Een proeve van stilistiek bij Ruusbroec 'den Wonderbare'

[p. 70]

Hoofdstuk IV.
De clausule.

Nadat in een der vorige hoofdstukken de zinsaanhef werd onderzocht, wenden wij ons nu tot het zinseinde.

Zooals Theodor Zielinski in Cicero's periode-staarten vijf grondtypen onderscheidde, zoo kwam ook van Ginneken tot het aannemen van vijf karakteristieke typen in de zinseinden der Nederladsche prozaschrijvers. Waar het echter bij Cicero uitsluitend gaat om de kwantiteit, berusten integendeel de clausules van de latere prozaschrijvers op intensiteit. Terecht rekent van Ginneken de geheele laatste constructie, dus de woorden staande tusschen de laatste pauze en de punt, tot zinstaart. Bovendien kwam hij tot de ontdekking dat de clausules, in overeenstemming met het Middelnederlandsche vers, meestal vier toppen telden. Zielinski wees op Cicero's voorliefde voor bepaalde rhythmen, de Groot kwam met zijn boeken over antiek proza rhythme, en daarna publiceerde van Ginneken de volgende grondtypen bij de Nederlandsche prozaschrijvers:

1.	sierlijk, zacht, vlug en vloeiend. De top ligt voorop of in de eerste helft, in de lagere toppen vindt daarna nog een nieuwe daling en rijzing plaats. Het einde is slepend.
2.	krachtig ingehouden. De top ligt voorop of in de eerste helft, het einde is staand.
3.	langzaam, plechtig en gerekt. De top ligt voorop of in de eerste helft, daarna dalen de toppen geleidelijk. Het einde is slepend.
4.	stootend, kort. De top ligt hier in de tweede helft, doch niet op het einde, dit is meestal slepend.

[p. 71]

5.	scherp, raak of uitroepend en vragend. De top ligt hier op het einde. Dit is meestal staand.

Alvorens over te gaan tot de beschouwing der clausules in Ruusbroec's werk, eerst nog een zeer rake opmerking van Padberg over het zinseinde. Hij schrijft aldus: ‘Daarom zouden we ook over de clausulen of de slotconstructies der perioden liefst niets anders willen opmerken dan dit alléén, dat daar het ritme het sterkst voelbaar, daar derhalve de psychologie der ademgroepen het vruchtbaarst te bestudeeren is.’

De clausules werden nagegaan van ‘Die Spieghel der Ewigher Salicheit’ cap. 14 tot en met 20. Het zijn de volgende:

in cap. 14:
... die ten heiligen Sacramente gaen.	Type 4
2 1 3 1 1 1 1 5 1 4
... boven andere menschen.	Type 3
5 1 4 1 1 3 1
... én hare werke^1.	Type 5
4 3 1 5 1	eind slepend
... en datmense oec voir heylich houde.	Type 5
1 3 1 1 2 1 4 1 5 1	eind slepend
... ende node ghenedert ende ghedruct.	Type 5
1 1 3 1 1 4 1 2 1 1 5	eind staand
... némen sy gherne.	Type 5
4 1 2 5 1	eind slepend
... yeghewelken die hem ghenaect.	Type 2
5 1 2 1 1 2 1 4
... allen den ghenen die bi hem sijn.	Type 2
5 1 1 2 1 1 4 1 3
... in allen dinghen.	Type 3
1 5 1 4 1
... haer leven is nochtan herde sorghelic.	Type 4
1 3 1 1 2 1 5 1 4 1 1
... noch onverduldich werden.	Type 4
4 2 1 5 1 3 1
... en toenemen in allen doechden.	Type 4
2 3 1 1 1 5 1 4 1

1 Nemen wij deze clausule langer, dan komen wij eveneens tot type 5, daarom geven wij alleen de zinsnede na de laatste pauze. Dit geldt ook voor de andere zeer kleine zinstaarten.

[p. 72]

In dit caput heeft Ruusbroec tweemaal het tweede, tweemaal het derde, vier maal het vierde en viermaal het vijfde type gebruikt. Het einde is viermaal staand en achtmaal slepend.

in cap. 15:
... en van node moeten sijn.	Type 2
2 1 5 1 3 1 4
... en bekennen moghen.	Type 3
2 1 5 1 4 1
... goeder kerstenre menschen.	Type 3
4 1 5 1 1 3 1
... ende maniere haerre misdaet.	Type 2
2 1 1 5 1 2 1 3 4
... ofte met grooten vagheviere.	Type 3
2 1 2 5 1 4 1 3 1

Het vijftiende caput bevat tweemaal type 1 en driemaal type 3, tevens driemaal een slepend en tweemaal een staand einde.

in cap. 16:
... die God versmaet en onweert heeft.	Type 5
1 3 1 4 1 1 5 2
... dat si bekeren in penitencien.	Type 1
1 2 1 5 1 1 3 1 4 1 1
... en alle nacien die onghelovich sijn.	Type 2
1 5 1 3 1 1 2 1 1 4 1 2
... inden heilighen Sacramente des outaers.	Type 5
2 1 3 1 1 2 1 4 1 2 2 5
... dat besteet wel met ghenaden.	Type 1
1 1 3 5 2 1 4 1
... al sonder pine ende strijt.	Type 5
1 3 1 4 1 2 1 5
... noch si en willen dier oec niet.	Type 2
1 2 1 5 1 4 1 3
... die achten si heilich en groot.	Type 5
1 3 1 1 4 1 2 5
... en sonder kennisse en wille.	Type 1
2 5 1 3 1 1 1 4 1
... en quadere sijn dan duvele.	Type 5
1 4 1 1 3 2 5 1 1	eind slepend
... Gods woerde en sine werke.	Type 5
2 4 1 3 1 1 5 1	eind slepend

[p. 73]

