staan de vele namen met ruw (en bijvormen) en ruig; b.v. Ruwenbroek, Ruwaard, Rouwe Veen 11), Rouwmaetgen 12), limb. Rau-

winkel 13); Ruigoord, De ruige Winkel, De ruge Duust 14); en, met onderdrukking van het tweede lid en toevoeging van de diminitiefuitgang, oud-waterl. 't Ruijghje. Hierbij ook zuidholl. Die rudighe Nesse (Moordrecht, a. 1334), met hypercorrecte d 15).

Heide had oorspronkelijk een ruimere betekenis dan thans: het duidde het open, onbewerkte veld aan en was vaak synoniem met mnl. plein; in 't mnl. wisselt bosch ende heide dan ook af met bosch ende plein. In de Zaanstreek kwam heid (met de daar normale apocope van de -e) voor in de betekenis van een uitgestrektheid land, een naam die later is overgegaan op de weg die door de heid liep: te Assendelft nog het stuk weg tussen twee welen (bruggen) gelegen. Naast heide “heidekruid” komt voor een onzijdig heet, heit, hiet 16), dat wel de ruimere betekenis had van een in een wildernis groeiende plant 17). Met dit woord is samengesteld het veel voorkomende Heetveld, zoals b.v. in 1521 onvruchtbaar land genoemd wordt, gelegen buiten Naarden naar de Bussumse kant: dat Heetvelt, an den wech van der gehuchte van Nyer Bussem 18).

Een woord dat diende en dient om ongecultiveerde gronden aan te duiden, is dries (driest) 19); vandaar dat hierbij goed passen epitheta als grauw en vaal; b.v. Den grauwen Driest (bouwland bij Maurik) 20), De Valendries (schraal land bij Boksmeer) 21). Naast dries, met germ. Þ,

komt in Drechterland een bijvorm dres voor 22). In 't Fries moest de Þ tot t worden, en deze vorm is bewaard in terschell. Tresk (a. 1784 Tresk, Tresch), een braakliggend stuk land tussen de Liesinger Bosken 23), waarnaast echter ook, ten Zuiden van Landerum, Traask 24). Vgl. nog fri. Treaske (krite te Augustinusga); Tre(e)s-meed, up ten Lange treesck; (op) die tryesck 25).

De begroeiing met het slechte blauwgras leidde tot veldnamen als oudgron. Blouwe Kamp (a. 1649) 26), geld. Blauwe Kamp (Hemmen). Op de begroeiing ziet ook groen, bruin; b.v. Groenland, Groeneven 27); Bruine Haar 28); terwijl sterke begroeiing met onkruid uitgedrukt wordt door namen als Vuilkamp 29); kortweg (zaans) De Vuile 30). De voortdurende strijd van de boer tegen het slechte gras en het onkruid blijkt uit tal van namen, ermee gevormd; o.a. die met de in vele soorten overal voorkomende zegge en de vooral in vochtige zure weiden en langs de wegen groeiende paardestaart of hermoes.

Zegge (eng. sedge), ook in de vorm sek 31), is bewaard in een groot aantal veld- en in enkele plaatsnamen, van welke laatste Zegveld (U.) de bekendste is 32). Wij geven enkele oude voorbeelden 33): zuidholl.

Den Zegcamp, Den Zeccamp 34); geld. Segacker 35), Dat Segbroeckte 36), De Seckmate 37); gron. De Segge 38). Daarnaast – met het bekende collectiefsuffix -t – geld De Zegget 39).

