Logo DBNL
Kritiek en criteria. Menno ter Braak en het literaire waardeoordeel (1979)

Kritiek en criteria. Menno ter Braak en het literaire waardeoordeel

(1979)–P.F. Schmitz–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

A. Theoretische inleiding+

Hoofdstuk I
Het programma van de criticus

1. De vraag om een programma (ter inleiding)
(Ter Braak vs Colmjon en Verbraeck)

Kort nadat Menno ter Braak in 1933 zijn betrekking had aanvaard bij Het Vaderland verscheen in De Litteraire Gids een artikel van de beide redacteuren van dat blad, Colmjon en Verbraeck, onder de titel ‘Menno Ter Braak aan “Het Vaderland”’1.

Zij zijn bereid veel goeds te verwachten van Ter Braaks aanstelling in deze positie maar zij betreuren het dat hij bij het aanvaarden van zijn ambt niet duidelijk gezegd heeft wat hij denkt te gaan doen. ‘Of Menno ter Braak het belang van zijn nieuwe taak beseft weten we niet. Hij heeft het niet noodig gevonden, zich bij het aanvaarden van zijn werkkring uit te spreken over zijn “program”. Maar deze stilte rondom litteraire gebeurtenissen die buiten de enge kring der vakgenooten plaats grijpen is in ons land normaal. Van Vriesland kwam indertijd bij wijze van spreken in het geheim aan de Nieuwe Rotterdammer. Menno ter Braak schrijft, alsof er niets bijzonders voorgevallen was, eerst een notitie over een buitenlandsch tijdschrift en vervolgens een critiek over eenige dichtbundels in “Het Vaderland”’2.

Colmjon en Verbraeck willen van Ter Braak vóór alles weten welk publiek hij op het oog heeft en hoe hij denkt dat te benaderen. Hun uitgangspunt is het gebrek aan belangstelling dat ze menen te kunnen vaststellen bij het ‘groote publiek’ in Nederland voor literaire producten van eigen bodem. Hun verklaring daarvoor is dat de voorlichting tekort schiet. Ze onderscheiden een ‘lagere’ en een ‘hoogere’ kritiek, waarvan de eerste beneden de maat is en de andere over de hoofden heen praat. De lagere kritiek keuvelt, zonder veel kennis van zaken. Uit wat Colmjon en Verbraeck hierover zeggen blijkt wat zij zelf van de goede criticus verwachten.

Ze hebben het over ‘een menigte pennisten die zonder veel ambitie en zonder de vereischte bekwaamheid regelmatig, in de dagbladen en de kleine tijdschriften, over boeken schrijven. Zij beschikken over een te geringe belezenheid om punten van aanknooping en vergelijking te vinden, zijn meestal volkomen gespeend van litterair onderscheidingsvermogen en gevoel voor zuiverheid van sentiment, kunnen het vakmanschap van een auteur niet beoordelen, tasten in het duister omtrent oorspronkelijkheid of navolging in zijn werk en missen de noodige critische zelfstandigheid om de levensechtheid van zijn uitbeeldingen te kunnen keuren’3.

Dus, op een rijtje gezet, eisen ze bij de criticus: belezenheid, vaste aanknopingspunten, literair onderscheidingsvermogen, gevoel voor zuiverheid van sentiment, beoordeling van het vakmanschap van een auteur, beoordeling van de mate van oorspronkelijkheid of navolging, kritische zelfstandigheid en beoordeling van de levensechtheid van de uitbeeldingen.

In het literair werk willen ze aantreffen: zuiverheid van sentiment, vakmanschap, oorspronkelijkheid en levensechtheid van uitbeelding. Men kan dit zien als de opsomming van een reeks criteria. Dat deze opsomming vrij willekeurig aandoet, hoeft ons minder bezig te houden dan de vraag: wat moet en wat doet een criticus met dit soort uitgangspunten? De vraag is kennelijk belangrijk voor Colmjon en Verbraeck, want ze stellen hem uitdrukkelijk aan Ter Braak.

In de kroniek ‘De Plaats van de Dagbladcriticus. Een Nieuwjaarsmeditatie’4 geeft Ter Braak een reactie. Hij verklaart dat hij altijd een hekel heeft gehad aan programma's vooraf. ‘De grootste programma's leveren gewoonlijk het minste op en Thorbecke's “wacht op onze daden” heeft ook in deze materie nog wel enige actualiteit’5.

Hij vergelijkt het voortijdig presenteren van voornemens met ‘programmaverkopers, die zich door het leven gedwongen zien zich in allerlei bochten te wringen om dat leven vooral maar in overeenstemming te brengen met hun zo ijverig bedachte leuzen. Het gevolg is dan gewoonlijk, dat de leuzen steeds meer verstarren en dat de verkondigers dier leuzen tenslotte geketend zitten aan hun eigen theoretische bedenksels, waarvan de betekenis overigens dan reeds lang niet meer tot hen doordringt. Men bespare mij dus, zelfs bij de aanvang van het nieuwe jaar, een programma en neme genoegen met enige losse opmerkingen’6. De angst voor verstarring en voor het vooruitzicht dat men hem later zal kunnen houden aan zijn eigen woorden - het zijn twee argumenten die de kenner van Ter Braak niet zullen verbazen.

Hij is het er mee eens dat er verschil bestaat tussen het schrijven voor een tijdschrift en voor een krant, en dus tussen wat Colmjon en Verbraeck noemen ‘hoogere’ en ‘lagere’ kritiek, al is die aanduiding ‘schools, omdat er hier a priori van geen “hooger” en “lager” sprake kan zijn’. Hij legt niet uit waarom dat a priori onmogelijk is. Het zou toch op z'n minst denkbaar zijn dat er niveauverschil is. Maar dat is een verschil waar Ter Braak niets van wil weten - zoals hij korte tijd later in Politicus zonder Partij uitgebreid zal formuleren in zijn strijd tegen wat hij ‘quasi-diepzinnigheid’ noemt, ‘Een Zonde tegen de Heilige Geest’.

