Veldnamen in Nederland

[p. 6]

A. Inleiding

Vergeleken met de Scandinavische en met de ons omringende landen, met name met België ¹⁾, is Nederland zeer ten achter bij de verzameling en bestudering van de veldnamen. Onder de taalkundigen was het Boekenoogen ²⁾, die in 1897 voor de Zaanstreek een veelbelovend begin maakte; van de aardrijkskundigen verwierf zich Beekman ³⁾ de grootste verdiensten, vooral door de bespreking van de algemene begrippen ⁴⁾. Verschillende artikels van Tack e.a. verschenen vooral in de NGN en het TAG., vaak ook in andere, meest plaatselijke of gewestelijke periodieken ⁵⁾. Het Oosten en het Noorden van het land genoten daarbij de meeste belangstelling; wij noemen hier alleen de naam van Moerman, die voor Overijsel en de Oost-Veluwe voortreffelijk werk deed ⁶⁾. Dat Zeeuws-Vlaanderen niet vergeten werd, danken wij aan De Flou, die de veldnamen van die streek in zijn Westvlaams Woordenboek opnam. De “Lijst der aardrijkskundige namen van Nederland” bevat duizenden veldnamen, naar steekproeven te oordelen ±10.000, uit geheel ons land. In de laatste tijd neemt de belangstelling zienderogen toe: wij noemen de oprichting van een “Commissie voor Naamkunde” als onderdeel van de “Centrale Commissie voor Onderzoek van het Nederlandse Volkseigen” (1948); van een “Werkcommissie voor de Toponymie” (1949) als onderdeel van de “Studiekring voor de Veluwe”; van een “Toponymyske Ofdieling” (1949) van het “Taelkundig Wurkforbân” van de Fryske Akademy, die zich reeds menig jaar voor deze materie interesseert, zoals naar buiten blijkt uit menig artikel in het Frysk Jierboek en It Beaken. Daarnaast bereiken ons berichten over plannen voor de verzameling en bewerking van de veldnamen voor Drente, waar Naarding reeds veel aandacht aan deze materie gaf in “De Drenten en hun taal” (1948), en voor Noord-Brabant. En in het Voorwoord van het 12de deel

1) Men zie het overzicht van V. Loey NGN. 13, 11 v.v. Voor Scandinavië vergelijke men vooral het overzicht van Roelandts Meded. 23, 29 v.v.; 24, 33 v.v.

2) De Zaansche volkstaal CXXII v.v. en s.s. v.v.

3) In wiens werk, vooral in wiens Dijk- en Waterschapsrecht, tal van veldnamen verspreid liggen.

4) Het laatst in Mnl.W. 11.

5) Het zou van belang zijn, daarvan een bibliografie samen te stellen.

6) Vooral in NGN. 7 en 12. Hij achterhaalde daarmee grotendeels Jellinghaus, die in zijn “Die westfälischen Ortsnamen” veel aandacht schonk aan het Saksische deel van ons land.

[p. 7]

der Nomina geographica neerlandica (1948) gaf de Redactie die reeds vroeger artikelen over veldnamen had opgenomen, te kennen, “dat haar arbeidsveld ook andere namen van geografische aard, met name de “veldnamen” dient te bestrijken.”

Bijzonder belangrijk achten wij het werk van de Stichting voor Bodemkartering te Bennekom, die onder leiding staat van prof. Edelman. Terwijl natuurlijk de hoofdzaak is de vervaardiging van bodemkaarten, houdt zich de Stichting ook met meer ideële doelstellingen op, met name met de reconstructie van de ontginnings- en bewoningsgeschiedenis van de Nederlandse bodem. De medewerkers, vertrouwd met de omgeving, zowel met de bodem als met de boeren en arbeiders, verzamelen zoveel mogelijk alle nog levende veldnamen om daarvan de landbouwkundige en landschappelijke betekenis vast te stellen. Ook van historische kant is de belangstelling verlevendigd, sedert Slicher van Bath zijn boek “Mensch en land in de middeleeuwen” (1944) schreef, dat zo rijk is aan materiaal uit Oostelijk Nederland. Wij wijzen slechts op twee artikelen van Hardenberg: “Limburgse plaatsnamen en hun betekenis voor het oudheidkundig bodemonderzoek” ⁷⁾ en “De historische betekenis van plaatsnamen” ⁸⁾. — Voorts verschenen in 1949 drie verhandelingen van grotere omvang, te weten: Weijnen en v. Hasselt, De plaatsnamen van Roosendaal, de eerste wetenschappelijke historische monografie ten onzent, opgezet in de geest van de bekende Leuvense monografieën; Kalma, Fryske Plaknammen, een reeks van losse artikelen die rijk materiaal geven; Edelman-Vlam, Over de perceelsnamen van het rivierkleigebied: Betuwe en Bommelerwaard, lezing gehouden voor de Naamkunde-Commissie ⁹⁾; het biedt juist voor de taalkundige vaak verrassende perspectieven. De op een tweede symposion van dezelfde commissie in 1949 gehouden lezingen van Sipma (Toponymisch onderzoek in Friesland) en Brouwer ¹⁰⁾ (De toponiemen van Opsterland) zullen in de loop van 1950 verschijnen.

Om op korte termijn zoveel mogelijk levend materiaal te verkrijgen, zond op mijn verzoek het dialecten-bureau van de Kon. Ned. Akademie van Wetenschappen in Augustus 1946 een vragenlijst ¹¹⁾ uit, waarin een

7) Publications de la Société historique et archéologique dans le Limbourg dl. 83 (1947).

8) Nederlands Archievenblad LIII (1948/49). Dezelfde sprak op het 3de internationaal congres voor toponymie en anthroponymie (Juli 1949) “Sur l'antiquité des lieux-dits néerlandais”.

9) Van meer algemene aard is het vroegere artikel van Edelman, Iets over veldnamen en perceleringen (Landbouwkundig Tijdschr. 59 (1947), 85 v.v. = Boor en Spade 2, 108 v.v.).

10) Deze sprak op het genoemde congres over “Difficulties and possibilities of Frisian toponymy”.

11) De juiste tekst is in een bijlage opgenomen.

[p. 8]

opgave werd verzocht van de wat hun betekenis betreft minder doorzichtige veldnamen. Hierin werd — zonder onderscheid te maken tussen grotere complexen en losse percelen — gevraagd naar de namen van stukken grond, velden, landerijen, weiden, akkers, heiden, venen, moerassen, hoogten, laagten; de namen van aangewassen gronden (schorren, gorzen, waarden, grienden), wadden, zandbanken; terwijl mee ingesloten werden de namen van waterlopen, weteringen, beken, sloten, plassen, wielen, kustwateren, in- en uithammen. Het zal opvallen, dat hierbij de namen van bossen ontbreken; dit houdt verband met het feit, dat op verzoek van Draye te Leuven tezelfdertijd een afzonderlijke vragenlijst werd uitgezonden betreffende deze namen. De dialectencommissie stond met de meest mogelijke welwillendheid mij het binnengekomen materiaal ten gebruike af, en de hier volgende studie is een eerste resultaat daarvan; voorlopig laat ik de waternamen — waarover trouwens veel minder gegevens binnenkwamen — terzijde ¹²⁾.

Vooraf mogen enkele opmerkingen gaan over de methode van verzameling en bestudering van de veldnamen.

Allereerst dient men de oudste groep van veldnamen, die als zodanig tot ons gekomen zijn, te registreren, d.w.z. die uit de middeleeuwse bronnen; men drage daarbij zorg, niet alleen de namen zelf, maar ook de toelichtende omgeving daarvan te noteren. De grote massa van onze tegenwoordige veldnamen stamt uit de 11e tot de 16e eeuw, zoals ik elders betoogd heb ¹³⁾, en zonder dat ik mij hier herhalen wil, volsta ik met erop te wijzen, dat men in de 11e en 12e eeuw ze nog in statu nascendi aantreft; uitdrukkingen als: octo vaccarum pascua, quod gers vocant ¹⁴⁾; omslachtige omschrijvingen als: pascuam duarum vaccarum, que iacet iuxta pascuam, quam emerat ab Everwacchoro ¹⁵⁾, zijn in dat opzicht tekenend. Men zal dus niet alleen de Nederlandse oorkonden (de oudste is van 1267), maar ook de oudere Latijnse oorkonden hebben te excerperen, om de grondslag te krijgen voor de verklaring van de

12) Een tweede lijst, betrekking hebbende in de eerste plaats op de graslanden, werd op initiatief van prof. Edelman en Mej. Vlam in December 1948 door het Bureau v. Naamkunde rondgezonden.

13) Meded. 23, 3 v.v. Vgl. reeds Kurth, La frontière linguistique I 14: Les noms topographiques (d.z. de lieux-dits) ….ne remontent pas beaucoup au delà de cette date (d.i. le XIIIe siècle). Natuurlijk is daarmee niet bedoeld, dat oudere veldnamen niet voorkomen, maar “le besoin d'énoncer les désignations topiques d'une localité n'est devenu urgent que par le défrichement et le parcellement continus de la terre” (Troisième Congrès de Topon. I, Progr. blz. 48).

14) Okb. HZ. 12 No. 96. Vgl. de Franse benaming voor veldnamen: lieux-dits (in Lat. oorkonden locus dictus).

15) F.E. blz. 88 r. 1—2.

[p. 9]

Nederlandse veldnamen ¹⁶⁾. Het zal dan blijken, dat principiëel de vorming van toen niet verschilt van die van heden; zo vindt men in een oorkonde van Dirk V van Holland, gedagtekend op 1083 ¹⁷⁾, veldnamen als Adgeringelant, Hildebrandislant, Siwirdingelant, die met persoonsnamen zijn gevormd; naast V fiertelen — viertel was een vlaktemaat, en zulke vlaktematen werden en worden veelvuldig als landnamen gebruikt ¹⁸⁾ — en Lantlosamade, dat synoniem is met het bekende onland (olland): weide zonder “land”, dus moerassig land, dat haast meer water dan land is ¹⁹⁾.

Na de middeleeuwen wordt het materiaal moeilijk te overzien; het aantal veldnamen neemt uiteraard toe met de voortgezette ontginning en verdeling van de grond; maar vooral de optekening van deze namen geschiedt op ruimer schaal. Het spreekt vanzelf, dat oude kaarten zeer belangrijk zijn en alle mogelijke archieven; b.v. die van de waterschappen en de inventarissen van de kerk- en pastoriegoederen. Verder treden op de voorgrond de tiendregisters, meest daterend uit de tijd na de middeleeuwen en soms tot in de 20ste eeuw voortgezet, leenregisters en oude goederenlijsten, voorts koopacten, terwijl voor 't Oosten van ons land de markenboeken van bijzondere waarde zijn. Als een belangrijk voorbeeld kan gelden het “Register op de Leenaktenboeken van het Vorstendom Gelre en Graafschap Zutphen”, vervaardigd door Everhard van Reidt, die van 1578 tot 1595 leengriffier was, en diens zoon en opvolger Joost van Reidt, en voortgezet door hun opvolgers tot 1811. Een tweede voorbeeld vormen de nog onuitgegeven Morgenboeken van Rijnland, waarvan de reeksen aanvangen met 1540/44, dan overspringen op ± 1564 en van het eind der 16de eeuw regelmatig doorlopen. Maar in hoofdzaak leven de namen in mondelinge overlevering verder. De onmisbaarheid ervan voor gebruiker of eigenaar, het gebruik ervan in officiële stukken vermindert in de 19e eeuw, als het kadaster komt, dat, in de Franse tijd begonnen, in 1832 voltooid wordt en dat met zijn letters en cijfers de veldnamen op de achtergrond dringt. Intussen berusten bij de bureau's van de landbouwkundige dienst van het kadaster nog de zgn. “minuutplans”, d.w.z. de oorspronkelijke kaarten, die bij de oprichting van het kadaster zijn vervaardigd en die talrijke oude namen bevatten. Een andere bron, het pootaardappelenarchief, werd ons genoemd door Edelman, terwijl Kruysen te Riethoven ons wees op het bedrijfslaboratorium van grondonderzoek te Groningen en te Geldrop.

16) Met grote belangstelling zien wij uit naar de publicatie van alle taalmateriaal uit de Nederlanden vóór 1226 door Gysseling.

17) Maar volgens Oppermann een falsum van ± 1215. Zie over dit alles mijn bovengenoemd artikel (Meded. 23, 6 v.v.).

18) Zie onder rubriek VII.

19) Vgl. Meded. 23, 8.