... sonder beghin en sonder einde.	Type 5
2 1 1 4 1 3 1 5 1	eind slepend
... en alle dinc in hem.	Type 5
1 3 1 4 2 5
... en dat ewelic bliven sal.	Type 2
2 1 5 1 1 4 1 3
... overmits die ghenade Gods.	Type 5
2 1 3 1 1 4 1 5
... en met Gode verenicht.	Type 4
3 2 5 1 1 4 1
... in een ewich ghebruken.	Type 1
3 1 5 2 1 4 1
... en met eyghenre verdienten.	Type 4
3 2 5 1 1 1 4 1
... na dat hijs verdient heeft met doechden.	Type 1
1 3 1 1 5 2 2 4 1
... die inden hemel is.	Type 4
3 2 1 5 1 4	eind staand
... daer si ewelic bliven moeten.	Type 3
2 1 5 1 1 4 1 3 1
... maer si sijn alles ledich.	Type 4
2 3 1 5 1 4 1
... en sonder minne te Gode.	Type 1
2 5 1 3 1 1 4 1
... noch ghene creature.	Type 1
5 3 1 2 1 4 1
... dat ye gehoirt was.	Type 2
2 5 1 4 3
... onder alle die duvele.	Type 1
3 1 5 1 2 4 1 1
... en hare naeste bedrucken.	Type 4
2 3 1 5 1 1 4 1
Vroech ende spade dronken sijn.	Type 2
3 2 1 4 1 5 1 2
Hier omme sijn si des duvels spot.	Type 5
1 3 1 1 2 1 4 1 5
Ane dit volc is selden bate.	Type 4
2 1 1 3 1 5 1 4 1
In woerden, in werken, in ghelate.	Type 1
1 3 1 1 5 1 2 1 4 1

[p. 74]

Die duvel is haer here met rechte.	Type 5
1 4 1 2 1 3 1 1 5 1	eind slepend
Si sijn der gracien Gods ontvallen.	Type 5
1 3 1 2 1 1 4 1 5 1	eind slepend
En soecken die ghenade ons Heren.	Type 4
1 3 1 2 1 5 1 1 4 1
Die beteren wille dat hem messteet.	Type 5
1 4 1 1 2 1 1 3 1 5
... dan heeftene God ontfaen.	Type 2
5 2 1 1 3 1 4
... in wat tide van den jare dat si.	Type 2
1 5 2 1 1 1 3 1 1 4
... hi en moet verdoemt sijn.	Type 2
2 1 5 1 4 3
... daer si mede wandelen.	Type 5
4 2 3 1 5 1 1	eind slepend
... en bekeren met rouwen in penitencien.	Type 1
1 1 4 1 1 5 1 1 2 1 3 1 1
... op die ghenadicheit Gods.	Type 2
1 3 1 5 1 2 4
... die wreet ende scalc sijn van naturen.	Type 1
1 3 2 1 5 2 1 1 4 1
... die onghenadich en onghenatuert sijn.	Type 5
1 1 1 4 1 2 1 1 1 5 3
... van sielen en van live.	Type 1
2 5 1 3 1 4 1
... altoes te hoghentiden als si begheren.	Type 5
3 1 1 4 1 2 1 2 1 1 5 1	eind slepend
... en gherecht in allen dinghen.	Type 4
2 1 4 1 5 1 3 1
... in doene, en in latene, en in doghene.	Type 1
1 3 1 2 1 5 1 1 2 1 4 1 1
... daer God mede werct dat hi wilt.	Type 4
2 3 2 1 5 2 1 4	eind staand
... ende verwinnen alle sonden.	Type 4
2 1 1 4 1 5 1 3 1
... in een scouwende leven.	Type 1
3 1 5 2 1 4 1
... synre goeder ghewerken van buten.	Type 4
2 1 3 1 1 5 1 1 4 1

[p. 75]

... die liefde ons Heren.	Type 1
3 5 1 2 4 1
... en vercrighen een doechsaem leven.	Type 1
1 1 3 1 1 5 2 4 1
... ofte met minnen in onsen gheeste.	Type 1
2 1 1 5 1 3 2 1 4 1

Caput 16 bevat 17 maal het eerste, 9 maal het tweede, 1 maal het derde, 11 maal het vierde en 16 maal het vijfde type. Het slepend einde komt 31 maal, het staand einde 23 maal voor.

caput 17:
... God ende creature.	Type 1
5 3 1 2 1 4 1
... inden beelde der wijsheit Gods.	Type 2
1 2 5 1 1 3 1 4
... en der vaderliker eenheit.	Type 2
1 1 5 1 3 1 4 2
... daer hi mede leeft in ons.	Type 4
3 1 2 1 5 1 4	eind staand
... inden oerspronc onser ghescapenheit.	Type 2
1 1 5 1 2 1 1 4 1 3
... en wi in hem.	Type 5
2 4 3 5
... en alle oefeninghe van doechden.	Type 1
2 5 1 3 1 1 1 1 4 1
... sijn leven en sijn werken.	Type 1
3 5 1 1 2 4 1
... en in die substancie onser sielen.	Type 1
1 3 1 1 5 1 2 1 4 1
... dat si heylich en salich sijn.	Type 2
2 1 5 1 1 4 1 3
... vinden en besitten moghen.	Type 4
4 1 2 1 5 1 3 1
... niet gheven en sal.	Type 2
3 5 1 1 4
... ende vander heyligher Kerken.	Type 5
3 1 2 1 4 1 1 5 1	eind slepend
... alles levens en alre heylicheit.	Type 2
5 1 2 1 1 4 1 3 1 2

[p. 76]