Hoezeer de hermoes lastig was voor de boeren, blijkt wel uit een smeekschrift, dat de ingezetenen van de Alblasserwaard tot de Staten richtten, waarin zij verklaren, dat hun landen “met Hermoes en ander kwaad onkruid bezet zijn” (Tegenw. Staet 7, 385). Als veldnaam vonden we bunschotens Heermoeskampjes; hetzelfde lastige onkruid heet in Noord-Holland unjer, unger; vandaar in 1630 zaans Dat Oyngersteck, in de Zeevang Ungerven 40). en a. 1531 onder Limmen, met volksetymologische verbastering Die Honghercamp 41); nu nog onder Grootebroek De Unjerakker, terwijl een pad van Zwaag naar de Bangerd heet 't Unjerpad 42). In Zuid-Holland komt als benaming voor hermoes voor kwadenaard (WNT. 8, 644); vandaar heet een stuk bouwland onder Oud-Beyerland De Kwadenaard 43). Een andere naam voor paardestaart is ruigbol of roebol; vandaar oostveluws Roeuwbollige Laagte (a. 1855), Ruwballaagte (a. 1859) 44); korter zaans Ruigbol (a. 1644).

Zeer bekend is ook het bent- of buntgras, waarnaast (gron.) bant. Vandaar de veel verspreide naam (De) Bente(n) 45), (De) Bunt(e), waarnaast gron. De Banten. Ook met collectief-suffix Benthet 46), en in samenstellingen, b.v. Bentebultsuiterdijk 47) (Vollenhove), Bentakker (Zaanstreek);

Graveslagsbente 48) en Twiegbente 49) (beide onder Vollenhove) 50). Andere composita met -gras zijn kweekgras (zaans Kweekven), heigras (zaans Heigrasmaad) en vlotgras (geld. Het Vlotgras: Nijkerk, 1843).

Algemeen verbreid zijn Gagelveld, Gagelkamp 51), kortweg Het Gagel 52). Gagel groeit op slecht gewaterd land; vandaar dat mnl. gage(l)lant deze betekenis krijgt 53). In de Achterhoek en Twente heet gagel posse, pösse; vandaar De Possemoate, weiland bij Zenderen (O.) 54).

Enkele andere soorten onkruid, die in veldnamen voortleven zijn: melde of mel(le): oudgelders Die Mellecampkens 55); tenzij hier bedoeld wordt de gekweekte melde die als groente en als geneeskrachtig kruid werd gebruikt: in welk geval de naam in rubriek IV behoort; priem 56): bunschotens Priemmaat; he(de)rik: oudgelders: pratum dictum Hederixmateke 57); krok (= wikke): oudgelders De Krockenhoek 58); stekel (= distel): passim Stekelakker, Stikelkamp, Stikkeloord, De Stikkel(en); oudgron. Stijkelvenne 59).

Over Bloemenlandje, Bloemkamp, Bloemenven e.dgl. is het niet nodig te spreken; tot deze soort reken ik ook oud-waterlands De Cormille 60).

Naar ruit, een soort onkruid, maar veelal gebruikt voor waterplanten in 't algemeen 61), is benaamd zaans Ruitveld 62); vgl. ook oostveluws De Ruytwinkels (a. 1724). Het cypergras heet in 't Fries fluengers: van-

daar oudgron. Fluyen Kamp (a. 1649, bij Nienoord) 63). Pluis wordt in verschillende streken van ons land voor verschillende planten (o.a. de lisdodde) gebruikt 64); vandaar waterl. De Pluiskamp.

Dat riet in talrijke veldnamen (Rietbos, Rietkamp enz.) 65) voorkomt, behoeft nauwelijks vermeld te worden; ik noem hier za. De riedige Maad, De Riedelaar; waterl. dat Rielant (a. 1345); oostveluws Ritbroek (a. 1649, begin 14e eeuw Rietbroec). De Friese vorm van riet is reid; b.v. fri. De Reidfinne, Reidpolle; ook terschell. Reidhoek e.a. (naast b.v. Riethaal) 66). Vandaar ook dat onder Peize a. 1563 gesproken wordt van dat water, dat daer doerloopt tusschen Sunte [Johan]nes Reitbus unde ..... 67).