[p. 10]

Natuurlijk zal men bij het raadplegen van dergelijke bronnen, als bij alle officiële bescheiden — ook bij de Topografische Atlas — rekening moeten houden met fouten, gemaakt bij de samenstelling, hetzij doordat de klanken onjuist zijn weergegeven, hetzij doordat de naam op een verkeerde plaats op de kaart is ingetekend. Zo kent de Topografische kaart onder Gasselte een Verbergingskuil in plaats van een Derbingskuil ²⁰⁾. In de kaart van het eerste kadastrale plan betreffende Eestrum (Fr.) wordt ten oosten van deze plaats vermeld Lusthof in plaats van Lutshof, d.i. Kleine Hof ²¹⁾. Van veel oudere datum is een verlezing en verschrijving, door Boekenoogen gesignaleerd bij de verklaring van de Zaanse veldnaam Schoenvorst: uit ouder Schoegors en dit uit middeleeuws *half koegors, waarbij de ƒ als s gelezen werd. Soms, bij aarzeling, zijn in de officiële stukken twee vormen voorzichtigheidshalve vermeld. Zo heet het in een hypotheek-akte van 1831 (Nijkerk): “Een kamp weiland, genaamd Wyne of Fynekampje”; en in een notariële akte van 1843 (Nijkerk): “Een kamp bouwland met het daaromstaande houtgewas en achtergelegen boschje De Schettertjes of Schelletjes genaamd.”

In de 20ste eeuw zijn er nog andere oorzaken dan de bovengenoemde, die vele veldnamen verloren doen gaan: allereerst de sterke uitbreiding van stad en dorp; waar de landerijen aan de buitenrand van de steden gelegen zijn, komen stadswijken, waarvan de straten zinledige namen dragen ²²⁾. Voorts de hand over hand toenemende ruilverkaveling op grote schaal, die ongetwijfeld van practisch nut is, maar — als veel nuttige dingen — belangrijke cultuurwaarden verloren doet gaan ²³⁾. Daarom is er haast bij om die namen uit de mond van het oudere geslacht op te tekenen; ook zal de vermelding van de juiste uitspraak daarbij van grote waarde zijn. De veldnamen zijn in 't wezen van de zaak huiselijke, niet officiële namen; vandaar dat ze in oude stukken meermalen worden aangeduid met de toevoeging “in de wandeling” of iets dergelijks; b.v. Een kampken van N. Geurtsen, in de wandeling genaemt den averrechtsen (a. 1677). Wordende het eene campje door de wandeling genaamt de Klaashorst en 't andere den Pannekoekenheuvel (a. 1757).

20) Schuiling, Nederland⁶ blz. 765.

21) Cuipers blz. 257 noot 1. Meer voorbeelden voor Friesland bij Kalma 2, 75 v.v.

22) Immers niet verband houdend met het terrein; zie voor straatnamen Leenen H. Top. Dial. 18, 147 v.v. Gunstig steekt daartegenover de zorg af, die besteed wordt aan de nieuw te scheppen benamingen in de grote polders van het IJselmeer; men tracht hier zoveel mogelijk aan het oude vast te knopen.

23) Of, zoals Edelman, Landbouwkundig Tijdschr. 59, 94, het zegt: “De grote werken, die het voorgeslacht voor zijn onderhoud tot stand heeft gebracht, zijn bouw- en weilanden verdwijnen, zonder dat iemand er notitie van neemt.”

[p. 11]

Een stuk bouland, vulgo de Konynenbelt genoemd. Onder Gortel wordt a. 1655 vermeld: Het rechte vierdepart van den Apeldoornsen Lange weert, en aan de kant staat met de hand van de leengriffier uit het midden der 18e eeuw: Gemeenlijk Costverloren genoemt ²⁴⁾. Daar hangt ook mee samen, dat — zoals het laatste voorbeeld toont — een stuk land vaak meer dan één naam draagt: het wordt b.v. nu eens genoemd naar grootte of hoedanigheid, dan weer naar vorm of bezitter. Zo leest men in een notariële akte van boedelscheiding (Nijkerk, 1843): “Een kamp hooi en weiland het Kouwenkampje of Pleyenkamp genaamd”, waar uit de akte zelf het ontstaan van de tweede naam blijkt: “in eigendom verkregen bij koop van ... de weduw van Gerrit Pley.” In dezelfde akte heeft een ander stuk land zelfs drie namen: Lues of Dieskes of Duifkensmaat.

Juist dit huiselijk karakter maakt, dat het nog altijd niet weinig is, wat men uit de mond van de boeren kan optekenen. De Flou, de schrijver van het achttiendelige Westvlaamse toponymisch woordenboek ²⁵⁾, getuigde, “dat ons alzoo bij duizenden landnamen kenbaar geworden zijn, waarvan slechts een onbeduidend gedeelte in de door ons ingeziene oorkonden vermeld was”. En de belangstelling er voor is ook in ons land aanwezig; op onze rondvraag kwamen uit alle streken van 't land uit allerlei kringen antwoorden binnen: in de eerste plaats van onderwijzers, die vaak in hun vacantietijd de omgeving afvroegen of — zoals men dat ook in Engeland gedaan heeft — hun leerlingen inschakelden; van geestelijken, leraren, studenten, ingenieurs, landmeters; van boeren die een begrijpelijke belangstelling hebben voor de namen van hun landerijen ²⁶⁾, maar ook van landarbeiders en tuinbazen; van fabrikanten en fabrieksarbeiders, van caféhouders, winkeliers en winkelbedienden, vrachtrijders en politieagenten, van huisvrouwen. De meesten putten uit de levende taal; sommigen wendden zich tot notarissen of zochten in plaatselijke archieven; anderen raadpleegden advertenties van landverhuur, terwijl weer anderen waardevolle aan- en verwijzingen verstrekten of hun opgaven vergezelden van zelfgetekende kaartjes. Van enkelen ontvingen wij de mededeling, dat zij een kaart van hun omgeving vervaardigd hadden of bezig waren met zulk een kaart, waarop alle landnamen van de streek voorkomen. Al met al, werden door onze inzenders 732 vragenlijsten ²⁷⁾ ingevuld,

24) RL. 1, 57 v.; 3, 391; 4, 342 (toevoeging in margine); 4, 303.

25) Voorbericht blz. XII.

26) Terecht merkt Kalma (2, 4) op: Wij binne der wis fan, dat hwa 't oan 'e slach giet, dêrtroch tichter bij dy groun komt en ek mear leafde ta âldfaers erf kriget. En dêr kin it nou en yn 'e kommende tiid net sûnder.

27) Ik tel niet mee die, welke oningevuld (“bij ons niet voorkomend” e. dgl.) terugkwamen; wel die, welke mij rechtstreeks (dus niet via 't dialectenbureau) werden toegezonden. De lijsten zijn als volgt verdeeld: Groningen 78; Friesland met Terschelling 81; Drente 54; Overijsel 81; Gelderland 89; Noordholland 47; Zuidholland 73; Zeeland 54; Utrecht 21; Noordbrabant 80; Limburg 74. Uit Belgisch Limburg zond Dr. Leenen (Brussel) mij enig materiaal.

[p. 12]

waarvan sommige slechts enkele, andere tientallen, enige honderden namen bevatten; het gehele getal hiervan ligt boven de 10.000 ²⁸⁾. Dankbaar aan alle inzenders, gevoelen wij ons gedrongen, een woord van bijzondere dank te brengen aan enigen, die wij met name hier willen noemen: Knop, die een zo volledig mogelijke verzameling van Terschellingse veldnamen gaf en ons op ons verzoek over bepaalde namen nadere inlichtingen verschafte; Moerman die zijn materiaal voor Overijsel en sommige plaatsen op de Veluwe afstond; Dr. Bezoen, die voor Twente en Zuidoost-Drente materiaal verschafte en klaar stond met inlichtingen; De Vree van Gelder die voor Maurik en omgeving uitvoerige lijsten gaf; het Secretariaat van de Heemkunde-Vereniging “Goäl”, dat voor de omgeving van Geulle belangrijk materiaal verschafte; Blokhuis die voor de buurt van Bunschoten een omvangrijke verzameling instuurde; Van der Baan die ons vele terreinnamen excerpeerde uit de Benificiaalboeken van Friesland; Jansen die voor Vriezenveen interessante gegevens leverde; Heesen die een groot aantal namen voor Kotten (gem. Winterswijk) bijeenbracht; Kluiving, van wiens opgaven voor Eekst wij veel nut hadden.

Behalve dit uit alle oorden van Nederland afkomstig materiaal raadpleegden wij — behalve wat wijzelf uit oudere bronnen verzamelden — duizenden namen van verschillende al dan niet reeds gepubliceerde verzamelingen; zo was Mej. Daan zo vriendelijk, ons inzage te geven in haar collectie veldnamen van Wieringen. Wij menen daarmee een redelijke grondslag te hebben om een voorlopige proeve te geven over de veldnamen in Nederland, waarbij men bedenke dat het hier een taalkundige is die op dit grensgebied aan 't woord komt. Natuurlijk zal het zaak zijn, door nadere rondvragen en door speciale onderzoekingen ter plaatse het materiaal minder onvolledig te maken ²⁹⁾ en het gevaar voor verkeerde verklaringen minder groot. Hierbij doet zich de vraag voor,

28) Dit getal omvat alle soorten namen die op de lijst gevraagd zijn; dus niet de ongevraagd verstrekte (namen van wegen enz.), al zijn die ook dankbaar aanvaard. Doubletten heb ik zoveel mogelijk niet meegeteld. Wij hebben voor 't volgende slechts van een klein deel der opgegeven namen gebruik gemaakt, in de hoop dat voor latere monografieën en speciale onderzoekingen het verdere materiaal kan benut worden.

29) Men trekke vooral geen conclusies uit het ontbreken van namen over het al dan niet vóórkomen ervan. Meermalen heb ik moeilijk te verklaren namen uitgeschakeld om die te bewaren voor een latere afzonderlijke uitwerking. En een “bijvoorbeeld” verving vaak de algehele opsomming.

[p. 13]

of een systematische verzameling van alle veldnamen mogelijk en wenselijk is.

Modéer ³⁰⁾ schat het aantal Zweedse plaatsnamen, waarvan dan de veldnamen verreweg het grootste deel vormen, op ± 10 millioen. De namen van de Zuid-Zweedse provincie Alvsborg (een van de 26 provincies), die eerst laat bevolkt is en nog altijd weinig inwoners heeft (26 per km²), nemen 19 delen in beslag ³¹⁾. Schröder ³²⁾ vertelt, dat hij ± 1895 voor Pruisen alleen een schatting had gemaakt van 140 delen (à 30 vel), maar dat hij in 1935 inzag, dat dit veel te laag gesteld was. Seuffer ³³⁾ begroot het aantal veldnamen in Opper-Duitsland op veel meer dan één millioen. De Flou's woordenboek van West-Vlaanderen en aangrenzende streken beslaat 18 delen, elk van gemiddeld meer dan 1000 kolommen of ± 500 blz., naar voorzichtige schatting elke bladzijde van gemiddeld ± 15 namen; d.i. dus 18 x 500 x 15 = 135.000 namen, waarvan alweer de veldnamen een zeer aanzienlijk deel beslaan; en hij zegt, dat er nog stof genoeg voorhanden is om er een tweede verzameling, haast even omvangrijk als de tegenwoordige, mee samen te stellen. Draye ³⁴⁾ geeft statistische gegevens over de namenvoorraad in 21 Vlaamse plaatsen en berekent dan, dat het aantal toponiemen daar gemiddeld bijna 44 per km² bedraagt ³⁵⁾.

Voorlopig blijft het zeer moeilijk, voor Nederland tot een enigszins veilige schatting te komen. Wij noemen enkele getallen: Bruchem heeft 187 veldnamen, de dorpspolder Kerkwijk 108. Voor Kotten (bij Winterswijk) geeft Heesen over een oppervlak van 10 à 12 km² ruim 100 namen, en hij voegt er aan toe, dat hij ver van volledig is. Naarding die — naar schriftelijke mededeling — voor de gemeenten Rolde en Odoorn volledige opgaven bezit, deelt ons mee, dat dit aantal in de honderden loopt. Wieringen heeft naar de schatting van Mej. Daan ± 4 à 5000 veldnamen; voor het ± viermaal grotere Terschelling heeft Knop ruim 1000 bijeengebracht. Ziehier enige uiteenlopende getallen, waarbij het geheel verkeerd zou zijn, door een vermenigvuldigingscijfer tot het totaal te komen. Immers woeste gronden hebben over 't algemeen minder veldnamen dan weidegebieden, en daar de percelen weiden over 't algemeen vrij wat groter zijn dan akkers, kan men verwachten, in akkergebieden het grootste aantal per km² te vinden. Verder moet men van het totale

30) ZNF. 8, 163.

31) ZNF. 11, 190.

32) ZNF. 11, 190.

33) Voorrede blz. IV van Buck's Oberdeutsches Flurnamenbuch² (1931).

34) Feestbundel — V.d. Wijer 1, 116.

35) Naar een andere berekening zouden 880 boekdelen van ± 350 blz. elk nodig zijn om al de toponymische monografieën van de 2630 Belgische gemeenten te publiceren (Meded. 13, 41 v.).

[p. 14]

grondgebied niet alleen de stedengebieden aftrekken, maar zeer vaak ook de jongere gronden (b.v. de Veenkoloniën) ³⁶⁾, waar veldnamen zo goed als niet voorkomen. Zou ik een gissing wagen, dan zou ik veronderstellen, dat het totale aantal niet ver van de één millioen af zal zijn.

