De Kerk. Deel 2 (Verzamelde werken afdeling III)

‘De Heraut’ inzake doop en ‘pluriformiteit der kerk’ III

Roomse doop of kinderdoop het struikelblok? - Veertig jaren: een nieuw geslacht - Tegen de Staatskerk. - Schwabe of Voorhoeve? - De 144.000 niet al te preciese dopers. - Herdoop ook van protestants, ja van anabaptistisch gedoopten. - De onderstelling van ‘De Heraut’ door Dr Colijn aanvaard?

We zouden thans, naar reeds opgemerkt is, trachten aan te tonen, dat ‘De Heraut’ zich vergist, als het blad meent, dat de Wederdopers den hun toegedienden roomsen doop daarom ongeldig achtten, dat hij ROOMS was, en dat dit duidelijk bleek uit de bekende passage van art. 34 der Nederl. Geloofsbelijdenis.

Nu is dit gevoelen op zichzelf reeds onwaarschijnlijk, zodra men

[p. 302]

let op het jaartal der belijdenis. Deze toch dateert van 1561. Dat was meer dan 40 jaar, nadat de Reformatie het hoofd had opgestoken. Bedenkt men nu, dat, gelijk in elke reformatie en ook revolutie het contingent van jongere mensen, in de kracht van het leven staande, zo ook in de anabaptistische beweging, zeer groot was, dan kan men op zijn vingers narekenen, dat er in den tijd, toen de belijdenis opgesteld is, verscheiden Wederdopers moeten geweest zijn, die als kind gedoopt waren niet in de roomse, doch in de ‘protestantse’ (staats)kerk. Reeds op 18 Januari 1525 heeft Zwingli¹⁾ te Zürich een openbaar dispuut over den doop gehouden. Aanleiding daartoe was het feit, dat van de zijde der Züricher Wederdopers verzet gerezen was tegen de van overheidswege geschiede doorvoering der reformatie in Zwingli's geest. ‘Op grond van voortgezette bijbellezing verwierpen zij den kinderdoop; de daaruit voortvloeiende weigering van vele ouders om hunne jonggeborenen te laten dopen was een oorlogsverklaring aan de STAATSKERK’, zegt Kühler²⁾; en die staatskerk was niet rooms. Twintig jaren na dien tijd zijn er dus reeds mensen, die in de protestantse kerk gedoopt zijn; zij laten zich herdopen; en dan is het nog een hele poos vóórdat de Nederlandse Belijdenis opgesteld wordt. Het is mij niet duidelijk, hoe ‘De Heraut’ zó boud heeft kunnen spreken, niet alleen in de door ons reeds in ons vorig nummer letterlijk aangehaalde passages, doch ook nog in het nummer van verleden week (7 juni 1936, no 3046), waar het nog eens weer heet, dat in art. 34 met den ‘enigen doop’ ‘de doop in de Roomse kerk bedoeld wordt, Want’, zo stelt ‘De Heraut’ vast - ‘want het was die doop, die in hun jeugd hun bediend was, dien zij herhaalden, NIET den doop in de Gereformeerde Kerk. Immers’, - aldus nog steeds ‘De Heraut’ - ‘immers, toen onze confessie werd opgesteld, WAREN ER NOG GEEN Wederdopers, die als kind in de Gereformeerde Kerken waren gedoopt’. Misverstand omtrent de bedoeling van ‘De Heraut’ is hier uitgesloten; daarom rest ons, hoezeer het ons zelf moeilijk valt, geen andere conclusie, dan dat de ‘Heraut’-redacteur ditmaal de historie niet goed beschrijft. Trouwens, al de gereformeerde belijdenisschriften, die de Wederdopers met name noemen in verband met de doopskwestie, leggen den vinger op hun bezwaar tegen den KINDERdoop, niet wijl deze ROOMSEN tot

1) Dr. W.J. Kühler, Geschiedenis der Nederlandse Doopsgezinden in de 16e eeuw, Haarlem, 1932, blz. 8.