Tegen Colmjon en Verbraeck zegt hij: ‘het onderscheid tussen het essay in de tijdschriften en een artikel in een dagblad bestaat zeer zeker, maar het heeft niets uitstaande met een hiërarchie van het geestelijk leven. Eerder is het een verschil van instelling op de lezer’7. Die instelling brengt mee dat hij de taal der ingewijden vermijdt, dat hij in ‘simpelestijl’, maar zonder zich te verliezen in onbenullig gebabbel, aan zijn lezers duidelijk maakt wat hij vindt. Ter Braak vermeldt nog een aantal dingen die de criticus niet moet doen, - ik laat dat hier buiten beschouwing - en besluit dan met te zeggen dat, net zo goed als de criticus zich op zijn lezer moet richten, de lezer ook een taak heeft ten opzichte van de criticus, n.l. ‘hem achter zijn woorden te zoeken. Wie op de criticus vertrouwt als een orakel, vergeet dat er geen andere critiek bestaat dan die van “man tegen man”. (...) Men eise daarom geen dode onpartijdigheid van de criticus; juist in zijn partijdig oordeel openbaart hij de verhouding, die er tussen zijn slachtoffer en hemzelf bestaat en aan die verhouding kan de lezer zijn eigen meningen toetsen’8.

Dit is meteen ook het voornaamste wat Ter Braak in het midden brengt over zijn criteria, of het zou de slotalinea moeten zijn: ‘“L'homme a cinq organes bâtis exprès pour lui indiquer le plaisir et la douleur. Il n'en a pas un seul pour lui marquer le vrai et le faux d'aucune chose”. Als men dit woord van de achttiende-eeuwse abbé Galiani toepast op de litteraire critiek, heeft men zowaar een volledig programma in de hand!’

Het is jammer dat Ter Braak zozeer de nadruk legt op ‘partij kiezen’, ‘meningen’, ‘le plaisir et la douleur’, jammer bedoel ik inzoverre hij hier

een beeld wil schetsen van zijn kritische praktijk. Daarin treft als positief punt dat hij niet volstaat met stelling nemen, maar dat hij wel degelijk aangeeft hoe hij tot zijn oordeel komt. Niet dat hij zoveel explicieter is over zijn cirteria, maar hij geeft aan wát uit de tekst of anderszins zijn aandacht heeft getrokken en hoe hij daarop reageert.

Men zou zich kunnen voorstellen dat de aandachtige lezer zèlf de criteria die Ter Braak niet expliciet wil geven, af kan leiden uit zijn werk. In feite zijn daartoe al dikwijls pogingen gedaan, b.v. door degenen die Ter Braak een ‘ventist’ noemen. Ik wil me nu eerst bezighouden met de beantwoording van de vraag of Ter Braak inderdaad een ventist is, om op die manier meer duidelijkheid te krijgen in het probleem van criteria.

2. Criteria afgeleid uit het werk
(Ter Braak als ventist)

Voor de opvatting dat het Ter Braak gaat om de persoonlijkheid van de schrijver, ‘de vent’, is steun te vinden in zijn werk. In het ‘Ter Inleiding’ tot Forum lezen we ‘wij verdedigen de opvatting, dat de persoonlijkheid het eerste en laatste criterium is bij de beoordeling van de kunstenaar’9.

‘Ter Inleiding’ is in Forum behalve door Ter Braak mede ondertekend door E. du Perron en Maurice Roelants, maar het is toch in het Verzameld Werk van Ter Braak opgenomen omdat het grotendeels door hem is geschreven10.

Wat het betekent: ‘de persoonlijkheid als eerste en laatste criterium’, is niet heel duidelijk. In polemieken stelt men de vent tegenover de vorm11, maar aan het begin van de derde jaargang van Forum staat dat de twee redacties er naar streven ‘de persoonlijkheid van den schrijver te laten gelden als criterium door haar te beschouwen als onverbrekelijk verbonden met den vorm, onderscheiden maar ongescheiden in de vele manifestaties van dien vorm’12. Bij zoveel subtiliteit blijft er natuurlijk van de tegenstelling vent-vorm niet veel meer over. Anders dan in ‘Ter Inleiding’ zijn dit niet de woorden van Ter Braak. Hij trad bij deze gelegenheid zeker niet op als woordvoerder van de dubbele redactie van Forum, zo goed konden de Nederlandse en de Vlaamse afdeling het niet met elkaar vinden. ‘De formulering laat ruimte open voor grote onderlinge verschillen en die zijn er ook geweest’, merkt L. Mosheuvel op13 en dat is zacht uitgedrukt, al zou ook een eenzijdiger formulering precies dezelfde problemen hebben kunnen geven.

Ik hoop hierna bij wijze van voorbeeld aan te kunnen geven dat ten eerste aan de term ‘persoonlijkheid’ niet één inhoud is te geven14, en dat, vervolgens, voorzover dat mogelijk is, Ter Braak de term spaarzaam en weinig consequent gebruikt. ‘Persoonlijkheid’ of ‘vent’ als criterium is onbruikbaar, zeker als een criterium dat geëxpliciteerd zou moeten worden om het waardeoordeel een vaste (logische) grond te geven. ‘Persooonlijkheid’ heeft een suggestie van duidelijkheid van inhoud, vooral als de term gebruikt wordt als tegenstelling tot ‘vorm’(-vergoding). Vandaar dat we de term ‘persoonlijkheid’ een functie zien hebben als overtuigingsmiddel.

Niet voor niets staat in hetzelfde ‘Ter Inleiding’: ‘De polemiek is voor ons onafscheidelijk van de zelfbegrenzing der persoonlijkheid’15.

De schrijvers die in Forum welkom zijn moeten meestrjden ‘tegen de vergoding van de Vorm’ onder het vaandel van de persoonlijkheid. Indien ‘persoonlijkheid’ zou moeten dienen als grondslag van het waardeoordeel zou het mogelijk moeten zijn er een vastomlijnde betekenis aan te geven. Zonder hier nu al te diep op te willen ingaan, is het goed zich te realiseren hoe moeilijk het is vast te stellen wat de persoonlijkheid van iemand is. Ook het ‘eigen zelf’ is geen stabiele, onveranderlijke grootheid die we in kaart kunnen brengen. De mens is in voortdurende ontwikkeling en vormt zich in wisselwerking met zijn omgeving. Het is met het beschrijven en waarderen van onze eigen persoonlijkheid enigszins als met het waarderen van kunstwerken: onze criteria zijn geen uitgangspunt voor een redenering. We hebben geen absoluut vaststaande maatstaven, maar ons oordeel over onszelf ontvouwt zich in de tijd. Op zichzelf past het bij Ter Braaks voorkeur voor persoonlijkheden en vrienden dat hij in Politicus zonder Partij zijn liefde verklaart voor persoonlijke documenten als brieven en dagboeken16.