Het onoverzienbare van dit materiaal, zou, als het volledig bijeengebracht werd, een gevoel van onbehagen wekken; het dreigt de belangstelling te verstikken; men stuit op te veel onbelangrijks en te veel herhaling. De homogeniteit in de vorming, zowel chronologisch als geografisch, maakt beperking zeer gewenst ³⁷⁾. Natuurlijk is het waar, dat men bij elke beperking gevaar loopt, over te slaan wat later van groot belang zal blijken te zijn, maar daartegenover staat, dat het zéker de taak van de wetenschap is, schiftend op te treden. Wij hebben dan ook in onze rondvraag uitdrukkelijk voorop gesteld, dat alleen inzending van minder doorzichtige namen gewenst werd, en wij willen thans nagaan, waar verder beperking o.i. op zijn plaats is.

De veldnamen kunnen simplica ³⁸⁾ zijn, maar, zoals vaak nodig was ter onderscheiding, meestal zijn ze samengesteld. De simplica en de daarmee op één lijn staande bestanddelen kunnen algemeen bekende Nederlandse woorden zijn, b.v. veld, akker ³⁹⁾, wei ⁴⁰⁾; of ook semi-appellativa, d.w.z. woorden die in 't Algemeen Beschaafd slechts als nomina propria bekend zijn, maar plaatselijk ook nog als soortnamen voortleven, b.v. donk, koog, krocht, haar. Weer andere zijn alleen in namen bewaard, b.v. aagt, buil, horst, bunsel; in dit geval moet men de juiste betekenis opmaken uit de aardrijkskundige gesteldheid, uit de oudere taal, uit verwante talen. Al deze “terreinwoorden” ⁴¹⁾ hangen nauw samen met de landelijke nederzettingsvormen: hier heeft men de verspreide woningen, elk met bijbehorend land; daar de rij- of streekdorpen waarin de hoeven naast elkaar liggen, met erachter en ervoor het land; elders het dorp met de es, zoals de bijliggende bouwlandterreinen werden genoemd in Drente, een groot deel van Overijsel en een stukje van de Graafschap ⁴²⁾. Ten Westen daar-

36) Meded. 23, 10.

37) Ook de EPN.-Society is die opvatting toegedaan (zie b.v. II 257), al is zij van de al te summiere behandeling in de eerste delen teruggekomen (zie b.v. X, blz. VI v. en 259).

38) Wij bedoelen hiermee niet de secundaire simplicia, die door onderdrukking van het tweede lid ontstaan zijn.

39) Ook kon akker als landmaat gebruikt worden (vgl. eng. acre en zie WNT. Suppl. 1, 849); de woorden voor land en landmaat zijn vaak identiek; zie onder VII.

40) Zie voor deze drie woorden Lindemans II 1 v.v.

41) Zoals Heeroma (Ts. 65, 277) ze treffend noemt.

42) Zie het kaartje bij Moerman NGN. 7, 48. Vgl. verder voor het volgende vooral Edelman-Vlam blz. 11 v.v.

[p. 15]

van vindt men de engen (eng, enk, ing) in het Utrechts-Gelderse gebied, zich uitstrekkend tot in 't Gooi ⁴³⁾. In het grote-rivierengebied eindigt de expansie van eng, gestuit als het daar werd door het van 't Zuiden opdringende akker (aker); dit dus niet als perceelsnaam, maar ter aanduiding van grotere terreinen en vandaar ook meest in de pluralis: aldus in de Bommelerwaard onder Driel Grote en Kleine Ipperakkers, onder Hedel Akeren, Zandakeren, Winkelakkers; waarnaast b.v. onder Bruchem Enkfort ⁴⁴⁾, Luttelingen. Het archaeologisch onderzoek schijnt aan te tonen, dat de engen van het rivierengebied in de tijd, gelegen tussen de Romeinse en de Karolingische periode, zijn ontstaan, terwijl de bodemsituatie het vermoeden wekt, dat de aanleg van de ing, in elk geval te Driel (Bommelerwaard), ouder is dan die van de akkers. Weer een ander woord ees, nwfries ies, ook met paragogische t, vindt men in Friesland en op Terschelling. Het zou aantrekkelijk zijn, dit ees met es gelijk te stellen, maar dat schijnt ondoenlijk: es = got. atisk, terwijl ees geen oude sk kan gehad hebben ⁴⁵⁾. Als veldnaam vindt men het in Friesland passim en hier en daar in Groningen: ouder De Ees(t), nieuwer De Ies(t). Evenzo op Terschelling, waar het woord als benaming van losse percelen ook in talrijke samenstellingen verschijnt: b.v. Mestiesen (1700), Soeies ⁴⁶⁾ (1700) en Noordys (1728), Quaedyes (1728); vgl. ook Iesakkers (1700). Het is een echt kustwoord geweest, dat ook in West-Vlaanderen voorkomt; b.v. D'Eest (1660), Den Eest (1900) ⁴⁷⁾. Ees tegenover es weerspiegelt een ethnische tegenstelling, maar is dit ook het geval met es tegenover eng, en hoe staat het in dit opzicht met de brinken,

43) Vgl. de plaatsnamen Kokkengen en Portengen, en de Zweser Eng bij Zuilen; de veldnamen De Eng (Leersum) (opgaaf-Versteegh) en Den Engh (Vleuten) (opgaaf-V. Dijk); voorts Valkeneng, heide bij Maarsbergen (Lijst s.v.), terwijl onder Linschoten de polder Schagen en den Eng voorkomt. In het Gooi was het woord eng zo gewoon, dat men tot diep in de 19de eeuw er gebruikte het werkwoord nengen, d.w.z. de kermispret besluiten door gezamenlijk (jongens en meisjes) de eng in te trekken. Muller (NN. 12, 73) noemt bij de eng-namen ook Spengen, maar wat zou hier als eerste lid overblijven? Heeroma (Driem. Bl. 2, 28 v.) legt verband tussen het verbreidingsgebied en de Frankische invloed in de IJselstreek.

44) Deze verbinding van eng, ing met voorde leidde tot een daarnaast voorkomende volksetymologische vervorming Inktfort (aldus terecht Roukens, Hogeschool, volk en volkskunde, blz. 17).

45) Zie voor het woord vooral W. de Vries NGN. 10, 136 v.v.; verder Cuipers blz. 132 en vooral 256 v.v. (blz. 257 de verschillende oude spellingen). Men verwarre dit eest niet met eest, drooginrichting voor mout of meekrap, dat ook in veldnamen voorkomt: Eest (Bemmel).

46) Ook geschreven Servies!

47) De Flou 3, 927.

[p. 16]

die men, behalve in 't Oosten van ons land, ook in 't Gooi aantreft? ⁴⁸⁾

Elk woord haast biedt hier interessante problemen, doordat het vaak een middel is om ons een kijk op middeleeuwse toestanden te verschaffen. Zo bevond Edelman ⁴⁹⁾ voor het rivierkleigebied, dat de ligging van een hof (de woonplaats van een rentmeester bij het middeleeuwse dorp) vaak kan worden teruggevonden uit de veldnamen: d(è)n akker ⁵⁰⁾, het kempske ⁵¹⁾, d(è)n bogert waren de akker, het perceel grasland, de fruittuin, die de rentmeester in eigen gebruik had. In hetzelfde gebied stelde Edelman ⁵²⁾ tegenover elkaar het broek-gedeelte dat in de middeleeuwen, na de bedijking, geen waterlozing had, en de velden die hun water op lagere terreingedeelten min of meer natuurlijk afwaterden: vandaar b.v. bij Bruchem en Kerkwijk landnamen als Hoenderveld, Paradijsveld, Hoogeveld, Geereveld. Een ander merkwaardig woord is beemd, door Lindemans ⁵³⁾ uitvoerig behandeld. Het is een van die zuidelijke woorden, die ten Noorden van de grote rivieren “dichterlijk” aandoen en dan ook veelvuldig in de 19e eeuw in verzen paradeerden, in verbindingen als grazige of groene beemden, bossen en beemden. De vage betekenis die dan aan het woord kleeft, is secundair: Kiliaan kent bemd, beemd als pratum, ager ex quo foenum percipitur, en inderdaad betekende het oorspronkelijk hooiweide, al wordt het later voor grasland in 't algemeen en ook voor bouwland gebruikt. Het beemd-gebied vormt een aaneengesloten terrein in 't Zuiden tussen Rijn en Schelde, dat noordwaarts zich heeft uitgebreid over Noord-Brabant en in de streek van onze grote rivieren ⁵⁴⁾. Bij het Duitse Band-Bände-gebied sluit zich aan ons

48) De brug naar 't Gooi wordt gevormd door de Veluwe: op de Oost-Veluwe De Assenbrink, 't Schelenbrinck (met een t uit de sandhi), Hommelenbrinck, Speulbrinck, bij Doornspijk Schrambrinck, en, verder vooruitgeschoven, bij Bennekom Walderbrink, Hoekelumse brink, terwijl de Lijst als veldnaam bij Putten kent Brink. Edelman-Vlam (blz. 21) kennen een brink onder Ingen (Neder-Betuwe). Zie voor 't woord zelf Kapteyn Saxo-Frisia 3, 94 v.v.; Moerman NGN. 12, 21 v.; voor het verband van 't Gooi met de Saksische gewesten Muller NGN. 12, 73 v.

49) Edelman Landbouwk. Ts. 59, 90 v.

50) B.v. Den Akker (Kerkwijk) tegenover b.v. Armen Akker.

51) Kempske, ook Kempke, Kempje, is het, behalve in de Bommelerwaard, in 't gehele Oosten van ons land (van Westerwolde tot in Limburg) zeer verbreide diminutief van kamp, dat oorspronkelijk wel een afgesloten, omheind stuk land aangeeft, hetwelk niet tot het gemeenschappelijk grondbezit behoort. Het woord is uitvoerig besproken door Lindemans 2, 14 v.v. Vgl. ook onder X.

52) T.a.p. blz. 88 v.

53) 2, 23 v.v.; Edelman-Vlam blz. 36.

54) B.v. Den Beemd (Zoelen); Beemd, De Beemden, Kerkebeemd (alle te Kerkwijk); a. 1405 onder Maasbommel Swanenbeent (R.I. 1, 89); nauwkeuriger over de verbreiding in Bommelerwaard en Betuwe, Edelman-Vlam blz. 16. Ook onder Berg (G.): De grote Bempt (R.L. 3, 516); onder Didam Die grote ende cleyne Bempt (R.L. 3, 517).

[p. 17]

Limburg met Baant(j) (Baand) of Baan ⁵⁵⁾, terwijl voor Noord-Brabant de gewone uitspraak is Bint (Bimd) ⁵⁶⁾. De hooiweiden werden vroeger afgeperkt dan de grasweiden, en zo is het denkbaar, dat Lindemans terecht beemd uit *bi-hamiþi verklaart als “afgesloten ruimte”.

Het zou ons te ver voeren, indien wij nader op deze kwesties ingingen; liever volstaan wij hier met te verwijzen naar het werk van Draye ⁵⁷⁾, die uitvoerig en helder de uitgebreide literatuur over “de landelijke cultuurvormen” heeft besproken, en dat van Lindemans, die voor bepaalde begrippen veel nieuws aan het licht heeft gebracht. Wij willen echter nog een enkel woord zeggen over de bos-namen, die wij overigens — op de in de aanhef van deze studie vermelde gronden — terzijde zullen laten ⁵⁸⁾. Ons land was vroeger voor een groot deel met bos overdekt, zoals reeds — maar niet alleen — blijkt uit de namen. Hoe komt het, dat die met -lo zoveel talrijker zijn dan die met -hout en -woud? ⁵⁹⁾ Betreft het alleen een onderscheid in soort van bos, of zijn die met -lo de oudste, gegeven door de eerste Germaanse bevolking, terwijl de andere uit later tijd dateren? Of staat -lo als een natuurlijke open plek in 't bos tegenover de talrijke namen met -rode “gerooide plek in 't bos”, zoals die bij de toenemende ontginning in de latere middeleeuwen ontstonden ⁶⁰⁾: in 1248 wordt over goederen in Zuid-Holland gesproken: decimas novalium, que rodelant vulgariter appellantur ⁶¹⁾. Dan komen die met -heg, -haag, welke ook op afperking van het terrein kunnen wijzen.

55) Baan(d) onder Venlo (opgaaf-Winters), Ouw Baan en Op de Banen onder Born (opgaaf-Spee), De Koebaand onder Maasbree (opgaaf-Mulders, die daar echter ook noemt: De Reetbèng, De Smaalbèng). Onder Roermond (a. 1474) 3 boenre baents (R.L. 2, 67). Lenaers kent onder Stramprooi baand in allerlei samenstellingen (heibaand, beekbaand, enz.).

56) Wij noemen slechts: De Bint bij Westerhoven (opgaaf-v.d. Sande), Brans Bimt en Banis Bimt onder Spoordonk (opgaaf-v.d. Schoot), De Beemd onder Asten, volgens Zuster Philomena (Liessel) uitgesproken met i^e. Weijnen blz. 67 v. vermeldt voor Roosendaal Be(e)md(eken), Bendeken, Benneken.