2) a.w. bl. 7/8.

[p. 303]

bedienaren, doch wijl hij Kinderen tot objecten had³⁾. Al zou ook de Nederlandse Geloofsbelijdenis veel vroeger zijn geschreven, dan inderdaad het geval is, zelfs dàn zou ‘De Heraut’ nog niet hebben kunnen bewijzen, wat het orgaan met zo veel nadruk ons heeft willen duidelijk maken. Stel toch, dat iemand homoeopatische middelen hebben wil, alleen van de fabriek Schwabe; dat de dienstbode naar apotheker Jansen loopt en daar vandaan brengt inderdaad het verlangde medicijn, b.v. Nux vomica D 3, maar...afkomstig van de fabriek van Voorhoeve; dat zij het standje, haar gemaakt, ontwijkt door op te merken, dat Jansen alleen Voorhoeve's medicijnen heeft; dat echter de patiënt haar niettemin naar apotheker Pieterse stuurt, die Nux vomica D 3 van SCHWABE verkoopt; - heeft dan die patiënt bezwaar tegen Jansen, als apotheker? of noemt hij diens apothekersdiploma onwettig? en is dat de reden, waarom hij op Pieterse overgaat? Welneen - hij laat Jansen daarom links liggen, wijl deze alleen maar Voorhoeve verkoopt. En zo hij al - men kan nooit weten - Jansens apothekersdiploma onvoldoende acht, dat kan met Pieterse misschien evenzeer het geval zijn; misschien is Pieterse alleen maar drogist, wie zal 't zeggen? Ik noem even ook deze laatste mogelijkheid, wijl ze hier ter zake doet: de Wederdopers met hun bezwaren tegen geordend gezag, tegen kerkelijke ordeningen, tegen ‘papieren’ zowel als tegen ‘vlezen’ pausen hebben dikwijls de roomse staatskerk niet meer verwerpelijk gevonden dan de protestantse. Maar niemand mag daarom zeggen: zij verwerpen den Roomsen doop, wijl zij Rome's wettigheid ontkennen. Wederdopers en dergelijke vrijbuiters hebben met het wettigheidvraagstuk doorgaans al heel gauw afgerekend. Zij verwerpen den Roomsen doop, omdat Rome's handen naar het KIND grijpen; en dat zelfde doen zij evenzeer, als protestanten naar het KIND grijpen. We herhalen dus: ook al was het werkelijk waar geweest, dat er in de dagen der opstelling onzer belijdenis nog geen Wederdopers zouden geweest zijn, die in hun kindsheid in de Geref. Kerk waren gedoopt, ook zelfs dàn zou ‘De Heraut’ ditmaal ondeugdelijk in zijn bewijsvoering geweest zijn. Nu echter de historie uitwijst, dat deze pertinente bewering historisch onjuist is, blijft er van het ‘bewijs’ niets over in dit bepaalde geval.

3) Vgl. Zwingli's Fidei Ratio, 1530; Müller, Bekenntnisschriften der ref. Kirche, bl. 87; Baseler Bekenntnis (1534), a.w. bl. 100; Confessio helvetica posterior (1562), a.w. bl. 209; Schotse belijdenis (1560), a.w. bl. 261; Hongaarse belijdenis (1562), a.w. bl. 421.