Welnu, ook de dagboekschrijver die oprecht probeert zichzelf te geven zoals hij is, komt zijn doel nader in een voortdurend proces van verkenningen. Immers het is onmogelijk zichzelf te bestuderen als een fysisch object. Er is geen actief ik, de schrijver, dat van het passieve ik verslag kan uitbrengen. Er is geen spontaan, oprecht ik, dat de moed heeft alles van zichzelf weer te geven zoals hij het aantreft. Er is alleen de uiterst bewuste poging door te dringen in zichzelf en geen spontane gevoelsuiting

helpt ons daarbij. ‘Rien de plus menteur que le spontané (...). Ce sont mes secondes pensées qui sont les vraies’, zegt Jacques Rivièe117.

Gusdorf vindt Rivières opvatting van oprechtheid te steriel. Hij pleit voor een ‘sincérité vivante, féconde’18, waarbij het zelfonderzoek de wil inhoudt zichzelf verder te ontwikkelen, dus toekomstgericht is, een zelfaansporing tot handelen. Gusdorf betoogt dat het zelfonderzoek op verschillende manieren de omweg kiest van de vermomming, b.v. wat de romanschrijver betreft in zijn personages, wat de toneelspeler betreft in zijn verschillende rollen, waarin hij zichzelf leert kennen via de omweg van de beschikbaarheid (‘disponibilité’) voor het andere, het niet-eigene. Uitgebreid gaat Gusdorf in op de ontmaskerende werking van het masker19. De drager van het masker ontdekt al spelend ‘que son attitude habituelle n'est guère plus qu'un masque comme un autre’20. Vandaar daagt het inzicht in de relativiteit van het masker, dat de persoonlijkheid niet alleen verbergt, maar ook doet ontdekken.

 

Ook aan Ter Braak is de dubbelzinnigheid van het masker en veel wat daarmee samenhangt bekend. Ik zal daar enigszins uitvoerig op ingaan, omdat het probleem van de criteria daarmee goed is te illustreren. In zijn inleiding tot Het Tweede Gezicht schrijft hij: ‘Het is een wonderlijk genot, achter een boek het “tweede gezicht” van de schrijver te zoeken. Te vragen: hoe kwam deze man er toe, de pen op te nemen, te voeren en te blijven voeren? hoe kan hij zichzelf en zijn geestelijke excrementen zo zeer au sérieux nemen, dat hij probeerde te schrijven, ging schrijven, schrijver werd’, en: ‘Plotseling ontdekken wij achter een gerenommeerde romanschrijver, die een grote voorraad schone, gerenommerde zinnen produceerde, een arduinen burgerman, wiens verlangen nooit wezenlijk verder ging dan het lidmaatschap van een litteraire in plaats van een andere sociëteit’21.

Dat deze lust tot ontmaskeren hem ernst is, vermeldt hij met nadruk. ‘Wellicht beschouwt menigeen dit “maskercomplex” als een van mijn ongeneeslijke dwanggedachten’22.

Hij zoekt in dit boek bij een aantal schrijvers naar het tweede gezicht dat

in de schaduw blijft, naar het beweeglijke gezicht dat schrijvers verbergen achter een masker. Wat hij daarmee bedoelt en hoe hij daarmee ook een waardeoordeel verbindt, blijkt o.a. in de vergelijking van twee boeken, één van Vergin en één van Spengler23. Hij geeft verreweg de voorkeur aan de laatste, want terwijl Vergin met dit ene boek geheel te plaatsen is en geen verassing meer kan bieden, laat Spengler zich niet in één keer vangen. ‘Op het “eerste gezicht” zijn Fedor Vergin en Oswald Spengler twee theoretici, die beide het analytische scheermes in het hedendaagse Europa hebben gezet’24.

‘(...) op het “eerste gezicht” doen èn Vergin èn Spengler zich aan de lezer voor als cultuur-speculanten, met een procédé; het procédé van Vergin is de psychoanalyse, het procédé van Spengler is dat van zijn Untergang des Abendlandes; het procédé van Vergin is onder de zon van Freud, dat van Spengler in de... schaduw van Nietzsche ontstaan’25. Het is interessant hoe Ter Braak nu het verschil tussen beiden aangeeft door te wijzen op stijlkenmerken: niet hun boodschap als zodanig zet hij tegenover elkaar, maar de manier waarop zij wat zij zeggen respectievelijk zelfverzekerd aandikken of voorzichtig poneren.

‘Men behoeft echter slechts de ondertitels van beider geschriften te spellen, om te bevroeden, hoe oppervlakkig de schijnbare gelijksoortigheid van “eerste gezichten” ongelijksoortige “tweede gezichten” combineert. Vergin accentueert zijn titel: Das Unbewusste Europa door de toevoeging Psychoanalyse der europäischen Politik; Spengler verzacht zijn titel: Der Mensch und die Technik door Beitrag zu einer Philosophie des Lebens. Er is dadelijk een markant verschil; de ondertitel van Vergin is een brutale diagnose, die van Spengler is een excuus, voor het geval zijn titel te veel diagnose mocht geven’26. Nu zou men kunnen proberen staande te houden dat Ter Braak Vergin van te voren al wantrouwt en aan Spengler de voorkeur geeft omdat zij voor hem de tegenstelling tegenover Nietzsche aanduiden27. In een - wat lang volgehouden - vergelijking noemt Ter Braak Vergin ‘de moderne medicijnman’. ‘Als elke medicijnman is hij minder gecompliceerd, dan zijn hokus pokus zou doen vermoeden; heeft men eenmaal zijn hobby doorzien, dan is dat hokus pokus tot een betrekkelijk simpele formule te herleiden. De hobby van de medicijnman

Vergin is Freud’28. Dus niet het feit dat hij zich op Freud beroept, neemt Ter Braak hem kwalijk, maar de manier waarop.