57) Toponymica VII (1941).

58) Zij nemen in zoverre ook een andere plaats in, dat ze ten dele ouder zijn dan de veldnamen.

59) Zie voor -lo J. de Vries Ts. 51, 113 v.v.; Edelman-Vlam blz. 25 v.; voor de woud-namen in Nederland Beekman: Beekman en Moerman, blz. 13 v.v.; V.d. Bergh blz. 90 v.v.; voor Friesland Kalma 2, 97 v.v.; voor vorst e.a. hieronder.

60) Vgl. voor Drente Naarding TAG. 64 (1947), 705 v.v.

61) Ts. 65, 134. Een ander woord is brand: zie onder IV.

[p. 18]

De namen met -bos — welk woord veelal wordt opgevat als een ontlening aan 't Romaans ⁶²⁾ — zijn betrekkelijk jong, hebben dus vooral betrekking op jongere aanleg, in tegenstelling tot die met -woud; volgens Hardenberg ⁶³⁾ in de Nederlandse toponymie eerst na 1100 aanwijsbaar, terwijl in 't Oosten van ons land ze pas sedert de 14de eeuw schijnen voor te komen ⁶⁴⁾. Namen die op moerassige streken duiden (b.v. stroet), zullen veelal jonger zijn dan andere (b.v. laar ⁶⁵⁾), daar zulke terreinen eerst later in cultuur gebracht zijn, toen de kloosters zich met al hun kracht op de ontginning ervan gingen toeleggen. Zo zal men onder betrachting van de nodige voorzichtigheid de namen kunnen splitsen in lagen die over elkaar heen liggen, om op deze wijze een indruk te krijgen van de ontwikkeling van het landschap in Nederland ⁶⁶⁾, om aldus de “geschiedenis der nederzettingen” in ons land te reconstrueren, zoals de term luidt in de titel van het bekende boek van Slicher van Bath ⁶⁷⁾.

Lindemans heeft in zijn reeds meer aangehaald geschrift de woorden meers, beemd, meet (made) in het Zuiden tegenover elkaar afgegrensd en daaraan vérstrekkende gevolgtrekkingen verbonden; de drie woorden zouden uit drie verschillende dialecten stammen: Westfrankisch, Oostfrankisch en Fries (Ingvaeoons) en dus in hun verbreiding een getuigenis afleggen van de oorsprong van het Vlaamse volk. Dat het ten slotte mogelijk zal zijn, bepaalde naamgroepen en vooral bepaalde vormen en vormingen aan bepaalde Germaanse stammen toe te schrijven, daarvan ben ik overtuigd; maar men zij voorzichtig, voorzichtiger dan Arnold indertijd was in zijn bekend boek: “Ansiedelungen und Wanderungen deutscher Stämme” ⁶⁸⁾. Immers, de veldnamen zijn betrekkelijk jong, en men vergete niet, dat ook de bodemgesteldheid tot de plaatselijke begrenzing kan hebben aanleiding gegeven; verder dat bepaalde naamtypen “in de mode” kunnen komen en dan vaak zich snel, meermalen waaiervormig, verbreiden buiten het oorspronkelijk gebied; zij zijn dan niet

62) Zie v. Wijk s.v.; Carnoy s.v. (ook s.v. Bus).

63) Archievenblad 53, 22.

64) Slicher van Bath 2, 59.

65) Zie daarover Carnoy s.v.; Edelman-Vlam blz. 26 v.

66) Vgl. o.a. Edelman, De ontwikkeling van het landschap van Nederland, in het bijzonder in verband met de bewoning (Edelman e.a., De Nederlandsche Geest, blz. 9 v.v.); Draye Meded. 18, 28 v.v.

67) “Bijdrage tot een geschiedenis der nederzettingen in Oostelijk Nederland”. Van Rheineck Leyssius (Geesteswetenschappelijk onderzoek in Nederland [1948] blz. 272) wijst terecht op het belang van de verzameling der veldnamen, speciaal voor het Westelijk en Noordelijk deel van Nederland.

68) Schröder DNK. blz. 115 v. geeft aardige voorbeelden van de mislukking van Arnold's pogingen. Vgl. ook Draye Meded. 18, 36 v.v.; Slicher van Bath NGN. 12, 97 v.v.

[p. 19]

karakteristiek voor een bepaalde stam, maar voor een bepaalde tijd ⁶⁹⁾. Veiliger zijn wij uit, wanneer het jongere perioden betreft; zoals b.v. op Terschelling, waar Knop ⁷⁰⁾ tegenover Heeroma aantoonde, dat dit eiland niet Friese kolonisatie is van Frankisch land, maar vanouds Fries. “De oudste Terschellinger taalmonumenten, de landnamen” bewijzen dit; zij zijn Fries gebleven, ook in de buurt van Midsland, toen hier de taal onder de invloed van de daar zetelende Hollandse regering Hollands werd”.

Over 't algemeen gelde dit: men verzamele zoveel mogelijk de tweede bestanddelen van de namen om tot een juiste omschrijving van de betekenis en de betekenis-ontwikkeling te komen. Bij de eerste delen echter vooral past beperking; voorbeelden die de verbreiding van het type bewijzen, en de vermelding van taalkundig interessante woorden of vormen zijn hier voldoende. Nodig zijn historisch-geografische monografieën (met taalkundige verklaringen) — zoals er reeds een verschenen is over Roosendaal van de hand van V. Hasselt en Weijnen — van verschillende oude landschappen: b.v. de Betuwe, de Graafschap, Stellingwerf, Ameland, Westerwolde, 't Gooi, Zuid-Limburg. Met een twintigtal goedgekozen typen zou men reeds verrassende resultaten kunnen boeken, zowel voor de taalkunde als voor de ontginnings- en vestigingsgeschiedenis van ons land, en zouden wij reeds een heel eind op weg zijn naar een handboek over de Nederlandse veldnamen, waarin de oudste en oude vormen naast de hedendaagse geregistreerd zijn. Er is eenheid in verscheidenheid; wat gemeenschappelijk is, kan men vaststellen op grond van een beperkt materiaal; verder legge men de nadruk op wat karakteristiek is voor elke streek. Samenwerking van bodem-, geschied- en taalkundigen is daarbij onmisbaar ⁷¹⁾.

Is mijn materiaal dus geheel onvoldoende voor de vaststelling van de landschapkundige en de cultuurhistorische factoren, voor de taalkundige geeft het allerlei woord- en klankgeografische bijzonderheden, waarbij men de kerngebieden kan onderscheiden van enkele uitlopers daarbuiten. Zo goed als men bij de verklaring van de veldnamen rekening moet houden met het dialect van de streek, zo kan men omgekeerd uit het voorkomen van bepaalde vormen conclusies trekken over het (vroegere) dialect. Als voorbeeld neem ik het woord gaarde “tuin”, oorspronkelijk de omsloten ruimte bij het huis, waar het vee weidde, maar waar ook al vroeg groenten en ooft werden verbouwd ⁷²⁾; hetzelfde woord als

69) Vgl. Schröder DNK. blz. 119 v.v. Moerman (NGN. 7, 33) spreekt van “besmettelijkheid” van namen.

70) O.a. in O.Tt. 3, 97 v.v.

71) Een uit aardrijkskundig gezichtspunt voortreffelijk overzicht van wat er tot nu toe is bereikt voor de ontginningsgeschiedenis van ons land vindt men bij Keuning, Het Nederlandsche volk in zijn woongebied (1947).

72) Eigenlijk een samenval van mnl. gaerde “tuin” (hgd. Garten), de zwakke vorm (vgl. got. garda “stal”) en mnl. gaert (vgl. boomgaard), got. gards “huis” (in samenstelling ook = tuin, omsloten ruimte). Vgl. voor de betekenis b.v. de volgende plaatsen: Het Schaepschot met het daarbij gebruikte gaerden- en bouland (Breedevoort a. 1711: RL. 3, 468); Den goede Gesink ...., bestaende in het huis en hof, schoppe (d.i. schuur: zie onder XIII) en goorden (Winterswijk a. 1731: RL. 3, 485). Voor nieuwer gebruik zie men verderop; vgl. voor het woord ook onder Vergt. Zie in 't algemeen Hoops RL. II s.v. Gartenbau.

[p. 20]

eng. yard “erf” en een uit de veldnamen te reconstrueren ofri. *jerd. Hiermee kón in verschillende dialecten en móest in het Engels en Fries samenvallen ndl. gard(e) “roede” (got. gazds “prikkel”), dat in 't eng. als yard (maat) verschijnt, ofri. jerde “roede”, ook als maat. Als veldnaam komt dit garde meermalen voor; b.v. waterlands De Gard, gelders De zes Garden (Rijswijk) ⁷³⁾, a. 1621: Eenen Garden (Aalten) ⁷⁴⁾. De Friese vormen met j vinden wij niet alleen in Friesland ⁷⁵⁾, maar ook in de middeleeuwen in de Zaanstreek en in de Zeevang ⁷⁶⁾; op Wieringen heeft men nu nog De Jarde ⁷⁷⁾ naast De Geerd. Wat gaarde betreft, dit werd – met de bekende overgang van ā tot oa in 't Saksisch – goarde ⁷⁸⁾, en zo vinden wij dan in 't Oosten van ons land telkens goorde naast gaarde geschreven, in de pluralis zeer vaak met assimilatie goorn. Wanink kent goorn als “hoekje tuingrond .... voor de teelt van vroege aardappelen, bonen, vlas, tarwe e.d., die wat beter grond en meer zorg vereisen.” En overal in Drente kende, en ten dele kent, men in dezelfde betekenis goorn of – met dubbele pluralisuitgang – goorns in en om de dorpen.

Vele goorn(s) hadden en hebben namen; oudere voorbeelden zijn: Den niwe Goorden (Winterswijk, 1731) ⁷⁹⁾, Wachterschen Goorden (Haaksbergen, 1672) ⁸⁰⁾; vgl. ook Den Goordenkamp (Winterswijk, 1799) ⁸¹⁾. In

73) Opgaaf-De Vree van Gelder.

74) RL. 3, 467.

75) Jerden (Achtkarspelen: Lijst, alwaar ook: Korte en Lange Jerden), De Jirden (buurt onder Surhuisterveen).

76) In de Zaanstreek Twee jerden vrijlants (a. 1410), en thans nog als veldnaam, maar in de vorm geerd: De elf Geerden, naast een pluralis geers, b. v. Vier geers. Deze pluralis geers is dan in sommige gevallen moeilijk te scheiden van de singularis geers = gers, gars, gras. In de Zeevang (Warder) Jardtlandt (NGN. 13, 38 v.).

77) Volgens Van 't Hooft ook in de naam van de Amsterdamse Jordaan; vgl. NGN. 11, 9 v.

78) Zo geeft Bezoen op voor Dalen Mölengoaren.

79) RL. 3, 485.

80) Oude benaming van de Kuipersgaarden (opg.-Jordaan).

81) RL. 3, 484.

[p. 21]

Drente had men te Drouwen de Voelingsgoorns en de Frannengoorns ⁸²⁾, en heeft men in Dwingelo Oelegoorn, in Rolde Entengoorn, in Eekst Vengoorns en Weyersgoorns ⁸³⁾. De Saksische vorm strekt zich noordwaarts uit tot in Westerwolde, waar men zowel het simplex (Goorde, De Goorden) als de samenstelling ⁸⁴⁾ vindt. Daarnaast vinden we echter in Drente de Friese vorm: in 't Noorden Jarre (uit Jarde), vooral in de pluralis (De) Jarren, Jardens, bij Vries en bij Zuidlaren, ook bij Roden ⁸⁵⁾. Vledder heeft Jaren, plaatselijke uitspraak Joaren ⁸⁶⁾, dus een compromisvorm met Friese j, maar met Saksische klinker. Ook in Overijsel komt waarschijnlijk de Friese vorm voor, onder Dalfsen, waar een stuk groenland Jert heet ⁸⁷⁾. Het is dus een van die gevallen, waar men aan de hand van de veldnamen de Friese invloed in Drente en Noord-Overijsel kan nasporen.

Vaak is het nodig, ook over onze grenzen te kijken; in 't bijzonder geldt dat, indien het een leenwoord betreft, zoals pas ⁸⁸⁾. Latijn pascuum “weide” drong langs de Rijn op door het gebied van Trier naar het Keulse in de vorm pass, pesch en verbreidde zich vandaar naar Nederland: eerst naar Limburg ⁸⁹⁾ en vandaar oostwaarts naar Noord-Brabant ⁹⁰⁾, anderzijds naar Gelderland en Overijsel. Onder Doetinchem wordt reeds in ±1246 weiland genoemd van die naam: videlicet areas et prata I pasch ⁹¹⁾. In de betekenis van weide wordt het ook reeds genoemd in de Teuthonista: pasch, pascua, en duidelijk spreekt die betekenis

82) Tiesing: Drentsche Volksalmanak 24 (1906), 58.

83) Volgens opgave achtereenvolgens van Mevr. v. Meurs-Mulder; Schenkel; Kluiving.