... na dat sijs behoeven en weerdich sijn.	Type 2
1 2 1 1 5 1 1 4 1 3
... yeghewelc na dat hem toebehoirt.	Type 2
5 1 2 1 1 2 4 1 3
... daer wi alle met Gode verenicht sijn.	Type 2
1 1 5 1 1 4 1 1 3 1 2
... in enen levene met Gode.	Type 3
2 5 1 4 1 1 1 3 1
... met gracien in allen dogheden.	Type 4
2 4 1 1 1 5 1 3 1 1
... en ghemint inden heylighen Gheeste.	Type 1
1 1 5 2 1 3 1 1 4 1
... voir alle ghescapenheit.	Type 2
5 2 1 1 4 1 3
... mer van nieute.	Type 5
4 3 5 1	eind slepend
... die hem eyghen is van naturen.	Type 1
3 2 5 1 2 1 1 4 1
... dat wi in Gode hebben.	Type 4
3 2 1 5 1 4 1
... een mit Gode.	Type 1
5 2 4 1
... in enen siene.	Type 3
1 5 1 4 1
... dan sijns selfs nature.	Type 1
2 1 5 2 4 1
... alse in haren eyghen sake.	Type 4
1 1 3 2 1 5 1 4 1
... en dat leven is hi selve.	Type 1
1 1 5 1 3 2 4 1
... noch wi en hebben ons selven niet ghemaect.	Type 5
1 1 1 2 1 1 3 1 4 1 5
... maer van vriheit sijns willen.	Type 1
2 1 5 1 2 4 1
... in hemel en in eerden.	Type 1
2 5 1 3 2 4 1
... in onghebeelde bloetheit.	Type 2
1 5 1 3 1 4 2
... sine grondeloese rijckheit.	Type 2
1 1 5 1 2 1 4 3

[p. 77]

... in die fonteyne alder ghenadicheyt.	Type 4
1 1 2 4 1 5 1 1 3 1 2	eind staand
... sonder alle verdriete ledicheit.	Type 2
5 1 4 1 1 3 1 2 1 2
Want ewich leven is ons bereet.	Type 2
1 3 1 5 1 1 2 1 4
... en tote onsen ghelike.	Type 5
4 3 1 2 1 1 5 1	eind slepend
... ende wel gheordiniert.	Type 2
3 1 5 1 2 1 4
... sijnre naturen in ghedruct heeft.	Type 2
2 1 1 5 1 1 1 4 3
... dat wi ewelic in Gode hebben.	Type 1
2 1 5 1 1 1 3 1 4 1
... ende God in ons.	Type 2
3 1 5 2 4
... en leeft in onse ghescapenheit.	Type 2
1 5 1 2 1 1 4 1 3
... gheroepen ende vercoren.	Type 5
1 4 1 3 1 1 5 1	eind slepend
... ende hi woent en regneert in ons.	Type 5
1 1 1 3 1 1 4 2 5
... dat rike Gods in onser sielen.	Type 1
1 3 1 5 1 2 1 4 1
... alse een gloet van berrende colen.	Type 3
2 1 1 5 1 4 1 1 3 1
... en in ongheduere wiseloser minnen.	Type 1
1 1 5 1 2 1 4 1 2 1 3 1
... en verslinden in haers selfsheit.	Type 2
1 1 5 1 2 2 4 3
... conste ende wijsheit.	Type 2
5 1 2 1 4 3
... met berrende vlammen opwaert varen.	Type 1
1 5 1 1 3 1 4 2 2 1
... en versmelten in waerdicheden voir haer aenschijn.	Type 2
1 1 5 1 1 4 1 2 1 2 1 3 2
... vertoent die Vader sine godlike claerheit.	Type 2
1 2 1 5 1 1 1 3 1 1 4 2
... den onbegripeliken lichte.	Type 1
1 3 1 5 1 2 1 4 1

[p. 78]

... beelde jeghen beelde.	Type 5
4 1 3 1 5 1	eind slepend
... en daer hi sijn beelde in ghedruct heeft.	Type 2
1 3 1 1 5 1 1 1 4 2
... noch ander beelde in comen en mach.	Type 2
2 1 1 5 1 1 3 1 1 4
... maer niet onse oghe die siet.	Type 2
2 5 1 1 4 1 1 3
... want God en wert niet creature.	Type 5
1 3 1 2 4 2 1 5 1	eind slepend
... dat die siele ghenoemt is dat beelde Gods.	Type 2
1 1 2 1 1 5 1 1 4 1 3
... en ewelic in ghebeelt sijn.	Type 2
1 5 1 1 2 1 4 3
... en dat is onmoghelic en onghelove.	Type 3
1 3 1 1 5 1 1 1 4 1 2 1
... en oec menighen goeden menschen.	Type 4
1 2 3 1 1 5 1 4 1
... ende onse ghewarighe oefeninghe in sijnre namen.	Type 1
1 1 2 1 1 5 1 1 4 1 2 1 1 2 1 3 1

Caput 17 heeft 17 maal het eerste, 27 maal het tweede, 4 maal het derde, 7 maal het vierde en 9 maal het vijfde type. Het einde is 32 maal staand en 32 maal slepend.

Caput 18:
... dat is die simpele oghe onser sielen.	Type 5
1 2 1 3 1 1 4 1 2 1 5 1	eind slepend
... sonder omme sien ofte wederkere.	Type 4
2 1 4 1 1 2 1 5 1 3 1
... dat is hi selve.	Type 5
2 4 1 5 1	eind slepend
... alse in hem selven.	Type 5
3 1 2 4 5 1	eind slepend
... in dat eyghendom onser verstandicheit.	Type 2
1 1 5 1 2 3 1 1 4 1 2
... boven wille en boven werc.	Type 5
2 1 4 1 3 2 1 5	eind staand
... haerre beyder minne grondeloes.	Type 2
1 1 3 1 5 1 4 1 3
... en ghedoghen die overforminghe Gods.	Type 2
1 1 5 1 1 2 1 4 1 1 3

[p. 79]

... daer werden wi gheëenvoldicht.	Type 1
5 3 1 1 1 2 4 1
... in dat aenschijn der ewigher minnen Gods.	Type 2
1 1 5 1 1 4 1 1 2 1 3
... een vernieutende leven in minnen.	Type 1
1 1 5 1 1 3 1 1 4 1

Dat is dus tweemaal type 1, viermaal type 2, éénmaal type 4 en viermaal type 5. Het einde is zesmaal slepend en vijfmaal staand.