Vergin verraadt zijn middelmatigheid door zijn stijl. ‘Als men iets van oorspronkelijkheid, epigonisme en hun contrast wil beseffen, moet men de boeken van Spengler en Vergin na elkaar lezen; lezen, niet alleen bestuderen en betuttelen. “Le style c'est l'homme” is nog altijd een te weinig gewaardeerd gezegde; er zijn geen mensen, die een slechte stijl schrijven en toch achteraf nog grote geesten blijken te zijn, of omgekeerd’29.

Dit is een stelling die men ook in het latere werk van Ter Braak terug vindt: de hele kwestie van de vorm is wel degelijk interessant, maar pas wanneer wat medegedeeld wordt, de moeite waard is. Nog in 1940 schrijft hij onder de titel ‘Gemis aan Persoonlijkheid’30: ‘Of men de nadruk legt op de “vorm” of op de “vent” in de literatuur (volgens een niet erg subtiele, maar voor sommige gevallen bruikbare onderscheiding), er moet eerst een “vent” zijn, wil men over die dingen kunnen praten. Het overdadig cultiveren van de “vorm” brengt een reactie teweeg, en eveneens het overdadige cultiveren van de “vent”, omdat het altijd mogelijk is beide accenten te leggen; in ieder geval staat vast, dat een “vorm” een “vent” veronderstelt, die zich van de “vorm” bedient, en ook staat vast, dat een “vent”, die schrijft, hoe dan ook, een “vorm” schept. Venten zonder vormen bestaan niet, vormen zonder venten ook niet; maar men kan zich wel vormen voorstellen, die dienen moeten om zwakke ventjes een houding te geven, en venten van formaat, die zich om de vorm maar weinig bekommeren’.

Hier wordt in grote lijnen hetzelfde verkondigd als destijds in Démasqué der Schoonheid, in een passage waaraan Bomhoff zich gestoten heeft. Bomhoff citeert31: ‘Het is uiterst belangrijk dat de geest waardige vaten vindt, technisch volmaakt, deskundig gevormd; maar het is belangrijker, dat de geesten, die iets te zeggen hebben zich zo zorgeloos in die vaten uitgieten, alsof er geen leger van aestheten met problemen en formules stond te wachten, om die zorgeloosheid te gaan analyseren, te gaan uiteenleggen in een reeks van werkmanstrucjes’. Als ‘kritisch lezer’ merkt Bomhoff daarbij op ‘dat hier ook weer een ongelukkig gebruik gemaakt wordt van de fatale tegenstelling tussen inhoud en vorm, alsof de esthetisch bepaalde vorm aan de geestesinhoud wordt toegevoegd; alsof het zorgeloos, het nonchalant uitgieten in vaten ook geen vormkwestie was’32.

Ik begrijp deze kritiek niet. Ter Braak zou zeker beamen dat het ‘zorgeloos, het nonchalant uitgieten in vaten’ mede een vormkwestie is. Bomhoff lijkt dat ook te weten als hij een bladzijde eerder schrijft: ‘Hij (Ter Braak) is niet blind voor het beperkt gelijk der estheten, als ze de eenheid van vorm en inhoud betogen’.

Ik kan evenmin volgen op grond waarvan Bomhoff kan verklaren dat ‘bij Ter Braak de afkeer van de vorm zo buitensporig geworden is, dat hij bereid is de meest ongare puberteitsproducten te aanvaarden, mits ze uit verzet geboren zijn’33.

Het lijkt wel alsof hier de voorspelling uitkomt die Ter Braak doet vlak voor de gewraakte passage over het uitgieten in vaten. We lezen: ‘Wanneer men zegt, dat de schoonheid het bestendige puberteitselement in de mens vertegenwoordigt, zal de aestheet beginnen met een misverstand als eerste repliek. Hij zal beweren, dat men de onbeholpenheid en het dilettantisme in bescherming neemt tegen de technische kennis en het vakmanschap’34. Misschien is er in de kritiek op de term ‘puberteit’ te weinig rekenig gehouden met het feit dat Démasqué der Schoonheid tot op zekere hoogte, net als Carnaval der Burgers, gelezen moet worden als ‘een gelijkenis in gelijkenissen’35, of als een allegorie in personificaties. Hierin treedt immers Shakespeare op als de ‘grote puber’ met tegenover hem Vondel als de ‘Grote Senex’36 als tegenstander in het licht van het Vakmanschap. Beslissend nu voor het verstaan van Démasqué der Schoonheid lijkt me de vaststelling dat zowel de Senex als de puber37 het Vakmanschap beheersen, maar met dat verschil dat de een er zich zorgeloos van bedient en zich over eventuele fouten niet zou bekommeren, terwijl de ander erbij in dienst is getreden. Omdat het een allegorie is, gaat het om de abstracte idee die te vertolken is en doet het wat dat betreft niet ter zake als mocht blijken dat Vondel onrechtvaardig is beoordeeld38. Bomhoff merkt op dat aan het eind van Démasqué de schrijver zichzelf ontmaskert met de onthulling dat het voorgaande een pleidooi was voor de eigen voorkeur. Ik kan het niet anders verklaren dan uit ergernis bij Bomhoff als hij deze oprechtheid van Ter Braak prijst, maar haar onmiddellijk weer relativeert met de

opmerking dat deze oprechtheid ‘aan zijn boek een onevenredige overtuigingskracht en prestige heeft gegeven, alsof wie oprecht is, ook steeds gelijk heeft’39.

Deze verklaring komt wel weer in botsing met de karakteristiek die een bladzijde verder staat, waar Ter Braak ‘intellektualist’ genoemd wordt die ‘nergens zo bang voor (is) als zich aan dat vuur der ziel te schroeien, dat aanwezig kan zijn in de zindering der klanken en in de beweging der zinnen’. Hier worden twee stereotypen aangegeven: ten eerste Ter Braak als de (negatieve, afbrekende, ‘mefistofelische’) intellektualist en ten tweede als de ongevoelige voor poëzie. Als ‘intellektualist’ gebruikt wordt in de betekenis van iemand die alleen maar zijn verstand gebruikt omdat hij geen gevoel heeft, dan lijkt mij deze kwalificatie voor Ter Braak volkomen onjuist40.