84) B.v. in de 17e eeuw D'olde Goorde, Hoytinge Goorde, D'achterste Goorde, Jabbinge Goorde: alle genoemd door V.d. Woude blz. 104 v.v.

85) Zie Bijdr. 10, 25, waar literatuur en nadere aanduiding zijn vermeld.

86) Opgaaf-Blomsma.

87) Vgl. Naarding blz. 206.

88) Zie Winkler blz. 261 v., Jellinghaus 3 blz. 144 v.; Mnl. W. s. v. pas; W.N.T. s. v. pas (I); Moerman NGN. 7, 13; Frings Germ. Rom. blz. 188; Petri blz. 256; Roukens Album-Verdeyen (1943) blz. 318; Lindemans II 102 v.v.

89) B.v. Wije Pas, bouwland te Pei (gem. Echt) (Opgaaf-Beulen); Litter-Pas, bouwland bij Susteren (Opgaaf-Mevr. Kellener-Alberts); Zoetepas en Zoetepasweide, Zurepasweide, alle drie grasland bij Vierlingsbeek (Lijst); Pasveld, bouwland bij Margraten (Lijst); Peschke, weiland bij Amstenrade (opgaaf-Theunissen). Een gehucht onder Wittem heet Hurpesch. Een paar oude voorbeelden zijn: Die Middelpasch onder Zwolgen (a. 1409) (RL. 2, 124); Een hoybeemt, geheten den Nyenpasch onder Vierlingsbeek (a. 1426) (RL. 5, 165).

90) Verschillende voorbeelden bij Lindemans blz. 104.

91) Ts. 65, 133.

[p. 22]

ook uit de oude samenstelling Calverpasch (a. 1385: Berg (G.)) ⁹²⁾. Ook drong het woord vanuit het Duitse gebied en Limburg westelijk de Zuidelijke Nederlanden binnen: in het Luikse en in Belgisch-Limburg is het zeer verbreid, maar het komt ook voor in Belgisch Brabant en zelfs nog in Vlaanderen (Pasch, Pesch enz.) ⁹³⁾. Ook treft men daar een ontlening aan een langere Latijnse vorm mlt. pascuarium, te weten Peescher, b.v. (Te)Peescher gat(e) ⁹⁴⁾. De schrijfwijze wisselt van de aanvang af tussen pasch en pas ⁹⁵⁾; misschien dat pas “doorgang, overgang” invloed oefende ⁹⁶⁾. Bij ons leeft het woord het krachtigst in het Gelderse grote-rivieren-gebied, waar men het nog als appellatief kent in de betekenis van perceel griendhout (hakhout van wilgen of elzen) ⁹⁷⁾; vandaar ook samenstellingen als Wilgenpas, Elze(n)pas. Maar ook noordelijker verschijnt het woord; zo vindt men in Apeldoorn de Paschlaan, benoemd naar een voormalig goed De Pasch ⁹⁸⁾. De vorm met e komt vooral voor in 't diminutief, waar hij oorspronkelijk thuishoort ⁹⁹⁾; b.v. a. 1492 kwam te Angerlo een pesken ¹⁰⁰⁾ voor, en nog vindt men te Ophemert Het Peske ¹⁰¹⁾, onder Bemmel Peter Stouts Peske. Dialectisch werd de ă ook gerekt tot ā ¹⁰²⁾; b.v. a. 1685 de gemeyne paeschen (Lippeloo in de prov. Antwerpen) ¹⁰³⁾; en het is begrijpelijk, dat men in tautologische samen-

92) Zie voor Gelderland NGN. 3, 214; 7, 13.

93) Lindemans II 102 v.v.

94) Vgl. NGN. 11, 15 v.

95) Zo heet De Pas onder Hummelo a. 1452 Pasche (NGN. 3, 214).

96) Alleen reeds de spelling bewijst, dat Gallée's opvatting (NGN. 3, 352) – ook door anderen gedeeld – over de identiteit van beide woorden onjuist is.

97) Dan ook: wei met groepen bomen; of: groep bomen in 't open veld. Enkele voorbeelden van veldnamen aldaar zijn: te Zoelen De Pasch; te Driel Grieten Pas, Pasje, Paske, Pasweitje; te Hemmen Elzenpas, Galgenpas. Ouder: Den Pass: Overasselt (a. 1677) (RL. 1, 55); Den Esse(n)pas: Haalderen (a. 1576, resp. 1725) (RL. 1, 209, resp. 234). Voor de Bommelerwaard noteren Edelman-Vlam blz. 23 alleen: De kleene Pas (Aalst).

98) NGN. 7, 13.

99) Vgl. hiervóór kamp-kempske.

100) NGN. 3, 214. Onder Doetinchem vond men naast Den Calverpas (a. 1662) (RL. 3, 247) Dat Pesken (ald. 3, 519), terwijl de bovengenoemde Calverpasch onder Berg ook genoemd werd Dat Kalverpesken (RL. 3, 514). Zie nog onder Warnsveld Een cleyn Pesken weylands (a. 1612) (RL. 3, 50).

101) NGN. 3, 214.

102) Wat niet altijd in de spelling tot uiting komt. Zo geeft Pompen voor De Pas in het land van Maas en Waal op, dat het gesproken wordt met gerekte a. Hij kent het als appellatief voor een lap grond met veel slootjes erin, maar ook als eigennaam.

103) Vgl. Lindemans Beert No. 104.

[p. 23]

stellingen als Pa(a)sweide aan Pasen ging denken. Zo is het dus licht mogelijk, dat sommige Paasweiden (b.v. Poaskesmoate bij Zenderen O., waar men ook 'n Pas vindt als naam van een stuk bosweg) ¹⁰⁴⁾ oorspronkelijk niets met Pasen hadden uit te staan. Trouwens, hoezeer in 't Oosten van ons land het woord ingeburgerd was, bewijzen ook de talrijke oostelijke familienamen: Thepas, Topas, Van der Pas, Pasman, Passer ¹⁰⁵⁾, welke laatste naam reeds in een oud stuk voorkomt: De Pas bewoont door Passer Bessel ¹⁰⁶⁾, terwijl onder Zelhem (a. 1581) een zekere Dirck Calverpas vermeld wordt ¹⁰⁷⁾.

Het zou niet moeilijk zijn, het aantal voorbeelden te vermeerderen; wij willen hier volstaan met het noemen van nog enkele woorden en woordvormen, die voor het grootste deel hieronder met andere nader zullen worden besproken:

a. Klankverschillen:

bent, bunt – bant; bies – buis; braak – breek, brek; brug – breg, brig; bul – bolle; dagmaat – deimt; dal, del – dil; derg – tergen; doorn – toren; dries – dres – tresk; ees(t) – ies(t); eng – enk – ing; geer – gier – gaar; gras – ge(r)s – gors; gries, gruis – grees; ham – hem; harst – horst; heide – heid – heet, hiet; horn (hoorn) – herne, harn – heurne; hul – hil; kaag – koog – keeg ¹⁰⁸⁾; kavel – kabel; klef – klif; klep – klip; kwab – kweb; made – mede – miede; mars – mers – mors; meent – mient – mande; morgen – mergen – margen; padde – podde – pedde; poot – peut – peuter; riet – reid; streep – striep – strijp; streng – string – strank; tuit – toet; veek – vaak – deek; vocht – vucht; vonder – vondel; waal – weel – wiel.

b. Woordverschillen:

bies – bobbel, zeem; bosbes – kroos; braam – brummel ¹⁰⁹⁾; gagel – posse; groot – mikkel; hermoes – unjer – kwadenaard; kikker – froask – puit; mest – skern, skarn – binge; moeras – zomp (zumpel); ooievaar, ouwevaar – eileuver – eiber – stork; paard – hors; plag – plak – schadde; raap – reuve, roeve; riet – heen – roor, roos; schelp – schel; stobbe (strobbe) – stramp; turf – kluin; varken – barg; vuilboom – sprakel; wilg – warf – ilp.

Gelet op het hoofdverbreidingsgebied, kan men als kust-

104) Beide namen naar opgaaf-Mej. Schurink.

105) Naast (Van) Pesch, Peskens e.a.; Pasman = duits Paschmann.

106) Zie de plaats bij Moerman NGN. 12, 19. Vermoedelijk moet men in dezelfde geest opvatten: Paeschersland (a. 1766) (Vriezenveen) (Opgaaf-Jansen), maar vgl. hierboven over pascuarium.

107) RL. 3, 232.

108) Zie mijn Hist. Gr. §56 Opm. 2; verder Heeroma Ts. 65, 278. Veel Fries materiaal bij Kalma blz. 52 v.v.

109) Een van braam afgeleide vorm.

[p. 24]

woorden karakteriseren: kling, nes, nol, knol, loete, zwin, wase. Fries (d.w.z. niet alleen in Friesland, maar ook op oud-Fries gebied voorkomend, dus eventueel in Groningen, op Terschelling en andere Waddeneilanden, in Noord-Holland ten Noorden van het Y) zijn: finne (fenne; vin, ven) “stuk weiland” ¹¹⁰⁾; greid (ook in Groningen) ¹¹¹⁾; aagt (ook in Groningen). Fries-Saksisch is vluus (fluus), side. Hollands, maar vooral Noordhollands is kroft; Noordhollands, maar vooral Zaans en Waterlands zijn klamp, roof, sluuf, hulfter; Wierings is besprek; (Zuid)hollands is sniep; (Zuid)Hollands-Zeeuws is (h)eul; Hollands-Utrechts is hond; Zeeuws zijn: gemet, ree, vate. Oostelijk (met inbegrip veelal van de Veluwe) zijn: anewende, buul, koer-, koppel, luur, schop, slat, slomp, spikke, stroet, vleken, veken, vledder, wiss(ch)e; Drents-Gronings is schat; tange is vooral Westerwolds. Oostelijk, maar tevens zuidelijk zijn fles (vles), haar, vrede. Zuidelijk is beemd (bint, baant), sitterd; Limburgs moel, tommel, zwans; Zuid-Limburgs slo(o)nt; Brabants belie, eusel. Een juiste kijk kan men op de meeste van deze woorden slechts krijgen, door ze te beschouwen in verband met hun voorkomen buiten onze politieke grenzen; eerst dan valt te bepalen, in hoeverre wij met relictgebieden dan wel met (eens) expansieve kernen te doen hebben ¹¹²⁾.

De verklaring van de veldnamen stuit dikwijls op grote moeilijkheden. Het gaat ons daarbij als Mawer ¹¹³⁾ schreef. “The whole attitude of the author .... is tentative and exploratory rather than dogmatic or final”. Meermalen heeft meer dan één opvatting recht van bestaan. Verder hebben de namen vaak blootgestaan aan allerlei vervormingen: volksetymologie heeft hier vrij spel. Een etymologie op veilige basis is dikwijls eerst mogelijk door vergelijking met verwante woorden, door kennis van de plaatselijke uitspraak of (en) van de oudere vormen, door locale terreinkennis. Een vaak daarbij begane fout is, dat, nadat men uit een toponiem geconcludeerd heeft tot het bestaan van een woord (b.v. bronk “weide” op grond van Bronkhorst), dit woord als een realiteit wordt beschouwd, waarmee men allerlei toponiemen verklaart; een noodlottige cirkelgang die vaak tot bedenkelijke resultaten heeft geleid. Ook anecdotische ¹¹⁴⁾ verklaringen dienen met het grootste wantrouwen be-

110) Bijdr. 10, 24. Zeer verbreid.

111) Bijdr. 10, 24.

112) In een recente studie (Ts. 65, 277) tracht Heeroma een voorlopig lijstje te geven van “Westingvaeoonse terreinwoorden”.

113) EPN. I 2 blz. VI.

114) Datzelfde geldt ook van mythologische verklaringen; vgl. wat daarover door mij is opgemerkt in Meded. 23, 3 en zie hieronder. Misleidend is een spelling als Mythstee (plek in een bos bij Nunspeet) waar mijt dient geschreven: Schuiling, Nederland 6 blz. 760 v. Zeer sceptisch sta ik ook tegenover Leyden TAG. 63, 282 v. (de zgn. “heilige lijnen” enz.).

[p. 25]

groet te worden; het bijeenbrengen van verspreid materiaal kan soms reeds de onjuistheid ervan aantonen.

Een aardig voorbeeld van drie- of vierdubbele verklaring leveren de namen met bol. Allereerst kan dit het bvnw. bol “week, slap, moerassig” zijn, welbekend uit het rijmpje

“Hollandt, Bollant,
Zeelandt, Geenlandt,
Ick houdt aen de Heykant”.

Vanhier b.v. waterl. Bolleven, drents De Bolme(e)r ¹¹⁵⁾; ook is het bewaard in de Zuidhollandse plaatsnaam Bolnes ¹¹⁶⁾. Eigenaardig is het, dat dit adjectief ook de tegengestelde betekenis kan hebben, n.l. mul, droog; een betekenis, die zich vermoedelijk uit de eerste (met als intermediair “los(se grond)”) heeft ontwikkeld; men zie het volgende citaat ¹¹⁷⁾: Een bollen zandweg, op welken het Paard zig braaf moe zal werken. En, naar mededeling van Knop, spreekt men op Terschelling van bol zand = mul, droog, los zand. Terwijl dus Bolland ¹¹⁸⁾ over 't algemeen verklaard moet worden als “moerassig land”, zijn de Terschellingse bollânen drie perceeltjes land bij Hoorn tegen de duinen aan, die zo worden genoemd, omdat de grond uit droog, mul zand bestaat ¹¹⁹⁾.