[p. 304]

De historie spreekt trouwens hier ondubbelzinnig. Hoffmann - zo voorspellen de enthousiasten - zal met 144.000 apostelen van Straatsburg uit ‘het verbond en den doop over de gehele wereld verbreiden’⁴⁾; en dan heus niet zich beperken tot rooms-gedoopten. Als in de woelige dagen van het Munsterse oproer de wilde geesten losbreken, worden niet alleen bij de Roomsen, doch ook bij de Luthersen de ruiten ingeslagen; slechts wie zich op de markt laat herdopen, blijft van de verbanning verschoond. Voor de verleiding bezwijken 300 mannen en 2000 vrouwen; en daar zouden geen protestants-gedoopten bij geweest zijn onder de opgeschoten jeugd? Men kan er inderdaad aan twijfelen; 't was in 1534 nog maar. Maar het probleem der wettigheid van het dopend instituut (rooms of niet-rooms) is in elk geval niet op de markt van Munster in geding geweest. Geen gereformeerden herdoopt? Het is er ver vandaan; men heeft zelfs ettelijke gevallen van herdoop, toebediend aan zulken, die eerder gedoopt waren door...Wederdopers zelf. ‘Menno's schoonzuster was door Douwe Schoenmaker, een Munsters leraar, gedoopt; later kwam zij, als zovelen, tot bezinning, en toen kon deze doop haar niet langer bevredigen, daar zij wel gevoelde, dat zij hem ‘zonder geloof en zonder berouw van zonden’ had ondergaan⁵⁾. En omdat de voorbeelden van weder- en nog eens wederdoop ettelijke zijn⁶⁾ is het ons een raadsel, hoe ‘De Heraut’ zó met de belijdenis heeft kunnen opereren, dat een heel gewoon meningsverschil tussen broeders, binnen den kring der belijdenis, aan te dienen viel als disputabelstelling der belijdenis.

Dr H. Colijn schijnt - ‘De Heraut’ geeft het bericht met nadruk door - op de jaarvergadering van den Meisjesbond ook al gesproken te hebben over een ‘disputabel-stellen’ van wat steeds als vaststaand heeft gegolden. ‘De Heraut’ cursiveert, en wil blijkbaar zeggen: ziet ge wel, Dr Colijn is het met ons blad eens. Ik weet niet of het waar is; Dr Colijn kan b.v. ook gedacht hebben aan Barthianen,

4) Kühler, a.w. bl. 61.

5) Kühler, a.w. bl. 90.