Caput 19:
... en in puerheit van gheeste.	Type 1
3 1 5 2 1 4 1
... dats bloete onghebeeltheit.	Type 2
3 5 1 1 1 4 2
... dats scouwen ewighe waerheit.	Type 2
1 3 1 5 1 1 4 2
... en onghegeest in Gode.	Type 1
1 5 1 2 4 3 1
... alse die blixeme des hemels.	Type 1
3 1 1 5 1 1 2 4 1
... niet doervaren noch overliden.	Type 1
5 1 3 1 4 2 1 3 1
... in onderlinghen ontmoete van minnen.	Type 4
1 3 1 2 1 1 5 1 1 4 1
... in dat abijs sijnre grondeloser minnen.	Type 4
1 1 3 1 1 1 5 1 2 1 4 1
... crighende in onbegripeliker rijcheit.	Type 2
3 1 1 2 1 1 5 1 1 1 4 2
... haer leven, en haer ghewerke.	Type 1
3 5 1 1 2 1 4 1
... der heyligher Drieheit Gods.	Type 2
1 3 1 1 5 2 4
... sijn tempel en sijn rike.	Type 1
2 5 1 3 2 4 1
... daer hi altoes crijcht in ewicheit.	Type 2
1 1 3 1 5 1 4 1 2
... hier mede sijn wi ghelijc.	Type 2
5 2 1 1 3 1 4
... die sone Gods van ghenaden.	Type 3
1 3 1 5 1 1 4 1

[p. 80]

... een ander van hem.	Type 2
1 5 1 3 4
... een ander van Gode bliven.	Type 3
1 5 1 1 4 1 3 1
... ende wert verdoemt.	Type 5
3 1 4 1 5
... God en mensche in enen persoen.	Type 2
5 1 4 1 1 3 1 1 2
... en mach niet werden creature.	Type 1
1 2 5 3 1 2.1 4 1
... en dat is Jhesus Christus onse lieve Here.	Type 1
1 3 1 2 1 5 1 2 1 2 1 4 1
... en niemen meer heme ghelijc.	Type 2
1 5 1 2 3 1 1 4
... ende vernuwen mach alle creaturen.	Type 4
2 1 1 3 1 2 5 1 2 1 4 1

Het eerste type komt in dit hoofdstuk 8 maal voor, het tweede 9 maal, het derde 2 maal, het vierde 3 maal en het vijfde 1 maal. Het zinseinde is 13 maal slepend en 10 maal staand.

Caput 20:
... diere ons noot es.	Type 4
4 1 3 5 2	eind staand
... ofte emmermeer werden souden.	Type 5
3 1 4 1 2 2 1 5 1	eind slepend
... en gracie gheven en ewich leven.	Type 5
1 4 1 1 2 1 1 3 1 5 1	eind slepend
... die sijns behoefden ende begherden.	Type 1
1 2 1 5 1 3 1 1 4 1
... onder allen menschen.	Type 3
2 1 5 1 4 1
... en ewelic mit hem leven.	Type 1
1 5 1 1 2 3 4 1
... en ewelic verlichten sal.	Type 5
2 4 1 1 1 3 1 5
... God ende mensce in een persoen.	Type 2
5 2 1 4 1 1 3 1 2
... in sijn heylighe bloet.	Type 2
3 2 5 1 1 4

[p. 81]

... in eren ende in machte.	Type 1
2 5 1 3 1 2 4 1
... en heeft einde noch beghin.	Type 5
1 2 4 1 2 1 5
... behoren si wel ten helschen viere.	Type 5
1 2 1 1 3 1 4 1 5 1	eind slepend
... dan hi alleen.	Type 2
1 5 1 4
... dat si verdoemde menschen sijn en niet God.	Type 5
1 2 1 3 1 4 1 1 1 2 5
... dat willic u claerlike bewisen.	Type 1
5 2 1 1 4 1 1 1 3 1
... die Sone Gods is hare onderstant en hare forme.	Type 1
1 2 1 3 2 1 1 5 1 2 2 2 1 4 1
... alles dat onder Gode is.	Type 2
5 1 1 4 1 3 1 2
... boven allen creaturen.	Type 1
2 1 5 1 3 1 4 1
... alle sijnre broedere.	Type 1
5 1 3 1 4 1 1
... en deylen sijns Vaders rike.	Type 3
2 5 1 1 4 1 3 1
... in die sale der glorien Gods.	Type 2
1 1 5 1 1 3 1 1 4
... in doechden ende in minnen.	Type 1
1 5 1 3 1 1 4 1
... soetere dan ewighe melodie.	Type 2
4 1 1 2 5 1 1 3 1 2
... en sinen uutvercoernen vrienden.	Type 1
1 2 1 5 1 3 1 4 1
... bet ghonnen dan ons selven.	Type 1
5 2 1 3 1 4 1
... die du my ghegeven hebs.	Type 2
1 5 2 1 4 1 3
... ewelic sonder einde.	Type 3
5 1 1 4 1 3 1
... in sijn ewighe rike.	Type 4
3 2 5 1 1 4 1

Caput 20 heeft 10 maal het eerste, 7 maal het tweede, 3 maal het derde, 2 maal met vierde en 6 maal het vijfde type. Het

[p. 82]

zinseinde is 11 maal staand en 17 maal slepend.

‘Die Spieghel der ewigher Salicheit’ levert dus de volgende resultaten:

Caput	TYPE
	1	2	3	4	5
14	-	2	2	4	4
15	-	2	3	-	-
16	17	9	1	11	16
17	17	27	4	7	9
18	2	4	-	1	4
19	8	9	2	3	1
20	10	7	3	2	6
14 tot en met 20	54	60	15	28	40

De clausule heeft 87 maal een staand en 110 maal een slepend einde.