Er is echter ook een znw. bol “zandplaat, zandbank”, niet alleen aan zee, maar ook bij de grote rivieren, een woord dat wel identiek is met bol “hoofd, kop” ¹²⁰⁾. Bekend is o.a. De razende Bol in het Tesselse gat; ook heeft men een Bolplaat in de Dollard ¹²¹⁾. Ook heet een plaat in de Biesbosch Den Bol; De Bol een eilandje in de Lek ¹²²⁾. Voor oudere tijd noemen wij een uiterwaard bij Maurik, onderscheiden als De Binnenbol en De Buitenbol of Sandbol ¹²³⁾. Een afleiding van dit znw. bol is bollaard ¹²⁴⁾, waarmee in Utrecht en Gelderland een bedijkte “kop” bij

115) Laaggelegen land, dat oorspronkelijk een meertje was. Zie NGN. 10, 121 v.

116) NGN. 12, 49.

117) WNT. s.v. bol (IV) (Kol. 293).

118) Ook als familienaam welbekend.

119) Aldus naar vriendelijke inlichting van Knop, die mij o.a. nog noemt een duinpan bij Westerschelling 't Bolleplak. “Wel was in mijn jeugd die vallei reeds met een dik plantenkleed bedekt, maar de begroeiing van deze duinen dateert pas uit ongeveer het midden van de vorige eeuw.”

120) Zie WNT. s.v. bol (II); Beekman DWR. 1, 220 v.

121) Is de naam van het natuurreservaat De Bol, bestaande uit laagland, op Tessel hetzelfde woord (opstekend uit het water)? Vgl. voor dgl. overgangen verderop. De Flou 3, 280 kent De Bol, ronde bank in de Noordzee.

122) Bij Willige-Langerak: opgaaf-Veugebauer.

123) Sekeren uiterweerd onder Maurick, de Buiten Bol of Sandbol .... suiden de Binne Bol (a. 1699) (RL. 1, 359; vgl. ald. 1, 356-361; 5, 9 en 25). Elders: Den witten Bol: Waardenburg, a. 1496 (RL. 1, 501).

124) Zie voor de afleidingen met het “toposuffix” -aard, -erd Lindemans H. Top. Dial. 2, 133 v.v., en vgl. b.v. zaans Kleierd, oost-veluws Smallert e.a. (Moerman NGN. 12, 36 n. 7). Vele, maar zeer ongelijksoortige voorbeelden van namen op -erd bij Edelman-Vlam blz. 49. Voor een ander zuidnl. Bollaard vergelijke men Pollet en Helsen, blz. 53.

[p. 26]

een rivier wordt aangeduid. Men vindt dit ook in de vorm bolder(t) als veldnaam in Noord-Holland en in Overijsel ¹²⁵⁾.

Maar er is nog een derde woord waarmee men rekening moet houden, n.l. bul “stier”, waarvan als dialectische vorm o.a. op Terschelling en in Overijssel voorkomt bolle ¹²⁶⁾. En terwijl wij zonder aarzelen bovengenoemd waterlands Bolleven als moerassige weide opvatten – immers in Noord-Holland heet een stier bul; vandaar de Zaanse veldnamen Het Bullestuk, De Bulven, onder Hoogkarspel Bulleweid ¹²⁷⁾ – is terschellings Bolleland (weide ten Z. van Hoorn) en overijsels Bollemoate een synoniem van genoemd Bullestuk. En in Drente, waar in de buurt van Gieten bol de normale vorm van bul is, vinden wij onder Eekst een Bollenstuk ¹²⁸⁾.

Vervorming van de namen heeft niet alleen plaats in de schriftelijke overlevering (zie hiervóór), maar evenzeer in de mond van het volk. Volksetymologie is er feitelijk reeds, indien de naam een ander begrip suggereert dan de oorspronkelijke betekenis. Er zullen slechts weinigen zijn, die zich een juiste voorstelling vormen bij het horen van veldnamen als: Het slordige ventje ¹²⁹⁾, Het fijne Matje ¹³⁰⁾, De Muizekooi ¹³¹⁾, Ossekabel ¹³²⁾, Kamerslag ¹³³⁾, De Broekvol ¹³⁴⁾, Kerke-

125) Zaans De Bolder (17e eeuw Bollerd), wierings De Boldere, op Tessel Burenbolder (opgaaf-Kuifer); overijsels De Boldert (lage wei bij Dalfsen; opgaaf-Lutje Schipholt). Zie voor een zuidndl. Bolder Mansion blz. 24 v.

126) Taalatlas afl. 1 kaart 15.

127) Opgaaf-Mevr. Zeilemaker-Brander. Karsten kent bullewaid in Drechterland als soortnaam: de weide waar de stier 's zomers aan een ketting loopt te grazen. De Zaanse veldnaam Bullemanskamp kàn een synoniem zijn; men lette op namen als Kees en Jan voor stier (Taalatlas t.a.p.); vgl. ook bij Bezoen (Taal en volk van Twente, blz. 118) kiesman “kalf”, hosman “varken” e. dgl. Voor Pommeren worden als vleinamen voor 't paard genoemd Hans, Moritz, Lotte (Ndd. Mitt. 3, 65).

128) Opgaaf-Kluiving. Lindemans (Eigen Schoon en De Brabander 28, 56) kent in 't Zuiden nog een ander bolle (Bollebaene e.a.), herinnerend aan 't bollespel.

129) Zaans, = modderige weide; vgl. te Wormer De slordige Ven.

130) Zaans; mat oorspr. een landmaat.

131) Zaans; kooi eig. = stuk land met eendekooi. Vgl. Muizeven.

132) Zaans; zie hieronder.

133) Zie hieronder.

134) = opgehoogd stuk moerasland; de naam komt voor onder Wormer.

[p. 27]

tweebeentje ¹³⁵⁾, Engeland ¹³⁶⁾, Spaans Leger ¹³⁷⁾, Mussenlegende ¹³⁸⁾.

Uiteraard leidt dit licht tot naamsvervorming, waarvan hier enkele voorbeelden mogen volgen. Te Enter heet 't zuidelijk deel van de es Suikeresch ¹³⁹⁾ in plaats van Zuiker Esch; plaatselijke uitspraak Zoeəker uit Zoedwieker ¹⁴⁰⁾. Daarentegen heeft een geheel andere oorsprong It Sûkerlân bij Franeker: de juiste vorm is Sieuwkelân – door velen uitgesproken als Sjûkelân – d.i. het land van Sieuwke ¹⁴¹⁾. Een deel van de buurschap Uchelen heeft Voorslop, maar ouder Voorslodt en nog ouder Vorschen Slodt, in welks laatste deel men gemakkelijk een bijvorm van slat “plas” herkent; dus = Kikvorsenpoel ¹⁴²⁾. Wanneer a. 1600 onder Assendelft Die Verliescamp vermeld wordt, dan is dit geen veld waarop men verlies lijdt, maar het was oorspronkelijk eigendom van Ver (Vrouw) Lise, en daarop wijst ook een andere oude vorm (a. 1635): Verliesen camp ¹⁴³⁾. Zaans Immes, d.i. het land van Imme, werd soms verhaspeld tot Immers. Het verraderlijkst zijn deze vervormde namen, wanneer ze volkomen doorzichtig schijnen. Zo vindt men bij Puttershoek op Oud-Beierland als naam van een stuk bouwland Avenhil, in de volksmond kortweg De Hille. Dat dit niet is de hil of heuvel van Vrouw Ave, blijkt niet alleen uit het feit, dat het omkaad polderland is, maar ook uit de oudere vormen: 1369 Aven Wiel, 1453 Veraven Wael e.a.: het is niet naar een hil, maar naar een wiel of waal genoemd ¹⁴⁴⁾. In Groningen komt voor de veldnaam Paddepoel, waarbij de aardrijkskundige gesteldheid de voor de hand liggende verklaring schijnt te bevestigen; intussen wijzen de oudere vormen (Padapole e.a.) veeleer op een persoonsnaam Pada ¹⁴⁵⁾. Het is duidelijk, dat kennis van de oude vormen zo niet steeds onontbeerlijk, dan toch hoogst gewenst is. Een woord als Zuurland kan het bvnw. zuur bevatten, maar ook samengetrokken zijn uit Zuiderland; eerst de oude vormen geven zekerheid. Zo luidt Zuurland

135) = een stuk land, in twee punten uitlopend; (eens) kerkelijk bezit.

136) Zeer verbreid; zie voor eng hiervóór. Vgl. Mnl. W. 11, 134; Moerman NGN. 12, 21; Kalma 1, 23 v. In Groningen leidde de naam tot het ontstaan van een herbergnaam Londen; zie De Vries Gr. pl.n. blz. 18.

137) Op Terschelling (a. 1736); = “leger” (zie onder V) van Spaan (eigennaam); vgl. ald. Spaans bos (± 1660).

138) Bij Kedichem (Z.H.) waar ook het simplex Legende, d.i. leeg (laag) einde, voorkomt (aldus De Stigter).

139) Aldus geschr. in de Lijst.

140) Prakken NGN. 9, 119.

141) Winkler, Friesche Naamlijst s.v.

142) Moerman NGN. 7, 24.

143) Boekenoogen s.v. ver.

144) Opgaaf-v. Kleef.

145) Zie De Vries Gr. pl. n. blz. 180 v. Anders vermoedelijk limb. Peddepool (zie verderop).

[p. 28]

op Voorne a. 1565 Zuyderlant, terwijl eerst a. 1696 Suerland verschijnt. Op dezelfde wijze is te verklaren terschellings Suurmiede, waarnaast ± 1700 Soermiede, en in dezelfde buurt Soeremiede en Soedermiede.

Verwarrend ook is de aanwas of het verlies van een klank, zoals dat vooral voorkomt aan 't begin van een woord, vooral door onjuiste scheiding van lidwoord en zelfstandig naamwoord. Het Donderslach (Hummelo, a. 1666) ¹⁴⁶⁾ is ontstaan uit Het Onderslach, zoals b.v. een stuk land onder Herveld (a. 1632) ¹⁴⁷⁾ genoemd wordt. En volgens v.d. Aa is Tongerland een niet ongewone vervorming van Hongerland in het Land van Voorne. Tollandje op Goeree is ontstaan uit 't Onlandje ¹⁴⁸⁾; nes en es gaan in elkaar over, waarbij de ligging en (of) de oudere vorm moeten uitmaken wat oorspronkelijk is ¹⁴⁹⁾. In de Zaanstreek vindt men naast heuvel, heubel: De neuvelige Ven, De Neubel; Napsland aldaar bewaart de herinnering aan het vroegere bezit door de abt van Egmond. Onder Ooltjensplaat vindt men De Nil naast Den Hil ¹⁵⁰⁾. In de sandhi kon de d van het lidwoord verscherpt worden: Dorenveld werd tot Torenveld ¹⁵¹⁾.

Wij spraken over grote terughouding tegenover anecdotische verklaringen. In opgaven die ons verstrekt werden, en niet minder in de verschenen literatuur (b.v. bij Boekenoogen) vonden wij achtereenvolgens Boterweide, Hulfterkamp, Jaskamp, Ketelweer, Twaalfguldensakker, Ossekop, Spijkerboor, verklaard als land dat eens verkocht werd voor een vaatje boter, een paar hulfters of klompen, een jas, een ketel, twaalf gulden, een ossekop, een spijkerboor. De onjuistheid hiervan springt in 't oog, wanneer men b.v. let op de verspreiding van de benaming. Zo komt Boterweide (-kamp, -ven) passim voor, zowel nu als vroeger; reeds a. 1403 wordt in Groningerland een stuk land in der Butirfenna vermeld ¹⁵²⁾. Klaarblijkelijk wordt er vruchtbare grond mee bedoeld, zulke waarop de koeien veel boter geven ¹⁵³⁾. Het staat tegenover land dat maar weinig waard is; schraal, onvruchtbaar land: Twaalfguldensakker,

146) RL. 3, 193.

147) RL. 1, 270.

148) Opgaaf en verklaring van Den Eerzamen. Vgl. ook bij Apeldoorn de Tente (uit 't Ende): Moerman NGN. 12, 24.

149) NGN. 12, 40.

150) Opgaaf-Jacobs.

151) Zie hieronder.

152) Okb. Gr. Dr. No. 1144. En in de 2de helft van de 14de eeuw oudgelders Botercamp (Mariënw. blz. 349). Vgl. ook eng. Butterlaw, -ton e.a. bij Ekwall s.s.v.v.

153) Wie de naam zou willen verklaren door haplologie uit Boterbloemenland, bedenke, dat boterbloem 't eerst bij Kiliaen voorkomt; verder dat het vóórkomen van veel boterbloemen geen teken is van goede grond (zie WNT. s.v. boterbloem), terwijl de veldnamen toch in 't algemeen door de boeren, d.i. dus door deskundigen, gegeven zijn.