Een synoniem van riet is heen 68), dat als zodanig nog in 't Noorden van Noord-Holland bekend is in de uitdrukking: het heen wegspitten (= de rietzoden afspitten) 69). Vandaar de Wieringse veldnaam Heenweid; ook is het bewaard in de naam van de Schelde-arm Eendracht (onder Heendrecht), die dus te vergelijken is met bovengenoemd Reitdiep. Een losstaand stuk riet aan de berm van het land heet in de Zaanstreek bod; vandaar De Bodveen en ook, korter, De Bod. Een alleen in toponiemen en in de samenstelling roerdomp bewaard, met got. raus, hgd. Rohr corresponderend woord voor riet vinden wij als roos en roor (gramm. wechsel) in oud-waterlands 2 campe in Rorevenne (a. 1345); naast 't Roozendaal; te Bemmel Rozenpoel, bij Heteren (G.) Het Rozenbroek 70), te Usselo 't Roorenstuk 71).

Niet minder verbreid dan riet is bies; b.v. zuidholl. (a. 1334) (Den) Biesecamp 72); bunschotens De Biezebos; geld. Biezenweide (Hemmen);

kortweg (De) Biezen. Een dialectische vorm buis 73) vindt men in overijsels Buishoek (onder Dalfsen). Een met het dentaal-suffix afgeleid collectief biest komt als veldnaam herhaaldelijk voor: o.a. vindt men in de buurt van Boksmeer De Biest of Pastorsbiest; Overbiest; Manebiest; Drossaartsbiest 74); het zijn laaggelegen landen, meest weilanden. Een synoniem van bies, mnd. sêm, leeft voort in gron. Zeem, een brede strook land langs een tochtsloot op de grens van Stedum en 't Zandt 75). Het welbekende rus(ch), dat echter niet alleen een soort van bies, maar b.v. in de Zaanstreek rietzode betekent 76), vindt men o.a. in oudgron. Ruschvenne (a. 1649); fri. Rusklân, Ruskefinne; gelders Ruskenmos 77); korter zaans De Rusch, drents De Russchen 78). Misschien had het geen andere betekenis dan gagelland (zie hiervóór), n.l. die van slecht weiland; vergelijk de Groningse spreekwijs : 't Is zuk min laand, de ruskn̥ wazn̥ tou de heerdob uut 79). Naar de waterplant flab is genoemd zaans Vlabstukken. Een weinig gewaardeerde grassoort, za. lies, luus, lus(ch), gaf zijn naam aan de in verschillende streken voorkomende veldnaam Lieskamp, Liesveld, waarnaast in 't Zaans ook Luusjes. Een drijvende laagveenrand, een zgn. kragge – vgl. de oud-Zeeuwse veldnaam De Cragge (Meliskerke) 80) – heet in de kop van Overijsel (h)eve; vandaar b.v. onder Vollenhove (a. 1387) De Elstheve, De Rietheve; ook bij Kampen heet een stuk land De Heve 81). De etymologie is duidelijk; duidelijker nog, wanneer men vergelijkt de synonieme waterlandse veldnaam De Opheef (a. 1345 Die Opheve) 82). Veek, vaak, deek is een sedert het artikel van Opprel 83) bekend woord voor aangespoelde ruigte en vuil; vanhier de zuidholl.-zeeuwse naam Ve(e)khoek, Vaakhoek; oudwaterlands Het Deeck,

De Put of Lage Deeck, Grabbedeeck, De twee Codden Deeckes; in 't oude Friesland Rypster Deecklandt 84).

Wat de begroeiing met bomen betreft, wij zagen reeds, hoe men uit de talrijke namen met bos en synoniemen de vroegere begroeiing van ons land kan aflezen 85). Naar de stubben of stobben heet oudgelders Het Stubbenweertje 86), Den Stobbenweerd 87); oud-overijssels Stubbenland 88); nog is Stobbenhaar de naam van landen onder Stad-Hardenberg; waarnaast Strubbenakker onder Zuidlaren 89). Een synoniem ervan, stramp 90), is bewaard in oostndl. Strampesch; (a. 1742) Strampacker 91); onder Delden nog Strampenveld, terwijl een daarvan afgeleide vorm strampel – bijvorm van gron. strompel ‘boomstronk’ – als veldnaam (Strampel) ten Zuiden van Hoogeveen voorkomt. Als plaatsnaam leeft het voort in limburgs Stramprooi, ook met dissimilatie Stamprooi geheten.