Ter vergelijking beschouwen we nog de clausules uit ‘Van den Kerstenen Ghelove’. Het zijn de hier volgende:

... als een bruut haren brudegom.	Type 2
3 1 5 2 1 4 1 2
... een salich bekennen Gods en ewigher dinghe.	Type 1
1 2 1 1 2 1 5 1 3 1 1 4 1
... alsoe als hi is.	Type 2
2 5 3 1 4
... en noch doen wil inder ewicheit.	Type 2
1 1 3 5 1 1 4 1 2
... wat hi anders goeder werken wrochte.	Type 1
5 1 2 1 2 1 3 1 4 1
... van niete gescapen en ghemaect.	Type 2
1 5 1 1 4 1 2 1 3
... dat is sonder beghin in ewicheit.	Type 2
1 1 3 1 1 5 1 4 1 2
... sonder ondersceyt.	Type 2
5 1 4 1 3

[p. 83]

... daer alle dinc in leven.	Type 1
2 5 1 3 1 4 1
... een enighe nature metten Vader.	Type 1
1 5 1 1 1 3 1 2 1 4 1
... overmits werc en cracht des heylighen Gheestes.	Type 1
2 1 1 3 1 5 1 2 1 1 4 1
... en is ghewarich mensce worden.	Type 3
1 2 1 5 1 4 1 3 1
... die hiet Poncius Pilatus.	Type 1
2 3 5 1 1 1 4 1
... ende met groten verlanghene sijns verbeydet hadden.	Type 4
2 1 1 5 1 1 3 1 1 2 1 4 1 2 1
... ende niemene anders meer.	Type 2
2 1 5 1 1 3 1 4
... die Gode toe behoirden.	Type 1
1 5 1 3 1 4 1
... dat anders niemen doen en mach.	Type 2
1 2 1 5 1 4 1 3
... was met Gode een inden grave.	Type 1
1 1 3 1 5 2 1 4 1
... en alre goeder menschen.	Type 1
2 5 1 3 1 4 1
... in hemel en in erde, en in de helle.	Type 1
1 3 1 2 1 5 1 2 1 1 4 1
... soe is alle die macht der heyligher Kerken.	Type 1
1 1 5 1 1 3 1 2 1 1 4 1
... en oec inden Nieuwen.	Type 1
2 5 3 1 4 1
... daer hi boven alle gheesten ghehognet is.	Type 2
1 1 2 1 5 1 3 1 1 4 1 2
... des almachtighen Godes sijns Vaders.	Type 1
1 1 3 1 1 5 1 2 4 1
... want hi is een gheest.	Type 5
3 4 2 1 5
... dat God gheleesten mach.	Type 2
2 5 1 4 1 3
... dat sijn die goeden en die quaden.	Type 1
1 3 1 5 1 2 1 4 1
... na der opverrisinghe ons Heren.	Type 1
5 1 3 1 2 1 1 1 4 1

[p. 84]

... die hebbelic waren ten rike Godes.		Type 1
1 5 1 1 2 1 1 3 1 4 1
... metten Vader en metten Sone.		Type 1
5 1 3 1 1 4 1 2 1
... in enicheit der naturen.		Type 1
1 5 1 2 3 1 4 1
... overmits den heylighen Geest.		Type 5
2 1 4 1 3 1 1 5
... voir die toecomste ons Heren.		Type 1
5 1 3 2 1 1 4 1
... met allen goede.		Type 3
3 5 1 4 1
... al ertrijc doer.		Type 2
5 3 2 4
... dat is Jhesus Christus.		Type 5
2 4 3 1 5 1		eind slepend
... als wi minne en kersten ghelove behouden.		Type 1
1 1 5 1 2 2 1 1 4 1 1 3 1
... dat is die heylighe Kerke.		Type 1
5 3 1 2 1 1 4 1
... in ene wet der gheboden en der Sacramenten.		Type 1
1 5 1 2 1 1 3 1 2 1 1 1 4 1
... want hi waer onghelovich.		Type 5
4 2 3 1 1 5 1		eind slepend
... ende die hoechste vroude die ic nu weet.		Type 2
2 1 1 5 1 3 1 2 1 1 4
... overmits der inwoninghe der heyligher
2 1 1 1 5 2 1 1 1 3 1 1
	Drievoldicheit.	Type 2
	1 4 1 2
... die moesten bederven.		Type 1
5 3 1 1 4 1
... met valschen twivel of wane.		Type 4
2 3 1 5 1 1 4 1
... in enicheit der heyligher Kerken.		Type 1
1 5 1 1 2 3 1 1 4 1
... overmits den heylighen Gheest.		Type 5
2 1 4 1 3 1 1 5
... al die lede der heyligher Kerken.		Type 1
5 1 3 1 1 2 1 1 4 1

[p. 85]

... ende elc des anders lit.	Type 2
2 1 5 1 3 1 4
... al sinen leden.	Type 1
5 3 1 4 1
... mer sy sijn afghedeelde dode lede.	Type 1
1 2 1 5 1 2 1 4 1 3 1
... en enen yegheliken na sinen state.	Type 1
3 2 1 5 1 1 1 1 2 1 4 1
... en oec ene ghemeninghe alles goedes.	Type 1
1 1 5 1 1 2 1 1 4 1 3 1
... verlatenis van al onsen sonden.	Type 1
1 5 1 1 2 4 1 1 3 1
... overmits sinen heylighen doot.	Type 5
2 1 4 2 1 3 1 1 5
... die die mensche voir ghedaen hevet.	Type 3
1 1 2 1 5 1 4 3 1
... besmet hebben met onsen sonden.	Type 1
1 5 2 1 1 3 1 4 1
... na rechter ordinancien der heyligher Kerken.	Type 1
1 3 1 1 1 5 1 1 1 2 1 1 4 1
... en daer si in levede op ertrijc.	Type 2
1 3 1 1 5 1 1 1 4 2
... ghedeilt en gestroyt is.	Type 2
1 5 2 1 4 3
... Gode ghemint en ghedient hebben.	Type 1
2 1 1 5 2 1 4 3 1
... hem niet beteren noch bekeren wouden.	Type 1
2 1 5 1 1 2 1 4 1 3 1
... met glorien en met groter macht.	Type 1
1 5 1 1 2 2 4 1 3
... alsoe verre alst in hem was.	Type 2
3 1 5 1 1 4 1 2
... doen hi starf omme onsen wille.	Type 1
2 1 5 2 1 4 1 3 1
... die sullen ghelijc groet sijn van lichame.	Type 1
1 3 1 1 5 2 1 1 4 2 1
... contrarie ghescien.	Type 2
2 5 1 1 1 4
... met siele ende met live.	Type 1
2 5 1 3 1 2 4 1

[p. 86]