Een mooi voorbeeld dat het gevoel ook in zijn kritisch werk een plaats krijgt toegewezen, vinden we in zijn kroniek ‘De Poëtische Schok’41. Deze schok is de lichamelijke reactie wanneer Ter Braak door een tekst echt geraakt wordt. ‘De sensatie van de poëzie-schok is niet uitsluitend een beeld, een symbool. Er gaan met die schok lichamelijke sensaties gepaard; het klierstelsel reageert, b.v. de zweetklieren maken de huid prikkelig of klam; een enkele maal treden trilligen op’. Hoewel Ter Braak geen weet kon hebben van de discussie die over de ‘affective fallacy’ gevoerd zou worden, realiseerde hij zich dat dit schokeffect niet altijd rechtevenredig is met de kwaliteit van het werk. Als voorbeeld vergelijkt hij Greshoff en Vestdijk. ‘Bij sommige gedichten van Greshoff (b.v. zijn Voces Mundi, die misschien niet zijn beste werk zijn, maar een sterk primair effect hebben) zijn sympathetische rilligen over de gehele opperhuid te constateren. De Parasiet van Vestdijk daarentegen, veel meer secundair, cryptisch, intellectualistisch, werkt veel minder direct op de klieren’42.

Ter Braak beschouwt de schok dus niet als een betrouwbare graadmeter, maar wel als een aanwijzing dat er iets aan de hand is. Hij volstaat er ook niet mee zijn lezer mee te delen dat er bij hem al dan niet een schok is opgetreden, maar hij probeert na deze vermelding op meer rationele wijze (dat is niet hetzelfde als op intellectualistische wijze) te verantwoorden

waarin de kwaliteiten van de tekst te vinden zijn. Zonder gevoel gaat het niet, zonder rationele standpuntbepaling als aanvulling en bezinning evenmin. Deze opstelling van Ter Braak doet denken, bij alle verschillen, aan wat fenomenologen zeggen over de onmisbare ‘Erlebnisfähigkeit’ of ‘die Möglichkeit unmittelbarer Werterfahrung’ waartoe de ‘Wertblinde’ niet in staat is, en die de noodzakelijke voorwaarden zijn voor het waarderen zelf, dat wetenschappelijk verantwoord moet worden43.

Aan de manier waarop Ter Braak in de inleiding tot Het Tweede Gezicht spreekt over maskers, lijkt de invloed van Nietzsche niet vreemd44. Juist in die tijd, 1932, leest hij veel van Nietzsche en zijn enthousiasme blijkt o.m. in brieven aan Du Perron. Eind 1932 schrijft hij: ‘Lees in de Fröhliche Wissenschaft over de acteurs!! Prachtig! Het zal me enorme moeite kosten, in mijn nieuwe boek de invloed van N. te verwerken; ontloopen kan en wil ik hem niet eens’45. De passage in Fröhliche Wissenschaft over de acteurs moet slaan op Aphorisme 361 ‘Vom Probleme des Schauspielers’46.

Hier komt vooral het negatieve aspect van het masker dragen naar voren: toneelspelen uit een overmaat van aanpassingsvermogen. Uit gebrek aan eigen karakter is men in staat zich telkens een ander masker aan te meten47. Maar er is bij Nietzsche ook een meer positieve kant aan het masker wanneer het gebruikt wordt niet uit zwakheid, maar juist uit kracht. Dit gebeurt in het geval van de ‘diepe geest’ die de massa op een afstand wil houden, of die als vanzelf een masker krijgt aangemeten omdat hij verkeerd wordt begrepen48.

Zowel bij Nietzsche als bij Ter Braak is het probleem niet zozeer wel of geen masker, maar het al dan niet bewuste gebruik ervan. Wat betreft Ter Braak ziet men in het al genoemde opstel over Vergin en Spengler hoe men zich dat moet voorstellen. Ter Braak heeft als kritiek op het boek van Vergin dat deze met dit ene werk geheel is te plaatsen en geen verassing meer mogelijk maakt. Spengler daarentegen laat zich niet in één keer vangen. ‘Het tweede gezicht van Vergin is, na dit éneboek, overduidelijk(...). Het tweede gezicht van Spengler blijft, ook na dit nieuwe boek,... in de schaduw. Het belooft een derde, een vierde gezicht’49. In dit verband wil ik nog even terugkomen op Aphorismus 40 uit Jenseits von Gut und Böse. Nietzsche begint daar met de woorden: ‘Alles was tief ist, liebt die Maske’, en vervolgt dat de diepe geest zich zelfs voor zijn vrienden moet verbergen. Bovendien ontstaat er, of hij dat nu wil of niet, voor oningewijden een masker: ‘um jeden tiefen Geist wächst fortwährend eine Maske, dank der beständigen falschen, nämlich flachen Auslegung jedes Wortes, jedes Schriftes, jedes Lebens-Zeichens, das er gibt’50. In een commentaar zegt Gusdorf51 na een lang citaat uit de Franse vertaling van dit Aforisme: ‘Le tort de ce texte est de ne pas distinguer nettement le masque conscient et le masque inconscient’. Dit verwijt doet vreemd aan, omdat Nietzsche wel degelijk uitgaat van de wil van de maskerdrager. De diepe geest verbergt zich, hij ‘will es und fördert es, dass eine Maske von ihn an seiner Statt in den Herzen und Köpfen seiner Freunde herumwandelt; und gesetzt, er will es nicht, so werden ihm eines Tages die Augen darüber aufgehen, dass es trotzdem dort eine Maske von ihm gibt’52 en Nietzsche eindigt met de hiervoor geciteerde passage waarin hij zegt dat ten gevolge van de verkeerde interpretatie door het publiek vanzelf een masker ontstaat.