6) We geven hier in een noot enkele bizonderheden.
A. Chr. Sepp (Geschiedkundige Nasporingen I, Leiden, 1872, bl. 76, v.) geeft een resumé van een ‘Bekënntnisse van beyden Sacramenten Doepe unde Nachtmaele’ (Rothmann, Kloprys, Staprade, Roll, Vynnen, Stralen), ook vermeld in K.W. Bouterwerk, Zur Literatur und Geschichte der Wiedertäufer, besonders in den Rheinlanden (1864). Wij citeren uit dit resumé het volgende:
‘Wat is christelijke doop? De indompeling of besprenging, welke Christus bevolen heeft en de Apostelen bediend hebben (76)......Men moet eerst geleerd, dat is onderwezen, eerst een kind Gods geworden zijn......, eer men den doop kan ondergaan (77)......Wat is het teken waard, als er de zaak niet is die er door betekend wordt? (78)......Daarom zegt ook Origenes: ‘gelijk niemand levend met de doden begraven wordt, mag niemand, die nog in de zonde leeft, in den doop met Christus begraven worden’ (79)......
Met nadruk wordt herinnerd, dat de oude Kerk dien (doop) als zodanig (n.l. als inwijding tot de gemeenschap der heilige kerk op aarde) hoog waardeerde, daar de opname in de kerk gold als het ingaan van de enige poort tot het Koninkrijk der hemelen. Het is echter er verre af, dat dit de Kerk zou mogen heten; deze is alleen daar, waar onzes enigen Meesters en Bisschops inzettingen werkelijk worden geëerd (79). Op tweeërlei wijze wordt de doop misbruikt; namelijk wanneer dezulken gedoopt worden die daarvan geen kennis of daarnaar geen begeerte hebben; ten andere, wanneer aan iemand de doop wordt toegediend, die dat met een vals en onrein hart begeert (79)......De doop der kinderen (is) ‘een oorsprong der verwoesting en des ganschen afvals der heilige Kerk’ (80)......Eindelijk wordt met verwijzing naar het in Eph. IV beweerde aangaande den doop afgewezen de aanbeveling van den kinderdoop als te dulden ter wille der eenheid; want hetgeen daar van den doop geschreven staat, moet natuurlijk op dien der volwassenen worden toegepast; en de opmerking wordt gemaakt, dat de Schrift niets weet van tweeërlei doop, een voor kinderen en een voor volwassenen (83).
B. Bekend is de wrijving tussen Vlamingen en Friezen onder de Dopers met veel gevallen van over-en-weer-dopen. ‘Nadat de ‘Vlaminghen’ zich hadden afgescheiden van de ‘Vriesen’, ontstond er onder laatstgenoemden weer een twist over de vraag, of ‘ghedoopte by de Vlaminghe tot haer comende, wederom herdoopt souden worden’; sommigen stelden dien eis, anderen vonden hem verwerpelijk. (Successio Anabaptistica, Bibl. Ref. Neerl. VII, 67).
Het gevolg van deze meningsverschillen was weer, dat de ‘harde Vriesen’ de ‘sachte Vriesen’ in den ban deden ‘......en daerom niemant wilde ontfanghen, die onder de doopse ghemeynte gheweest waren, oft sy mosten herdoopt wesen, al waren sy 25 mael ghedoopt ende wederdoopt. Lubbert en Hoyte bleuen by haer costuym, en herdoopten allen die vvt de Catholicken, Lutherschen ofte Caluinisten tot haer quamen’. (Succ. Anabap., Bibl. Ref. Neerl. VII, 68.)
Hier volgt nog een citaat: ‘Peter van Coelen......heeft ook questie ghecreghen teghen syn broeders Hans de VVeuer en Jacob vander Mullen: ter oorsaken, dat hy de ghebannen Vriesen niet wilde achten voor secten noch herdopen, die vande Vriesen ghedoopt tot haer ouerliepen. (S.A., B.R.N., 69.)
C. Over Menno e.a. leze men deze bijzonderheid: ‘Menno, Lenaert ende de hare (hebben) sich selfs van den Duytschen afgescheyden, houdende haer alleen voor de gemeynte Gods, ende de Duytschen met haren Doop, Nachtmael ende alle ordonnantiën geheel verwerpende, ende haer niet anders achtende als voor wereldtsche menschen. Doen heeft den Wederdoop der bejaerden zijn beginsel in der waerheydt genomen, die daer na soo vermenighvuldight is, dat voor den Heere een ydele wasscherye ende besprenginge daer uyt gemackt is’. (Bibl. Ref. Neerl. VII, 526.)