... in levede en starf.	Type 2
2 5 1 1 3 4
... en van al dat hij ye ghedede.	Type 1
2 1 5 1 1 3 1 4 1
... en die goede ewelic behouden.	Type 3
2 1 5 1 4 1 1 1 3 1
... ewelic leven.	Type 1
5 1 2 4 1
... alle dies wi nu gheloven.	Type 1
5 1 2 1 4 1 3 1
... in een ewich ghebruken.	Type 1
3 1 5 2 1 4 1
... ende daer wi al onse doghede omme werken.	Type 1
1 1 2 1 5 1 1 3 1 1 2 1 4 1
... int hoechste en int edelste volbracht.	Type 2
1 5 1 2 1 4 1 1 1 3
... ende sonder vernoyen danken en loven.	Type 1
2 1 5 1 1 2 1 4 1 1 3 1
... als daer menighe heylighe sal sijn.	Type 2
1 1 5 1 1 4 1 1 2 3
... en hi macht vertoenen wien hi wil.	Type 2
1 1 2 1 5 1 3 1 4
... allent dat wi begheren.	Type 1
5 1 3 1 1 4 1
... en doen al dat wi willen.	Type 1
1 3 5 2 1 4 1
... boven al dat wi begripen moghen.	Type 3
2 1 5 1 1 1 4 1 3 1
... die niemen storen en mach.	Type 2
1 5 1 4 1 1 3
... sonder sterflicheit.	Type 2
5 1 4 1 3
... mer al dat verbliden mach.	Type 2
2 5 1 1 4 1 3
... noch in gheénre wijs ghetonen en mach.	Type 2
2 1 5 1 2 1 4 1 1 3
... gewenschen of ghevaten moghen.	Type 1
1 5 1 2 1 4 1 3 1
... onse bliscap en onse vroude sijn.	Type 2
2 1 5 1 2 2 1 4 1 3

[p. 87]

... ganc in die bliscap dijns Heren.	Type 1
5 1 1 4 1 2 3 1
... die sonder mate en sonder gront is.	Type 2
1 5 1 2 1 1 4 1 3 2
... in ewich ghebruken.	Type 1
1 5 2 1 4 1
... een yeghelic in sinen state en in sine ordene.	Type 1
1 3 1 1 2 2 1 5 1 2 1 2 1 4 1 1
... met ewiger eren en met ewighen love.	Type 1
1 3 1 1 5 1 2 2 3 1 1 4 1
... die ghechiert selen sijn naden lesten daghe.	Type 1
1 1 5 2 1 2 4 1 3 1 2 1
... en loven selen ewelic.	Type 2
1 5 1 3 1 4 1 2
... gheciert met allen doechden.	Type 3
1 5 1 4 1 3 1
... als die scijn der Sonnen door een glas.	Type 2
1 1 3 1 5 1 2 1 4
... die ic u voir ghenoemt heb.	Type 2
1 2 1 5 1 4 3
... die ons verbliden moghen.	Type 3
1 3 1 5 1 4 1
... die Gode selen loven ewelic.	Type 5
1 3 1 2 1 4 1 5 1 1	eind slepend
... alle const en alle waerhede.	Type 1
5 1 3 2 4 1 3 2 1
... die ye gheworden.	Type 3
3 5 1 4 1
... in die ewighe minne Gods.	Type 2
2 1 5 1 1 3 1 4
... hongheren en dorsten.	Type 1
5 1 1 2 4 1
... en dat is ewich leven.	Type 1
1 5 2 3 1 4 1
... en met minnen begrepen worden.	Type 1
1 1 5 1 1 3 1 4 1
... in enicheiden.	Type 3
2 5 1 3 1
... rusten in salicheiden.	Type 1
5 1 2 4 1 3 1

[p. 88]

... want daer en is niet dan eenheit.	Type 2
1 2 1 1 5 1 4 3
... in die overweselike deemsterheit.	Type 2
1 1 2 1 5 1 1 1 4 1 3
... daer ic u nu te hants af gheseit hebbe.	Type 3
2 1 1 2 1 5 1 1 4 3 1
... want het is een ewighe waerheit.	Type 2
1 1 3 1 5 1 1 4 2
... sonder voir en na.	Type 2
5 1 3 2 4
... die u contrarie seit.	Type 2
1 2 1 5 1 1 4
... der woerden is nu genoech.	Type 4
1 3 1 2 5 1 4	eind staand
... van beghinne der werelt.	Type 1
3 1 5 1 2 4 1
... alse onse Here selve sprect.	Type 5
2 1 1 1 3 1 4 1 5
... in dat ewighe leven.	Type 3
3 1 5 1 1 4 1
... in dat ewighe tormente der hellen.	Type 1
1 1 5 1 1 2 4 1 1 3 1
... voir ewighe dinghe.	Type 3
5 4 1 1 3 1
... dat hi dies derve.	Type 3
1 3 5 4 1
... die comt van scaden.	Type 5
1 4 1 5 1	eind slepend
... van lijfliken ghevoelene.	Type 3
1 5 1 1 1 4 1 1
... si en hebben anders ghene pine.	Type 3
1 1 2 1 5 1 4 1 3 1
... en die zwaerste.	Type 5
3 2 5 1	eind slepend
... antwert een ewich vier.	Type 4
3 1 1 5 1 4	eind staand
... in siele en in lichaem.	Type 2
1 5 1 3 1 4 2
... dats ene ewighe helsce colde.	Type 3
1 2 1 5 1 1 4 1 3 1

[p. 89]