Ik releveer dit punt omdat het attent maakt op een eigenaardigheid bij Ter Braak. Zoals gezegd acht hij Vergins werk niet hoog omdat het eenvoudig is te ontmaskeren, terwijl Spengler te raden overlaat. Met dit oordeel plaatst Ter Braak zich dus geheel op het standpunt van de lezer. Hij gaat niet in op de vraag of Spengler zich bewust meervoudig verhult. De opmerking van Gusdorf aan het adres van Nietzsche zou men met meer recht kunnen richten tegen Ter Braak. Daarmee zijn we terug op het uitgangspunt, n.l. dat Ter Braak in het geheel niet zo ‘ventistisch’

redeneert. Hij bedient zich wel van de beeldspraak van de zich verhullende schrijver, maar hij speculeert niet over diens geheime bedoelingen. Hij put zijn informatie over datgene waar hij als lezer mee te maken heeft, uit de tekst, eventueel aangevuld door andere teksten en dat dan weer te onderscheiden in teksten van dezelfde schrijver of van derden53.

Het is misschien goed erop te wijzen dat Ter Braaks waardering voor de veelvoudig verhulde Spengler niets uitstaande heeft met het waarderen van meerduidigheid van teksten. Juist in het verschil met b.v. W. Emrich en W. Kayser is Ter Braaks positie in deze aan te geven. Emrich en Kayser richten zich op afzonderlijke, literaire teksten en ze vertrouwen er beiden op dat het mogelijk zal zijn objectieve maatstaven te vinden voor de waardering. Kayser verklaart in Die Vortragsreise dat hij gelooft dat er een tijd zal komen ‘dass die grossen Werke richtig interpretiert worden sind’54. Kayser meent dat men, bij nauwgezette interpretatie, de intentie van het werk zelf als uitgangspunt moet nemen. (‘Wir fragen was ein Werk sein will und messen es an ihm selber’)55.

Op die manier zal ook de waarde van het werk steeds onomstotelijker vast komen te liggen, want ‘Die Wertung liegt in der Interpretation beschlossen’56. Terwijl Kayser dus verwacht dat er één juiste interpretatie van grote werken mogelijk is en daarop ook zijn waarderingsproces laat aansluiten, neemt Emrich Fr. Schlegels gedachtengang van het ‘Kontinuum der Reflexion’ weer op. Voor Emrich zijn grote kunstwerken juist te herkennen aan het feit dat er géén enig juiste interpretatie van is te vinden, maar dat ze zich integendeel telkens opnieuw laten uitleggen. Ze zijn ‘nie zu Ende zu interpretieren’57.

Dat betekent volgens Emrich dat in de loop der tijd vanzelf zal blijken wat de werken zijn die boven de middelmaat uitsteken. Zij zullen telkens tot nieuwe interpretaties aanleiding geven. Emrich verwacht zelfs dat het op die basis mogelijk zal zijn om op wetenschappelijke wijze een absolute hiërarchie van waarden op te stellen. Ter Braak is te zeer historicus om op de gedachte te komen dat een meesterkwerk tijdloos zou zijn en zich pas in

de tijd ontvouwt58. Bovendien fundeert Ter Braak zijn uitspraken over de telkens nieuwe gezichtspunten bij Spengler op meer dan één tekst, en daarbij gaat het ook nog niet over literatuur.

Kortom, Ter Braak blijft verre van een werkimmanente interpretatie. Kayser schrijft ‘Das sprachliche Kunstwerk lebt als solches und in sich. Wenn dem so ist59, dann droht nicht mehr die Gefahr einer Gleichsetzung von Literaturwissenschaft und Literaturgeschichte, dann droht aber auch nicht mehr eine Gefahr, der das Denken in den letzten Jahrzehnten oft hilflos ausgesetzt war: dass das Kunstwerk in den Strudel eines psychologischen oder historischen oder nationalen Relativismus gerissen würde’60.

Ter Braak heeft ongetwijfeld grote belangstelling voor psychologische aspecten in het te onderzoeken werk. We zullen nagaan of - en hoe - hij aan het gevaar ontsnapt dat Kayser schildert.

De eis der persoonlijkheid is geen uitgangspunt maar een vlag, een motto in het vuur van de discussie. Hoe men partij kiest is een lastig probleem voor een partijloze politicus, die alleen weet dàt men moet kiezen maar geen dogma's heeft die de richting kunnen bepalen. ‘Ik (...) was een aarzelend nihil’, verklaart Ter Braak in Politicus zonder Partij61, sprekend over de periode waarin hij Carnaval der Burgers schreef.

Zijn achtergrond is de chaos en Carry van Bruggen zal hem daaruit bevrijden. Niet echter door hem een nieuwe zekerheid te geven in de vorm van vaste uitgangspunten. Maar door hem voldoende zekerheid te geven om nu althans te beweren afscheid te hebben genomen van de vaste metafysische illusie van Domineesland. ‘Het leven (...) laat geen andere keuze dan de keuze’62, zegt hij in Carnaval der Burgers en dat is de lijn die in Politicus zonder Partij nog duidelijker wordt doorgetrokken. De mens is verplicht te kiezen ook als het hem ontbreekt aan criteria vooraf.

‘Sinds S.A. Kierkegaard, die het eerst tegen het kritiekloos aanvaarde hegelianisme reageerde, is kiezen het leidmotief geworden van de zgn. existentiële denker, die weigert de existentie van een richtinggevende essentie af te leiden’, zegt Henrard in zijn proefschrift over Ter Braak63.

Ook bij Carry van Bruggen kan Ter Braak steun vinden voor deze gedachte. Een centraal probleem is bij haar de mens, die net als Prometheus en Orestes moet kiezen, maar: ‘Hoe hij koos, hij koos verkeerd’64.

Wanneer Ter Braak dan soms tòch lijkt te kiezen voor een ‘eerste en laatste criterium’ zoals ‘vent’ of ‘persoonlijkheid’, dan moet men dat zien als een politieke gelegenheidsuitspraak; in het algemeen overheerste immers zijn afschuw voor versteende formules.