D. Inzake de Vlamingen en Friezen is nog het volgende van betekenis (waarbij men lette op de tijdsaanduiding). ‘Dirck Philipsz te Embden schreef een Boeckxken van de Echt der Christenen (bl. 543). Hij stierf 1568 (B.R.N. VII, 462 noot).
‘Ende even te dier tijt begonden de Vlamingen den Vriesen, die nae datum van Dirck Philipsz. uitgeschrevene Ban-brief, van iemant van de Vriessche ofte Hollantsche Leeraers gedoopt waren, ende tot den Vlamingen komen wilden, wederom te dopen. Welcken wederdoop de Vriesen als doen alreede oock aen den Vlamingen gebruyckten.
Mare tot een waerachtigh bewijs, dat de Vlaemsche wederdoop aan den Vriesen, ter tijdt van Dirck Philipsz. voorseyde Banbrief begonnen ende opde bane gekomen is, sóo dient alhier verhaelt, datter doenmaels een man tot Harlingen woonde, die vanden Vriesen gebannen was, om dat hy haer alleen voor Godts Gemeynte niet bekennen en dorste, ende alsoo door kleyn begrip hem totten Vlamingen begeven hadde: welckers Huysvrouwe, binnen weynigh jaren, van Heyte Rienickxsz, een Vriesch Leeraer, gedoopt was. Tot diens mans huys quamen op een tijt daer nae eenige Dienaaren ende mannen van de selve Vlaemsche Gemeynte, hem ondervragende hoe het stont met zijner vrouwen doopsel, ofte het voor ofte nae den datum van de voorsz. Ban-brief van Dirck Philipsz. geschiet was? en alsoo de man dat niet soo naeuw en wel als zijluyden en wiste; maer den datum van zijn wijfs doop wel onthouden hadde, soo sochten zy te samen in den Almanach, ende bevonden dat des mans vrouwe gedoopt was, eene weecke, anderhalf, ofte twee weecken ten lancksten, voor den datum van den selven Dirck Philipsz. Ban-brief, tot allen geluck, ende daer mede passeerde der selven vrouwe doopsel voor goet, ende oprecht, dat andersins hadde moeten vernieut worden’. (Carel van Ghendt, Het beginsel etc., Bibl. Ref. Neerl., VII, 544.)
E. Dat het ging primair om dogmatische kwesties, ook onderling in den herdoop blijkt hieruit: ‘Want dese lieden zijn zoo Superstitieus, of al yemant bekendt dat Jezus Christus den Sone des levendighen Godts is, ende volghens dien den Doop ontfanght na de Ordeninghe Christi, gelijck de Apostelen des Heeren Jesu deden, die anders niet en hebben gheeyscht ende gevordert, dan eenvuldelijck, ghelooft inden Heere Iesum, &c. ende alsoo Ghedoopt zijn, Actor. 16 en 8 dat en houden sy voor geen recht Christelijc Doopsel, 'ten sy dat sy verstaen dat Christus noch Vleesch noch Bloedt heeft aenghenomen van Maria; Maer alle die ghene die dit bekennen, ende alsoo Gedoopt worden, die doen (na haer seggen) een rechte Bekentenisse, ende die kennen tharen Zaligmaeker, een soodanighen Doepsel soude by eenighe vande Vlaems, ende Vries, noch kunnen passeren voor een Christelijck Doopsel, ende dat noch seer zwaerlijck met vele moeyte, maer anders niet.’ (Aleson's Tegen-Bericht, Bibl. Ref. Neerl. VII, 182.)
Hen ‘die int Martelaers Boeck ghevonden worden: dese allen worden tot den Hemel toe verheven. Maer......de tegenwoordige verwerpen en versmaden sy ende en kennen haer niet voor navolgheren ende schaepkens Christi, sy achten haren Gotsdienst van gener waerden daerom weder doopen sy de gene die van andere Doopsghesinde bij haer comen, ende die van haer tot andere gaen, doen sy in den Ban, als die van God zijn gescheyden, volgens haer 28 Artikel.’ (Alenson's Tegen-Bericht, Bibl. Ref. Neerl., VII, 216.)