In 't veen vond men vaak fossiel hout, dat men gebruikte voor verwarming en verlichting; en soms kwam dergelijk kienhout in grote hoeveelheden voor. Zo heet het a. 1843 in het boek der Drie Podagristen 92): “In de meeste woningen der Oostelijke Drentsche gemeenten, vervangt een brandend keenhout op de haard de koperen hanglamp aan de mantel der schouwe”. Geen wonder, dat landerijen naar deze economisch belangrijke vondsten genoemd werden: drents Kinholt 93), achterhoeks 't Kienvaene 94), oud-oostveluws Kienacker 95). Ook De Kibboom (wei- en hooiland bij Ootmarsum) 96) bevat hetzelfde woord kienboom 97).

Andere landerijen heten naar bepaalde bomen die er groeien: hetzij naar een enkel opvallend exemplaar of naar een rij langs de zoom. In 't laatste geval deden ze misschien dienst als grensboom, zoals dat in

't bijzonder voorkwam met doornstruiken (zie daarover onder rubriek X). In ons waterland treedt op de voorgrond de wilg, die trouwens in ons gehele land verbreid is; vgl. b.v. oudoverijsels Het Willigenland 98) en zie hiervóór Wilgenpas. Een Noordhollandse synoniem ervan is ilp: zaans De Ilpakker, waterlands De Ilpenkampen 99). In 't Oosten van ons land heet de waterwilg warf, werf; vandaar oudgelders Den Werffacker 100); op de Veluwe Werffles 101); bij Winterswijk 't Warfslat 102); overijsels Warfakker 103). Namen met griend (hakhout van wilgen of elzen) – b.v. De of Het Griend, Dorpsgriend – en rijs (d.i. rijshout) – b.v. Geelrijs en Rijswaarden – zou men wellicht beter tot de bosnamen kunnen rekenen 104). Mosterd-namen – b.v. Mosterdwal (Zoelen) – kunnen in het grote-rivierengebied betrekking hebben op dijken, dammen of wallen die met behulp van mutsaards, takkebossen of vlechtwerk van wilgen, zijn geconstrueerd; door volksetymologie werd dit mosterd 105). Een woord voor jong aangeplante boom, poot, peut, peuter 106) is in veldnamen in het grote-rivierengebied bewaard; b.v. Pootkamp (Hedel), Peut en Lange Peut (Zalt-Bommel), Peutwei (Zuilichem), Peuterkamp (Heteren).

Zeer verbreid zijn els 107) en hazel 108); verder noemen wij De Abelen-

hoek op Walcheren 109), een Esschenbosch onder Retranchement, Peppelstukken onder Elst, Berkenswoord onder Zuilichem, Lindenboom onder Bruchem, De Beuk onder Ochten, De Ackerboom (= eik, eig. eikelboom) 110) in 't oude Waterland, alwaar ook De Vlaereboom (= vlier) 111), oostveluws Sprakelhorst (genoemd naar de sprakel of vuilboom) 112). Zaans Jeneverstikkie (genoemd naar de jeneverstruik) is, wat het eerste lid betreft, vermoedelijk synoniem met drents Palmakker, waarin palm (boom) immers wel jeneverbes zal betekenen 113). Zeer verbreid zijn veldnamen met braam, waarbij men er rekening mee heeft te houden, dat de Oostnederlandse vorm van braam is brummel, brommel, terwijl in diezelfde streken broam voor brem wordt gebruikt 114). Men vergelijke Die Braamakker (Voorst (G.), a. 1405) 115), en, met onderdrukking van het tweede lid, Braam (Borculo, a. 1485) 116); met collectief-suffix, De Bramete (Deventer) 117); naast of tegenover Den Brommelcamp (Doetinchem, a. 1642) 118), Brummelbus (= bos) (Ootmarsum, 16e eeuw), Brummelstukken (Enter) 119), Brummelkamer (Hoog Buurlo). Ten slotte vermelden wij nog De Kroserie te Vriezenveen, genoemd naar een soort rode bosbessen, die in 't Twents krozen heten 120).


Vorige Volgende