Ik volsta hier met te verwijzen naar de polemiek van de ‘keisteenvereerder’ Van Duinkerken - overigens, wat men ook tegen deze laatste zou kunnen aanvoeren, ongetwijfeld een sterke persoonlijkheid, die dus op grond daarvan door Ter Braak zeer gewaardeerd zou moeten worden, àls tenminste persoonlijkheid inderdaad een a priori voor hem was geweest. Ter Braak neemt het Van Duinkerken kwalijk dat deze meent te kunnen volstaan met het aanwijzen van denkfouten bij de tegenstander, omdat hij ervan overtuigd is dat zijn eigen waarheid geen verdediging behoeft65.

Van Duinkerken is voor hem de ‘geboren conformist’ en het meest positieve dat hij over hem kan opmerken is: ‘Ik zou niet over Van Duinkerken schrijven, wanneer ik de oprechtheid van de geboren conformist niet als een probleem zag, dat deze schrijver eert’66. Daartegenover stelt Van Duinkerken: ‘Ter Braak gelooft niet in de onveranderlijke waarheden, omdat hij zonder verantwoording gelooft in het eeuwige worden’67.

De aard van Ter Braaks geloof kan men ook afleiden uit zijn enthousiasme voor Denis de Rougemonts ‘denken met de handen’, dat praktisch gericht is, en dat verandert met wat zich in de werkelijkheid voordoet. ‘Penser avec les mains, c'est penser dans l'action où l'esprit se voit actuellement compromis et somme de juger, de choisir, de transformer les conditions qui lui sont faites’68 of, zoals Ter Braak parafraseert in zijn artikel over Penser avec les Mains en Journal d'un Intellectuel en Chômage ‘wie waar wil zijn en verantwoordelijk wil denken, denkt niet als een abstracte woordenmaniak (...), maar denkt opportunistisch (...) niet met

de handen zoals de volkstribuun, maar zoals de pottenbakker, die vorm geeft aan het materiaal dat het zijne is’69.

Als Ter Braak zich zo nu en dan vastlegt op criteria dan wil hij dat zien als een tijdelijke verstarring die weer moet worden opgeheven. ‘De werkelijke betekenis van een denker kan men alleen aflezen uit zijn stijl, uit de reserves, die hij maakt ten opzichte van zijn eigen meningen, uit de plaatsen vooral, waar hij zichzelf tegenspreekt en dus zijn eigen verstarring weer opheft’70.

 

Ik keer nu terug naar Ter Braaks weigering om criteria te geven. Na het voorgaande zal het duidelijk zijn dat ik het met die weigering op zichzelf eens ben, maar dat de reden die Ter Braak aanvoert wat mij betreft principiëler had mogen zijn. Ik zal nu eerst ingaan op een discussie tussen R. Wellek en F.R. Leavis71. Het gaat daarbij namelijk om een in een aantal opzichten parallel geval.

Net als Ter Braak wordt Leavis gevraagd zijn criteria expliciet te formuleren en ook nu volgt op die vraag een beredeneerde afwijzing. Trouwens, ook om andere redenen is het interessant om Ter Braak en Leavis met elkaar in verband te brengen.

3. De vraag om criteria vooraf
(Leavis vs Wellek)

Er is van verschillende kanten op gewezen dat het werk van Ter Braak en dat van Leavis, hoewel zij elkaar nooit gekend hebben, opmerkelijke overeenkomsten vertoont, ook in hun beider tijdschriften Forum en Scrutiny. Dat die beide ontstaan zijn in hetzelfde jaar, 1932, ‘is niet veel meer dan een historische coïncidentie’, schrijft P.H. van Huizen72, maar belangrijker is dat beide ‘wilden zijn een bundeling van intelligente krachten voor een in de letterkunde gecentreerde maatschappijkritiek, beide vertrouwden op deze kritische intelligentie bij hun stellingname in zaken waarvoor de diverse belangengroepen hun - marxistische, christelijke etc. - antwoorden pasklaar hadden liggen, beide slaagden erin het verzet op te wekken dat hun polemisch karakter beoogde, beide tenslotte bleken op den duur toonaangevend tot lang na hun overlijden’.

Dat Van Huizen vervolgens ook verschillen aanduidt, is natuurlijk juist. Maar ik geloof dat hij ‘de wijze waarop’ verwisselt met ‘de mate waarin’ als hij zegt dat Leavis veel meer dan Ter Braak belang hecht aan het begrip van een literaire traditie ‘die niet alleen zelf alle produktie beïnvloedt, maar

tegelijk steeds gereinterpreteerd dient te worden in het licht van het heden: traditie als “the vitality of the past that enhances the life of the present”’. Dat geldt voor het werk van Ter Braak niet minder. Daar spreekt voortdurend een poging mee om met de ‘vorigen’ in gesprek te komen.

Van Huizen stelt73: ‘Tegenover de bemoeienis van Scrutiny voor de verdediging en het behoud van een literaire traditie die beschouwd kon worden als een “storehouse of recorded values” treft in Forum allereerst de aanval op die literaire tradities die een gezond samengaan van letterkunde en “de rest der aardse verschijnselen” in de weg staan: voornamelijk de bestrijding van literatuur als de esoterische cultus van een gecanoniseerde schoonheid’. Dat laatste is juist en het relativeert meteen ook het verschil dat Van Huizen aanduidt: niet het historisch besef als zodanig maar de verstarring in welke canon dan ook is wat door Ter Braak wordt bestreden.

Ook de volgende zinsnede uit het artikel van Van Huizen neigt tot vertekening: ‘In de tegenstelling tussen (de) eis van “persoonlijkheid” en Scrutiny's erkenning van de “impersonality” van literaire kunst ligt de kern van het verschil tussen beide kritische tradities’74. Deze kenschets illustreert hoe gevaarlijk het is te generaliseren, voor tijdschriften nog meer dan voor personen. Meer dan van Du Perron kan men van Ter Braak volhouden dat het hem vrijwel altijd gaat om de persoonlijkheid in de tekst, zoals die tot uiting komt in de stijl. Van Galen Last maakt zelfs dit voorbehoud t.a.v. Du Perron niet en werpt tegen75: ‘Forum immers kwam op “voor de persoonlijkheid als eerste criterium van stijl” (ik citeer Ter Braak). Dat een persoonlijkheid alleen aan zijn stijl kon worden herkend, hield een garantie in dat speciale mogelijkheden van de literatuur, waarover Van Huizen het heeft, door Ter Braak en Du Perron niet werden voorbij gezien’.