F. Leerzaam is ook dit verhaal: ‘Het Weder-dopen en was noch niet volcomen in ghekropen, over die ghene die naer de Ordeninge Christi Gedoopt waren, niet alleen by de Hooghduytschen, maer oock by de Munstersche, daer van dat noch eenige goede ghedachtenisse hebben: Want Reypert Eenkens Vader, heeft met toestemmen vande Gemeynte tot Worckum een Waterlantsche Suster aenghenomen, sonder Weder-dopen, daerover dat de Gemeynte tot Harlingen met haer Dienaren......ontrust waeren, ende en conden dat niet wel lyden: Soo was aldaer een Broeder ghenaemt Douwe Kempesen, die seyde tot haer, ghy siet een splinter inde Gemeente tot Worckum, ende daer is een balcke inde Ghemeente tot Harlingen, ende die en ziet ghy niet, sy vraeghden waer dat de balcke was, hy gaf haer tot antwoorde, - die wil ic u wel met een vinger wysen, segghende: daer is Pieter Ottesen, die is van een Munsters Leeraer Gedoopt ende die is zonder Wederdopen voor een Broeder aenghenomen. Binnen Alcmaer hebben noch eenighe Lieden in korte Jaren ghewoont, die getuygden dat op een sekeren tijt wel ses Personen Ghebannen waren, omdat sij wilden Herdoopt hebben die gene de welcke van de Munstersche oproermakers en vervoerissche dwael Gheesten Gedoopt waren, soo heftich was DOEN de Gemeente het Wederdoopen tegen, die eens na de ordonnantie Christi Gedoopt waren.
Item daer is noch gheweest een vrouwe, genoemt Reyns Eydes, die van haer vrienden tot Weytmarsum aenghesproken worden, om haer te laten doopen van desenselven Munsterschen Leeraer ghenaemt Douwe Schoemaecker, twelcke gheschiede, maer daerna berou kryghende over haer ontfanghen Doopsel, bekennende sulcx ontfangen te hebben sonder Geloove, ende sonder berouw van sonden, begeerde wederom daer nae Gedoopt te worden van M(enno) S(imons), die haer susters Man was, maer hy heeft dat gheweygert segghende: Ick durf dat niet doen, daer naer versocht sy 't aen Leenaert Bouwesz, alsoo sy bekende sonder Gheloove Gedoopt te zyn, so gaf hy tot antwoort sy soude haer daer naer schicken, om te verkryghen 'tghenen dat den Doop beteyckende, soo was sy ghenoech Gedoopt.
Daeruyt dat blijckt dat de Ghemeynte eertyds anders Ghelooft, Gheleert ende beleeft hebben, als haer Artikelen inhouden, achtervolgende haer ghebruyck, ende volghens dien niet eenstemmich daermede en zijn gheweest, gelyck die aprobeerders vande Artikelen verklaert hebben, want het gevoelen ende beleven van die voorighe Gemeynten, was recht contrary in verscheyden puncten.’ (Alenson's Tegen-Bericht, Bibl. Ref. Neerl., VII, 236/7.)
G. Langdurige twisten zijn tussen de ene en de andere groep gevoert ‘om het Wederdopen, die van andere na de ordinge Christi ghedoopt waren.’ (Alenson's Tegen-Bericht, Bibl. Ref. Neerl., VII, 215.) ‘Het Wederdopen heeft noch by verscheyden Doopsgezinde haer vollen loop, als eenighe van andere by haer komen ende vereenighen willen, off sy wel Gedoopt zijn nae de ordeninghe Christi, als Geloovich ende Boetveerdich zijnde, dat en gheldt by haer niet, hy moet hem wederom op een nieu laten Dopen, gelijck oft hy noyt Gedoopt en ware: Eenige vande Vlaems......die schijnen wat terugge te zien, ende het Wederdoopen wat af te schaffen, nochtans hebben zij niet langhe gheleden, noch binnen Amsterdam een seker Persoon vermaent, die gedoopt was by de Duytschen, om wederom te laten Doopen, alsoo sy Getrouwt was aen een van haer Broeders. Jae noch omtrent een maent gheleden, hebben sy binnen Haerlem een Persoon wederom gedoopt, die inde Waterlantsche Gemeente (volgens het bevel Christi) Gedoopt was. (Alenson's Tegen-Bericht, Bibl. Ref. Neerl., VII, 241.)

[p. 305]

of aan Hersteld-Verbanders, of aan anderen. Mocht hij met ‘De Heraut’ hebben willen voortspinnen aan den draad der Utrechtse debatten, ja, dàn houden wij, tenzij we van ongelijk overtuigd worden, het er voor, dat de staatsman ditmaal al te spoedig is afgegaan op niet alleen disputabele, maar ook historisch-onjuiste interpretaties van de belijdenis en van kerkhistorische gegevens van den ‘Heraut’-redacteur. Het zou jammer zijn, want het ware volstrekt onnodige polemiek.