[p. 29]

Dubbeltjesakker (bij Oosterhout) ¹⁵⁴⁾, Stuversland (bij Kloetinge) ¹⁵⁵⁾.

In menig geval heeft de plaatselijke uitspraak het juiste bewaard. B.v. wanneer men op Terschelling als veldnaam vindt vermeld Malle Bosch, dan kent de volksmond nog Smalle Bosk. Bekendheid met die uitspraak maakt ook duidelijk terschellings Lutje Hoon. Wanneer men weet – zoals Knop meedeelt – dat de o die is van poort en dat in dezelfde buurt de landnamen Groote Hoorn en Horn voorkomen, wanneer bovendien Groote Hoorn a. 1706 verschijnt als Groote Hoon, dan is de verklaring niet twijfelachtig. Bekendheid met zeeuws schel = schelp verklaart zeeuws Schelhoek, die met zaans bobel, bobbel = (water)bies ¹⁵⁶⁾ zaans Bobbelkamp.

“Zien gaat voor zeggen”, heeft De Flou eens gezegd ¹⁵⁷⁾, en inderdaad, kennis van de aardrijkskundige gesteldheid is in vele gevallen onmisbaar. Indertijd heeft Beekman ¹⁵⁸⁾ op goede gronden aan taalkundigen, vooral aan de schrijver van het Mnl. Woordenboek, verweten, dat hun verklaringen van aardrijkskundige begrippen ten gevolge van gebrek aan kennis op dit gebied vaak geheel bezijden de waarheid waren. Wanneer b.v. Verdam koog of kogge verklaarde als polder, dan toonde Beekman aan, dat alle kogen buitendijks lagen en dat kogge er niets mee te maken had. Ten slotte heeft Beekman aan het Mnl. W. een elfde deel toegevoegd, waarin hij samenvat, waarin Verdam op dit terrein is te kort geschoten. Terwijl dus dit standpunt geen nadere verdediging of toelichting meer behoeft – wij vroegen in de rondvraag dan ook naar ligging en geaardheid –, terwijl men zeer hoog moet aanslaan de waarde van eigen aanschouwing, moet men toch niet overdrijven, met name niet in ons land, dat immers meer dan enig ander in de loop van de tijd is veranderd. De natuur maakte van land water; de mens, en ook de natuur ¹⁵⁹⁾, deed het omgekeerde. Moerassen werden drooggelegd; dorre hei werd ontgonnen; onvruchtbaar land werd vruchtbaar gemaakt; waar eens bos groeide, wies later koren; landerijen werden vergraven, aangeplempt, opgehoogd ¹⁶⁰⁾; zelfs de fundamentele tegenstelling van hoog en laag, van klei en zand, bleef niet altijd onaangetast. Als de veldnaam

154) Opgaaf-Verhulst.

155) Opgaaf-Mevr. De Wijs-Everse.

156) Zie uitvoerig over dit woord V. Lessen Ts. 56, 1 v.v.

157) Meded. 5, 19.

158) TAG. jgg. 1902, 1903, 1906.

159) quicquid ab aquis exsurgeret et ad novalia vel pascua proficeret: F.E. 243, 19 v. Novalia, d.i. Nieuwland (zie iets verder).

160) Een aardig voorbeeld in de Tegenw. Staet 6, 251, waar verteld wordt hoe onder Rietveld (bij Alfen a.d. R.) “bolle en moerasagtige grond .... waar in men een stok van twaalf voeten lang kon laten inglyen zonder nog eenigen vasten grond te voelen” door ophoging tot vaste grond werd.

[p. 30]

bleef – en dat was vaak het geval –, stemde hij later dikwijls niet meer overeen met de natuurlijke gesteldheid. Soms getuigen reeds de oudste namen van deze tegenstrijdigheid; b.v. in het Liber S. Adalberti ¹⁶¹⁾ wordt gesproken van poel als land: terram, que dicitur Poel, quam aqua circumfluit .... Ad eundem Poel pertinet terra fenaria; het is het tegenwoordige Abtspoel onder Oegstgeest ¹⁶²⁾. En hoe gewoon is bos (bus) als veldnaam, ook als zich geen enkele boom meer op of bij het terrein bevindt; talrijke voorbeelden vindt men op Terschelling, in de Zaanstreek, bij Bunschoten. Soms werd de verandering zelf in de naam vastgelegd: Vergraven Land, De afgegraven Kamp, Vergreven ¹⁶³⁾; De afgestoken Grond ¹⁶⁴⁾; De verdolven Kamp, 't Verdolven, 't Kerkeverdolfje; Spitland, Spilland, Speetland; Vulkamp, Vulling en Volling ¹⁶⁵⁾, Het volde stuk, Het Vold (eig. = gevuld); Het Stort, Stortje; om nog niet eens te spreken van de overtalrijke Nieuwland, Nijemaat enz. (tegenover De oude Wei, Oldemaat enz.); ook Versland ¹⁶⁶⁾ e.d. Uit welke tijden deze namen dateren, valt natuurlijk voor ieder afzonderlijk geval te onderzoeken. Zo bevonden Edelman-Vlam ¹⁶⁷⁾, dat de naam Oude Weide in de Bommelerwaard en hier en daar in de Betuwe op middeleeuwse toestanden wijst: de naam ontstond, toen door 14de-eeuwse ontginning van de kommen een groot oppervlak nieuw weiland was ontstaan. Talrijk zijn ook de woorden voor aangewassen grond, d.i. grond, tegen een aan zee of aan een stroom gelegen land aangewonnen; b.v. mnl. aenscot, aenval, aenwerp ¹⁶⁸⁾; waarvan vooral Aanwas als veldnaam voorkomt; vgl. reeds

161) Volgens de uitgever Oppermann samengesteld ± 1214.

162) F.E. blz. 87. Het is een van de vele voorbeelden, dat de oorkonden nog simplicia hebben, waar wij composita gebruiken. Het eerste lid is abt; vgl. Muller NGN. 12, 69.

163) Onder Steggerda (Fri.) (Opgaaf-Kuperus).

164) Onder Rijswijk (G.) (Opgaaf-De Vree van Gelder).

165) De Flou 16, 897 geeft Vullynghe “land, dat met toegevoerde aarde aangevuld werd”, maar verklaart Vulland als “land, dat volle watergeschot geldt” (tegenover wanland, dat niets betaalt). Anders noordoostduits Füllung en het daaruit ontstane Folge “aanvullend stuk bij het andere land”; zie Adams ZNF. 8, 131 v.v.

166) Zo b.v. Vers-landt in 't oude Waterland. Men vergelijke de Zeeuwse betekenis van verse landen “binnengedijkte landen”, vers water “zoet water”: Meertens blz. 7 v.

167) t.a.p. blz. 17.

168) Vgl. ook Antwerpen, waarover 't laatst Gysseling Meded. 23, 21 v.v.; en zie voor 't simplex werp in Friesland Kalma 1, 100 v.

[p. 31]

Het Aenwas (Doornspijk, 1737) ¹⁶⁹⁾, Den cleynen Aenwas (Roosendaal, 1675) ¹⁷⁰⁾. Naast de aanwas tegen de oevers van het vasteland staat de opwas op platen of eilanden. Is de grond reeds begroeid, dan spreekt men van gorzen, dat immers etymologisch bij gras behoort, of – speciaal in Zeeland – van schorren, waarnaast ook uutgors en uutschor voorkwamen ¹⁷¹⁾.

Sommige woorden kunnen zowel een hoogte (bodemverheffing) als een laagte (laag land, eiland) aanduiden. Men heeft dan wel eens gedacht aan etymologisch verschillende woorden; ten onrechte. Een bodemverheffing is in onze lage landen vaak zo gering, dat hij in de loop van de tijd door inzinking kan verdwijnen; bovendien kan de naam licht overgaan op het gehele stuk land. Of ook, het is laag land, dat zich in droge tijd boven het water verheft; òf een eiland. Zo heft de tegenstelling hoog – laag zich vaak op in een eenheid ¹⁷²⁾; uit de aardrijkskundige gesteldheid kan men dan niet opmaken, of het woord oorspronkelijk een hoogte of een laagte aanduidt. Een goed voorbeeld is donk, een woord dat in Nederland en België, maar ook in Duitsland veel voorkomt ¹⁷³⁾; H. Kern kwam op etymologische gronden tot de betekenis van “laaggelegen plaats”. Men vergelijke ohd tunc “onderaards vertrek”; ook eng. dung “mest”, en verder fra. donjon “slottoren”. De begrippen diep en donker hangen uiteraard nauw samen, en zo is het aannemelijk, dat ook het woord donker met donk in verband staat. Beekman ¹⁷⁴⁾ daarentegen wees terecht op het gebied van onze grote rivieren, waar het woord als

169) RL. 4, 160.

170) Weijnen blz. 61.

171) Zie voor Slik hieronder.

172) Vgl. ook lt. altus, dat zowel hoog als diep kan betekenen (van beneden naar boven gezien of van boven naar beneden gezien).

173) Zie H. Kern NGN. 2, 190 v.v.; Mansion, blz. 33 v.; voor de verbreiding in Nederland het kaartje bij Schuiling Handboek 6 blz. 763. De donk-namen in de provincie Antwerpen zijn verzameld door V. Gorp (Meded. Bijlage VIII); het zijn daar over 't algemeen vrij uitgestrekte verhevenheden van de bodem in of nabij moerassen. In ons land vindt men het grootste deel van de donk-namen in N. Brabant; vgl. voor Roosendaal Weijnen blz. 53. Vgl. verder Teuchert Zs. f. d. Maa. 1923 blz. 181 v. en Teuthonist. 3, 236; J. de Vries Ts. 56, 284 v.; ook Schönfeld NGN. 10, 9 v.; 11, 4. Kroes (schriftelijk) veronderstelt: donk uit dong, oorspronkelijk = „vaste, dichte grond", uit ogm. *ϸunχ, bij got. ϸāhō uit *ϸanχ-.

174) Het laatst uitvoerig hierover in Mnl. W. 11, 116 v.v. Edelman en Vink (TAG. 63, 602 v.v.) geven een opsomming van deze donken, temeer nodig, omdat ze ter wille van het zand in onze tijd meermalen worden afgegraven. TAG. 65, 556 v.v. geeft afbeeldingen van donk-dorpen in de Alblasserwaard. In de IJselstreek vindt men (volgens Moerman NGN. 12, 39) alleen Bellendonk (a. 1614) als naam van een wei ten Z. van Deventer.

[p. 32]

appellatief nog voorkomt voor een hógere plek zand in het lage veen, voor “plaatsen die in de broeckachtige landen wat rijzen”. Toen ik eens in Noordeloos was, wees men mij twee donken: zandplekken met één, resp. een aantal boerderijen. Als eiland wordt reeds vroeg genoemd de insula Dunc (niet ver van Heusden gelegen), waarop de paters van St. Truiden een kerk gebouwd hadden ¹⁷⁵⁾. Maar ook op hoge gebieden komen donk-namen voor; zo vindt men op de Veluwe zowel onder Barneveld als onder Ede Haze(n)donk. Wij komen daarmee op een andere eigenaardigheid van de donk-namen: ze zijn vaak samengesteld met diernamen en zullen dan wel oorspronkelijk “nest” hebben betekend; bij sommige in de door Kern aangenomen betekenis van hol (b.v. Haze(n)donk, vrand, Beverdonk), bij andere in die van hoog nest (b.v. Arendsdonk, Raamsdonk ¹⁷⁶⁾, zuidndl. Haasdonk ¹⁷⁷⁾). Ook zal men ten slotte met de mogelijkheid hebben te rekenen, dat donk in een bepaalde tijd en streek productief werd, zodat eenvoudig naar analogie van bestaande namen nieuwe werden gemaakt ¹⁷⁸⁾.

Een aardige parallel met donk levert krocht (kroft) op, = ags. eng. croft “small enclosed field, pasture”. In Noordholland betekent het – naar Boekenoogen meedeelt – “tussenveld, nog niet uitgegraven stuk land te midden van veenderijen”, maar ook “hoge zandgrond, akker in de duinen”. Le Franck van Berkhey ¹⁷⁹⁾ noemt onder de “veele groote valleijen en moerassen” in Kennemerland “De vlakke Kroften”. Men ¹⁸⁰⁾ scheidt het van krocht “verborgen, meestal onderaardse ruimte” uit mlt. crupta, maar zit dan verlegen met de etymologie: is het soms verwant met kruipen, vraagt V. Wijk. Naar onze mening heeft hier een soortgelijke ontwikkelingsgang plaats gehad als bij donk; ook nu nog wisselt de betekenis: zo wordt ons van De Krochten onder Teteringen meegedeeld, dat het laag weiland is ¹⁸¹⁾. Behalve in Noord-Holland (vooral de Zaanstreek, Tessel ¹⁸²⁾, Terschelling ¹⁸³⁾, Wieringen ¹⁸⁴⁾), waar het woord in-

175) Okb. HZ. 2 98 en 172.