 

Hiervoor is gezegd dat Ter Braak de vraag van Colmjon en Verbraeck naar zijn criteria niet erg uitvoerig beantwoordde. Achter zijn terughoudenheid lijkt weinig meer te zitten dan de angst zich te veel vast te leggen. Nu is het interessant dat, net als Ter Braak, ook Leavis naar zijn principes op literair kritisch gebied gevraagd is en dat hij eveneens afwijzend reageert, maar tevens de gelegenheid aangrijpt om op zeer wezenlijke problemen in te gaan. De aanleiding tot de gedachtenwisseling76 was een bespreking van Wellek in Scrutiny van de bundel essays van Leavis Revaluation. Hij prijst

Leavis om de opvattingen die hij in zijn literaire kritieken verdedigt, maar nij zou toch Leavis willen vragen ‘to defend this position more abstractly’77. Hij zou willen weten wat de criteria zijn die Leavis aanlegt en hij zou dat van de criticus willen horen, hoewel hij in staat is dit in grote lijnen af te leiden uit de kritieken zelf: ‘Allow me to sketch your idea of poetry, your “norm” with which you measure every poet: your poetry must be in serious relation to actuality, it must have a firm grasp of the actual, of the object, it must be in relation to life, it must not be cut off from direct vulgar living, (...)’78.

Wellek's bezwaar is dus niet dat Leavis' kritieken hem niet in staat zouden stellen uit te maken wat diens criteria zijn, maar Wellek is van mening dat de criticus de basis waarop hij werkt expliciet moet geven en verdedigen79. Leavis antwoordt dat hij als criticus op een andere manier werkt dan Wellek, de filosoof, die abstraherend over dingen nadenkt. ‘Words in poetry invite us, not to “think about” and judge, but to “feel into” or become - to realize a complex experience that is given in the words. They demand, not merely a fuller-bodied response, but a complete responsiveness - a kind of responsiveness that is incompatible with the judicial, one-eye-on-the-standard approach suggested by Dr. Wellek's phrase: “your “norm” with which you measure every poet”’80.

Een criticus heeft geen rijtje criteria voor ogen waaraan hij een gegeven tekst toetst, hij kan b.v. niet in abstracto formuleren aan welke eisen een goed gedicht moet voldoen, om dan vervolgens te vragen: ‘How does this accord with these specifications of goodness in poetry?’ Zijn werk bestaat erin de lezer zo goed mogelijk rekenschap af te leggen van wat in een tekst zijn aandacht trekt. Hij doet dat niet op grond van een reeks criteria die hij ‘ergens’ paraat heeft, maar uitgaande van zijn belezenheid die hem in staat stelt hetgeen hij leest steeds nauwkeuriger te plaatsen op een soort landkaart van de literatuur, die hij gaandeweg gedetailleerder invult. De vraag van de criticus is dus ‘What, on testing and retesting and wider experience, turn out to be my more constant preferences (...). What map or chart of English poetry as a whole represents my utmost consistency and most inclusive coherence of response?’81.

Leavis vat als volgt het doel van de criticus samen: ‘The critic's aim is, first, to realize as sensitively and completely as possible this or that which claims his attention; and a certain valuing is implicit in the realizing’82.

Volgens Leavis moet dus de criticus zich rekenschap geven van wat hem opvalt in een tekst en geeft hij, terwijl hij dat doet, ook een zekere mate van waardering. Net als Ter Braak doet ook Leavis een appèl op de lezer om zijn stappen kritisch te volgen. Leavis zegt: ‘I hoped, by putting in front of them (de lezers) in a criticism that should keep as close to the concrete as possible my own developed “coherence of response”, to get them agree (with, no doubt, critical qualifications) that the map, the essential order, of English poetry seen as a whole did, when they interrogated their experience, look like that to them also’83.

Belangrijk in dit citaat is dat Leavis zegt te streven naar een verificatiemogelijkheid door zo concreet mogelijk te zijn, en ook dat hij streeft naar coherentie.

De lezer moet in voorkomende gevallen tegenvoorbeelden kunnen vinden. ‘My whole effort was to work in terms of concrete judgements and particular analyses: “This - doesn't it? - bears such a relation to that; this kind of thing - don't you find it so? - wears better than that”, etc.’ of door het uitspreken van zinnen waaruit zijn voorkeur of tegenzin blijkt ‘but by choice, arrangement, and analysis of concrete examples I give those phrases (in so far, that is, as I have achieved my purpose) a precision of meaning they couldn't have got in any other way’84.

Zowel het kiezen, het arrangeren als het geven van voorbeelden hebben natuurlijk een sterk subjectief karakter, maar als het wat, hoe en waarom duidelijk gepresenteerd wordt is de lezer tot verificatie in staat en is een discussie mogelijk op redelijke gronden. Vandaar dat Leavis' stelling dat op geen andere manier een maximum aan ‘precision of meaning’ is te bereiken, waard is onderzocht te worden, vooral ook omdat het hier mede een (zekere mate van) inter-subjectieve fundering van het waardeoordeel betreft. De vraag van Wellek (en die van Colmjon en Verbraeck) naar criteria houdt verband met de vraag naar de mogelijkheid van de objectiviteit van het waardeoordeel. In het antwoord van Leavis is voor criteria geen plaats, maar wel wordt daarin op andere wijze een poging gedaan een zekere objectiviteit te bereiken. We hebben gezien dat de antwoorden van Leavis en Ter Braak op dit punt overeenkomst vertonen.

Hoe Ter Braak staat tegenover de objectiviteit van waardeoordelen zal ik in de volgende paragraaf nader aan de orde stellen. Ter Braak heeft niet veel over deze kwestie getheoretiseerd, maar, zoals steeds in mijn studie, zal ik naar aanleiding van zijn werk ingaan op enige aspecten. In de paragraaf daarna stel ik het probleem algemener, los van Ter Braak. Ik vergelijk een aantal opvattingen met als doel een uitgangspunt te vinden voor de praktische analyse van een aantal literaire kritieken in deel B.


Vorige Volgende

Over het gehele werk

titels


auteurs


Over dit hoofdstuk/artikel

titels


auteurs