... en in kolden moet hi ewelic bederven.	Type 1
1 1 5 1 2 1 4 1 1 1 3 1
... dats die verkeerde minne.	Type 3
3 1 1 5 1 4 1
... van helscher couden.	Type 3
1 5 1 4 1
... met helschen viere.	Type 3
2 5 1 4 1
... en der onreinre stat.	Type 2
1 3 1 5 1 4
... in die ewighe pine.	Type 3
1 1 5 1 1 4 1
... der ewigher pinen.	Type 3
1 5 1 1 4 1
... ende nemmermeer versterven.	Type 1
2 1 5 1 2 4 3 1
... sprect die prophete.	Type 1
5 1 2 3 1
... met ewigher droefheit.	Type 2
1 5 1 1 4 2
... nemmermeer eynde en nemt.	Type 2
5 1 2 4 1 1 3
... eenre yegheliker sonden.	Type 1
3 1 5 1 2 1 4 1
... en der verdoemder menschen.	Type 3
2 1 1 5 1 4 1
... gewroken sal werden.	Type 1
1 5 1 2 3 1
... mer si en mach hem niet werden.	Type 4
1 2 1 3 2 5 4 1
... datmen te gader siedet in enen pot.	Type 2
1 2 1 5 1 4 1 1 2 1 3
... verscoeren ende verslinden woude.	Type 1
1 5 1 2 1 1 4 1 3 1
... ghebonden en ghehecht waren.	Type 1
1 5 1 2 1 4 3 1
... sal hem dat helsche zweet uut vloyen.	Type 1
1 2 1 5 1 4 2 3 1
... hi soude versmelten.	Type 5
3 4 1 1 5 1	eind slepend

[p. 90]

...om dat si sonderlinghe spise eten wouden.	Type 4
1 2 1 4 1 1 1 5 1 3 1 2 1
...daer hi baden soude.	Type 3
3 1 5 1 4 1
...hi wer verdoemt.	Type 5
2 4 1 5
...of sine pine oec groet waer.	Type 4
2 1 1 3 1 1 5 4	eind staand
...in enen heten ovene.	Type 3
1 3 1 5 1 4 1 1
...drie daghe lanc.	Type 2
5 3 1 4
...en hi wert mynre-broeder.	Type 4
1 2 3 5 1 4 1
...en was worden een Prediker.	Type 5
3 2 4 1 1 5 1 1	eind slepend
...ten is niet tamelic te horen.	Type 3
1 2 5 4 1 1 1 3 1
...der heyligher Kerken.	Type 5
2 4 1 1 5 1	eind slepend
...in ghepijnt en in ghequellet werden.	Type 1
1 1 5 2 1 1 4 1 3 1
...en na wise der sonden.	Type 3
2 1 5 1 1 4 1
...noch goet begheren.	Type 1
5 3 1 4 1
...ende alre ghenaden.	Type 3
2 1 5 1 1 4 1
...die ewich duren moet.	Type 2
1 5 1 4 1 3
...horen en ghevoelen.	Type 1
5 1 2 1 4 1
...Gods aensichte te scouwen.	Type 1
3 5 2 1 1 4 1
...en onreinicheit der werelt.	Type 1
1 1 5 1 3 2 4 1
...daermen in stoeft.	Type 5
4 2 1 5
...sonder eynde.	Type 3
5 1 4 1

[p. 91]

...en sterven wilt.	Type 2
2 5 1 3
...en duechde angrijpt.	Type 2
2 5 1 4 3
...en ewighe waerheit.	Type 2
2 5 1 1 4 3
...van beghinne der werelt.	Type 1
1 1 5 1 3 4 1
...ende die heylighe Gheest.	Type 5
3 1 2 4 1 1 5

In ‘Van den Kerstenen Ghelove’ komt 73 maal de clausule van het eerste type voor, 47 maal het tweede, 28 maal het derde, 8 maal het vierde en ten slotte 16 maal het vijfde type. Van al deze clausules hebben er 114 een slepend en 58 een staand einde.

Was in ‘Die Spieghel der ewigher Salicheit’ het eerste clausule type reeds bijna het sterkst vertegenwoordigd (n.l. 54 op de 197 = ruim 27%), in ‘Van den Kerstenen Ghelove’ klimt het aantal nog aanmerkelijk (n.l. 73 op de 172 = ruim 42%).

Het kenmerk van het eerste type beschrijft van Ginneken als sierlijk, zacht, vlug en vloeiend. Bovendien ligt de top voorop.

Hetgeen voor hem het voornaamste is, al wat zijn eenvoudige kinderlijke geest het meest gevangen houdt, plaatst Ruusbroec bijna altijd vooraan. Veel zeldzamer zet hij het als climax aan het zinseinde. (Type 5 komt n.l. in ‘Die Spieghel’ 40 maal voor, dat is 20%; in ‘Van den Kerstenen Ghelove’ 16 maal of ruim 9%.)

Van de eerste-type clausules in ‘Die Spieghel’ zijn er 32 zuiver didactisch, 22 mystiek en didactisch tevens. Voorbeelden zijn er te over in bovenstaande clausules te vinden; geven we er echter één om aan te toonen dat hier de mystiek en de didactiek bijna steeds samen gaan (cap. 19 bl. 217): ‘Die levende eninghe die wi met Gode ghevoelen, die is werkelic, en vernuwet altoes tusschen ons en Gode: in dien dat wi onderlinghe cussen en gherinen soe ghevoelen wi anderheit,

[p. 92]

die ons niet ghedueren en laet in ons selven: want al sijn wi boven redene, wy en sijn niet sonder redene; en hier omme ghevoelen wi dat wi gherinen en gherenen werden, minnen en ghemint werden, en altoes vernuwen ende wederkeren in

ons selven, gaen en comen alse die blixeme des hemels.’

3 1 1 5 1 1 2 4 1

Negen en zestig van de 73 eerste-type clausules in ‘Van den Kerstenen Ghelove’ zijn didactisch en de overigen mystiekdidactisch. Waar de aard van dit tweede werk meer leerend is en het eerste type er tevens veel talrijker voorkomt dan in het eerste werk (de verhouding is immers 42:27), zouden we zonder al te speculatief te werk te gaan, kunnen zeggen dat Ruusbroec over het algemeen in zijn leerend-mystiek werk aan de clausule van het eerste type, die sierlijk, zacht, vlug en vloeiend is, de voorkeur geeft. Het voornaamste wat hij de menschen te zeggen heeft ligt daar in de eerste helft van de zin, terwijl het zinseinde slepend is.

‘Die Spieghel’ heeft 60 maal en ‘Van den Kerstenen Ghelove’ 47 maal het tweede type (dat is ruim 30% en ruim 27%). Van deze eerste 60 zijn er 32 mystiekdidactisch en 28 uitsluitend leerend. Van de 47 uit ‘Van den Kerstenen Ghelove’ beëindigen 36 clausules een didactische en 11 een mystiek-leerende zin. Hier is de vorm krachtig, ingehouden en het einde staand, terwijl de top óók weer voorop ligt.