176) Bij raaf.

177) Uit Havexdunc (Carnoy s.v.). Ook noordbrab. Haink (Weijnen blz. 46 en 101)?

178) Vgl. hiervóór en zie ook verderop over de migratie van namen.

179) Nat. Hist. v. Holland 1, 66 v.; vgl. blz. 238: De vlakke en andere Kroften.

180) Mnl. W., WNT., Franck-V. Wijk.

181) Opgaaf-V. Dort èn Vissenberg.

182) Hooicroft of Hooicrocht (Opgaaf-Kuifer).

183) Krogt, Noordkrogt.

184) Als appellatief voor elk stuk land op het hogere gedeelte; ouder kroft. Ook in samenstellingen: Nuuskeskrogt, Ploegkrogt, Varkenskrogje e.a.

[p. 33]

heems is, komt het hier en daar in veldnamen voor in Utrecht ¹⁸⁵⁾, Zuid-Holland ¹⁸⁶⁾, Noord-Brabant ¹⁸⁷⁾. Dat in Noord-Holland kroft de oorspronkelijke vorm is, die allengs verdrongen wordt of is door krocht, behoeft geen nadere uitleg.

Zoals donk, wordt ook horst ¹⁸⁸⁾ gebruikt voor nest, maar alleen voor het hoge nest van een roofvogel; vandaar Arendshorst, Havikshorst, en oostveluws Voegelhorst (a. 1541). Overigens is hier de ontwikkeling van betekenis juist omgekeerd als bij donk; het betekent oorspronkelijk bodemverheffing en komt veelal voor met een boom- of struiknaam als eerste lid; het krijgt dan vaak de betekenis van stuk grond, begroeid met laag hout, of met begroeide walletjes ¹⁸⁹⁾; men denke aan het bekende Veluwse Hulshorst ¹⁹⁰⁾ (eerste lid hulst). Als veldnamen noem ik: De grote Horst (van het Hitlandt): Laren (G.) (a. 1690) ¹⁹¹⁾; gron. Eikenhorst (bos onder Ter Apel); oostveluws Ieuwelerhorst, ook verkort tot Ihorst ¹⁹²⁾ en tot Iwelers (beide 17e eeuw) (bij mnl. ieve, ijf “taxis”, hgd. Eibe, eng. yew); overijsels Sprakelhorst (bij sprakel “vuilboom” ¹⁹³⁾). Ook in de lage landen komt de naam voor; b.v. za. (De) Horst, Hors; gron. De Horst (laag land onder Haren). Verder heten zandplaten soms aldus: behalve De Hors ten Z. van Tessel noem ik de bekende Vliehors of Hors(t), een zandplaat die met springtij niet geheel onder water komt ¹⁹⁴⁾. De Friese vorm van horst is harst, b.v. De Wytharst; de Stienharst; De hoge, droge

185) Cruft (Okb. Utr. 2, 915: a. 1238) onder Vleuten; nu nog over in de naam van de Krochtdijk aldaar.

186) Krog bij Moerkapelle (Opgaaf-Poisonnier). Het WNT. 8, 299 noemt een Krochtland onder Voorburg (a. 1857).

187) Zie hierboven. De Lijst noemt Krochten, land onder Zundert.

188) Vgl. WNT. s.v.; De Vries Gr. pl. nl. blz. 62 v.v. Zie voor de geografische verbreiding in ons land NGN. 2, 16 v.v.; daarbij NGN. 3, 340 v.; voor 't O. van ons land Sl.v.B. 2, 60; Moerman Versl. en Meded. Ver. Beoef. Overijsselsch Regt en Gesch. 64ste stuk, 2de reeks, 40ste stuk blz. 35 v.v. (met kaartjes). Behalve in de Zuidelijke Nederlanden is horst zeer bekend in Neder-Duitsland, ten dele door Nederlandse kolonisatie aldaar (Mitzka ZNF. 9, 3 v.v.); verder in Opper-Duitsland (Buck blz. 116). Ook vergelijke men ags. hyrst, eng. Ashurst, Nuthurst e.a. (Ekwall s.v.).

189) Zie Lindemans H. Top. Dial. 5, 222 noot 2: hurst oft haghe, hurstkant.

190) NGN. 7, 5. Volgens Carnoy (Med. VA. 1939 blz. 823) betekende hulst vroeger doornachtige struik in 't algemeen.

191) RL. 3, 107.

192) Men vergelijke de IJhorst, gehucht in Overijsel (NGN. 10, 6); -ler uit -laar. Ook komt een volksetymologische verbastering van de Oostveluwse naam tot Juwelenhorst voor (Moerman NGN. 12, 28).

193) Saxo-Frisia 3, 68 v.v.; 81 v.v.; Moerman NGN. 12, 28 noot 2.

194) Beekman WN. blz. 268.

[p. 34]

Harst ¹⁹⁵⁾; en deze vorm is ook naar Drente overgeslagen; b.v. Haanharst, Selharst onder Dalen; zo heette De Werkhorst bij Meppel vroeger Die Waerghast ¹⁹⁶⁾. Van de plaatsnamen waarin horst voortleeft, noemen wij alleen Nederhorst(-den-Berg), zo genoemd in tegenstelling tot het in 1528 verwoeste Hoogerhorst (kortweg Ter Horst) in het Oppersticht.

Er is nog een andere omstandigheid die afbreuk doet aan de waarde van de aardrijkskundige factor, t.w. de migratie van namen ¹⁹⁷⁾. Het is algemeen bekend, hoe kolonisten namen, hun uit het moederland vertrouwd, importeerden: b.v. Portsmouth, Ha(a)rlem, Brooklyn in Amerika; Ermeloo, Middelburg in Z. Afrika. Zo brachten in de Middeleeuwen de Rijnfranken de naam Frankfort naar de Oder. Niet anders zal het geweest zijn met onze IJsel en Vecht ¹⁹⁸⁾. Zo komen plaatsen met -beek en -vliet zelfs daar voor, waar nooit een waterloop is geweest; de naam wijst dan alleen op de herinnering die de nieuwe bewoners meenamen uit hun vorige woonplaats ¹⁹⁹⁾. Iets soortgelijks is het, wanneer oudtijds een adellijk huis of een kerk of klooster verafgelegen landerijen verwerft en dan de naam van het hoofdgoed erop overgaat; b.v. Blois, Bethune, Middelburg. Zo werd het middeleeuwse kloostergoed Heisterbach bij Dordrecht genoemd naar een klooster in het Rijnland, dat bij Dordrecht een uithof bezat ²⁰⁰⁾. Ook bijbelse en historische of anderszins bekende namen gaf men aan het eigene om allerlei motieven (b.v. afgelegenheid, slechte grond); zo wordt reeds in de 14e eeuw onder Vronen vermeld: Kempe Moenyns lant van Romen ²⁰¹⁾ (a. 1343). Andere voorbeelden zijn: Kanaan, Mokerheide (op Terschelling), Doggersbank ²⁰²⁾, Austerlitz, Elba, Citadel, Sebastopol ²⁰³⁾ en De Krim ²⁰⁴⁾, Lombok; of ook De Sahara,

195) Kalma 1, 38 v.v. Vgl. naast ho(o)rn in de Zaanstreek harn (zie hieronder) en zie voor deze wisseling van klinker V. Loey Ts. 66, 194 v.v.

196) Naarding blz. 66.

197) Zie vooral De Flou Versl. VI. Acad. 1925 blz. 138 v.v.; verder Moerman NGN. 7, 3; Lindemans Handel. 13, 271 v.v.

198) Vgl. Muller NGN. 12, 73 andere voorbeelden aldaar blz. 85 v.

199) Vgl. ook Rijsvoorde op de Veluwe en zie Moerman NGN. 12, 22. Evenzo b.v. in Zuid-Afrika, waar “'n plaasnaam, waarvan die tweede deel fontein is, nog lang g'n waarborg van die aanwesigheid van water gee nie, laat staan van 'n fontein” (Boshoff, Volk en taal van Suid-Afrika blz. 327).

200) Zie Hardenberg Archievenblad 53, 26 (en de daar genoemde literatuur).

201) RHZ. 2, 251.

202) Weiland (vroeger bos) bij Apeldoorn, dat eens toebehoorde aan admiraal V. Kinsbergen, die meestreed bij Doggersbank (Opgaaf-Scheers èn Polman).

203) Vgl. De Vries Gr. pl. n. blz. 90.

204) Van De Krim bij Voorschoten (een van de talrijke zo geheten buurtschappen in ons land) vertelt Overdiep (O. Tt. 4, 96) bijzonderheden over 't ontstaan van de naam. Toch schijnen niet alle Krim's dezelfde oorsprong te hebben; vgl. a. 1688 in Westerwolde bij Wedde: een seecker acker Bouwlandt genaemt de Cremacker (V. d. Woude blz. 111).

[p. 35]

Polen, Siberië, Ameland ²⁰⁵⁾, Schiphol ²⁰⁶⁾. Namen als Bethlehem, Sion kunnen aan die van een klooster daar ter plaatse ontleend zijn. Of was Bethlehem in andere gevallen de naam van een herberg waar pelgrims overnachtten? ²⁰⁷⁾

Daar men in ons land bijna nergens van een “natuurlijk” landschap kan spreken, d.w.z. daar overal de mens zijn stempel erop heeft gezet, is een indeling van de veldnamen in twee hoofdgroepen, n.l. natuur- en cultuurnamen, niet bevredigend. Evenmin volgen wij een indeling naar bepalende en bepaalde elementen; immers hetzelfde begrip kan evengoed door een bepalend bestanddeel als door een eigen woord worden uitgedrukt. Waarom zou men scheiden: Breekamp en De Breede, Scherpehoek en De Punt, Lutje Akker en Akkertje, De Biezebos en De Biest? Daar komt nog bij, dat het tweede element vaak zijn volle betekenis eerst krijgt door en in de samenstelling; immers een geheel ander beeld geeft b.v. De Kop dan Ganzekop, Kattekop of Bargekop. Wij hebben dan ook naar andere kenmerken de stof ingedeeld in een aantal van 14 groepen, n.l. benoeming naar:

1. het verschil van hoog en laag.

2. de gesteldheid van de bodem.

3. de begroeiing.

4. het gebruik dat van de bodem gemaakt wordt.

5. de dieren die er huisden.

6. de dieren die men er liet grazen.

7. de grootte.

8. de vorm.

9. de ligging.

10. afsluiting, omheining, grensteken.

11. het water.

12. weg, dam, dijk, brug, sluis.

13. een bouwsel.

14. bezitter of gebruiker.

Wij zijn ons bewust, dat bij een dergelijke indeling een zekere wille-

205) Stuk land, thans ook pad te W. Zaandam, waar een ander pad Schiermonnikoog heet: zie Boekenoogen s.v., die ook op een Tessel in Zaandam wijst. Maar zie voor een zuidnl. Ameland Helsen blz. 53.

206) Naam, overgedragen van 't vliegveld op een complex tuinderijen bij Bemmel, omdat het land zonder uitweg was, waar geen materialen konden aangevoerd worden: dan maar per vliegtuig, schertste men (aldus, naar opgave en verklaring van Jansen).

207) Zie H. Top. Dial. 22, 191 v., maar vgl. ook Lindeman Med. VA. 1946 blz. 82. Verdere voorbeelden van ontleende namen bij Kalma 2, 27 v.v.

[p. 36]

keur heerst; meermalen kan een naam op twee of zelfs meer plaatsen worden ondergebracht. Maar een gewichtig voordeel is, dat de verklaring van een bepaalde naam geloofwaardiger wordt, indien synoniemen ervan op soortgelijke wijze gebruikt worden of samenstellingen ermee de opvatting bevestigen. Wie b.v. aarzelen zou, of het in veldnamen zo gewone staart niet anders is dan de naam van het lichaamsdeel, vindt niet alleen steun in de in overeenstemming met de dialecten daarnaast voorkomende vormen start, stert, steert, stirt, maar ook in de samenstellingen Apen-, Kalfs-, Lammer-, Zwaluwenstaart, en verder in het in Limburg voorkomende Zwans. Dat korte in Korte Akkers enz. het bekende adjectief is, wordt bevestigd door het parallellisme met lang, bree(d), smal; er is geen reden, hier aan een ander woord te denken ²⁰⁸⁾. Daarentegen – al komen sporen van enig systeem voor ²⁰⁹⁾ – zou het onjuist zijn te menen, dat er over 't algemeen methode in de benoeming van bijeenliggende en bij elkaar horende percelen stak. Indien b.v. het ene perceel naar de grootte werd aangeduid, kon het ernaast liggende evengoed naar b.v. de vorm de naam dragen. Zo worden als afzonderlijke percelen van Moerendaal (onder Roosendaal) genoemd: Gansenbeemdeken, Zaetvelt, Vierkantsveldeken, Voorste- en Achterste Paerdsweyde, Boonakker, Boomgaert ²¹⁰⁾.

208) Vgl. voor kort nader onder VIII.

209) Vgl. b.v. onder VI.

210) Weijnen blz. 152.