Het derde langzaam, plechtig en gerekte type komt in ‘Die Spieghel’ 15 maal, en in ‘Vanden kerstenen Ghelove’ 28 maal voor (dat is 7.6 tegen 16.3%).

In dit meer didactische werk, gaat ‘de Wonderbare’ dus ook langzamer en gerekter spreken. (In ‘die Spieghel’ zijn van de 15 voorbeelden er 12 didactisch en 3 mystiek, in ‘Vanden kerstenen Ghelove’ 27 didactisch en slechts één mystiek.)

Het vierde clausule type komt in ‘Die Spieghel’ 28 maal voor en in ‘Van den Kerstenen Ghelove’ 8 maal (dat is ruim 14% tegen ruim 4%). Vier en twintig clausules besluiten in het eerste werk een didactische, vier een zuiver mystieke

[p. 93]

zin, terwijl in ‘Vanden Kerstenen Ghelove’ al de acht zinnen didactisch zijn.’

Het vijfde clausule type komt in ‘Die Spieghel’ 40 maal, in ‘Van den Kerstenen Ghelove’ 16 maal voor (ruim 20% tegen ruim. 9%). Van de eerste 40 beëindigen er 31 een didactische, 9 een mystiek-leerende zin; de volgende 16 allen een didactische zin. Ruusbroec kiest dus het vijfde, scherpe, rake type met de top achteraan, wanneer hij met nadruk iets betoogt. Uit de bovenstaande getallen valt tevens op te maken dat Ruusbroec in mystieke begeestering zelden het vijfde type als zinseinde gebruikt.

Het meest mystieke voorbeeld nog vinden we in ‘Die Spieghel’ cap. 17 bl. 214: ‘Maer die eenvoldighe oghe boven redene in den gronde der verstandicheit; die is altoes open, en scouwt en staert met bloten ghesichte dat licht metten selven lichte: daer es oghe jeghen oghe, spieghel jeghen spieghel,

beelde jeghen beelde’.

4 1 3 1 5 1

Alles samenvattend kunnen wij nu ten slotte komen tot het volgende. In totaal werden geteld 369 clausules. Hiervan behoorden:

tot type I	127 clausules.
tot type II	107 clausules.
tot type III	43 clausules.
tot type IV	36 clausules.
tot type V	56 clausules.^1

Ruusbroec geeft er dus voorkeur aan om de clausule top voorop te plaatsen (n.l. bij 277 in de eerste helft en bij 92 in de tweede helft). Onder het eerste type vallen 101 didactische en 26 mystiek-didactische zinnen; onder het tweede 64 didactische en 43 mystiek-didactische; onder het derde 39

1 Bij Ruusbroec vinden wij een sterk overwegen van het eerste en het tweede type (resp. 34 en 29%). In een deel van Molenaar's ‘Geertruid van Helfta’ werd zéér sterk overwegen van het derde type aangetroffen (87%); in P.v.d. Meer's ‘Branding’ van het eerste type (69%); in Kloos' ‘14 Jaar Litteratuurgeschiedenis’ van het vijfde (55.5%); in H. de Man's ‘Het Wassende Water’ van het tweede (36%); en tenslotte in ‘Een Zwerver verliefd’ van A.v. Schendel van het vierde type (41%).

[p. 94]

didactische en 4 zuiver mystieke; onder het vierde 32 didactische en 4 mystiek-didactische en ten slotte onder het vijfde type 47 didactische en 9 mystiek-didactische zinnen. Het aantal mystieke zinnen vallend onder het tweede type is dus verreweg het hoogst en even groot als het totaal der mystieke zinnen behoorend onder de drie andere types (het aantal behoorend onder type 2 is n.l. 43, dat behoorend onder de vier andere types samen eveneens 43). Het bedraagt 40% van alle zinnen eindigend met een clausule van het tweede type. Volledigheidshalve volgt hier een mooi voorbeeld (cap. 17 bl. 211-212): ‘Want onse ghescapenheit leeft in onsen ewighen beelde dat wi hebben inden Sone Gods, en ons ewighe beelde is één metter

wijsheit Gods en leeft in onse ghescapenheit’.

1 5 1 2 1 1 4 1 3

Krachtig, ingehouden, met de top voorop en met staand einde besluit Ruusbroec dus veelal zijn mystieke zinnen. Krachtig, want Godsliefde en daarmee diens kracht was in hem gevaren om alles uit te kunnen zeggen, wat in hem gloeide en brandde, ingehouden, want begenadigd mensch als hij was, bezat onze prior de gave van voorzichtigheid en daarmee de zelfbeperking.

Zoo kunnen we in Ruusbroec's werk niet slechts zijn staat van gebed, de toestand waarin hij zich steeds bevond, lezen, maar wij kunnen ook zijn deugden leeren kennen en de gaven hem door den H. Geest zoo rijkelijk geschonken, alles bewijzen té meer van zijn mystieke uitverkiezing.

Bibliografie.

J.v. Ginneken. ‘Statistiek en Taalwetenschap’ in ‘De nieuwe richting in de taalwetenschap’ (Deel IV Zielkundige Verwikkelingen). Utrecht-Nijmegen 1923. ‘Studiën’ Deel 74 Jrg. 1910 bl. 533.

A.W. de Groot. ‘A Handbook of antique prose rhytm’, Groningenden Haag 1918.

[p. 95]

‘Der antike Prosarhythmus’ (Fortsetzung des ‘Handbook of antique prose rhytm’). Groningen-den Haag 1922.

L. Laurand. ‘Etudes sur le style des discours de Cicéron’. Paris 1907.

O. Rutz. ‘Menschheitstypen und Kunst’. Jena 1921. ‘Musik, Wort und Körper als Gemütsausdruck’. München 1922.

Padberg. ‘De mooie Taal’. Den Bosch 1924.

Th. Zielinski. ‘Das Klauselgesetz in Ciceros Reden’ Grundzüge einer oratorischen Rhytmik. Leipzig 1904.