Boeck van surgien

Capm. .xvj. vanden steen.

Die steen wort in die luden ghenereert in die lenden ende sulc in die blase. Ende als die autoren seggen den ouden ende den vetten luden waster alder gherincste in die lenden. Ende den kinderen ende den jonghen in die blase. Ende dat is daerom dat die crop van der blasen enghe is ende en can die materie vander blasen niet uut ghelosen daer die steen afwast. Vanden steen die in der lenden wast ende vergadert en dencke ic niet te scriven in mijn boec om dies wille dat mens niet en mach cureren met curgijenen. Mer vanden steene die in der blasen wast wil ic corteliic een reden scriven ende segghen miin ghedachte ende mijn meininghe. Ende daerom seg ic u na der sentencie der autoren dat die occusuene van den steene die in die blase wast coemt van grover ende lijmachtighen humoren. Die teyken daer men die steen mede bekennen mach is menigherhande den steen in die blase. Die orine is wit ende dunne van hem ende savelachtich ende si pissen met groter pinen ende smerten. Ende sij hebben weedom int ghemachte ende die kinder grijpen den vede met den handen ende wriven te stucken ende liden grote pinen. Ende die vede staet

[p. 215]

hem dicwiil stiif. Ende die aersdarm gaet hem dicwiil uut. Ende alsmen die blase tast metter hant soe ghevoelt ment daer binnen al hart. Nu suldi weten dat die steene siin menigherhande. Die een is cleijn die ander is groot som sijn scerp ende som sacht ende som lanc ende som ront. Ende som traechachtich. Ende dieghene die sacht is ende ront is alderbeste ende lichst uut te doen. Mer dieghene die lanc is ende scarp ende tacachtich is alrequaets uut te doene. Ende die moet men uutdoen met sniden: Item Rasus seit dat sulke steen siin die gheerne breken ende sulc niet en breken. Ende daerom radie dat men eerstwerven proeve met medecinen die den steen doen breken eer men sniit. Nu wil ic u noemen die simpel medecinen die daertoe goet siin ende die compositen vanden simpelen medecinen dat siin acorus spica calamus aromaticus eppensaet petercelisaet cascalignea siperus saxsifragie milium solis petrecelinum macedonicum. Alle dese simpele medecinen siin aperitiif ende hebben grote cracht sulke steene te breken al[s]mense gheeft metten sape van eppen of van ruten of van venckel of metter poneien van swarten ciceren. Ende daer is sonderlinge goet toe die asschen van ghebranden scorpionen ende die asschen van crekelen. Ende oec eest sonderlinghe goet dat bloet vanden bucke. Nu hebdi ghehoert sum die simpele medecine die den steen doen breken. Nu wil ic u scriven die composite medecinen dat is electuarium ducis justinum adrianum filonum ende filoantropis ende litontripon dese electuarium sal men nemen ghemenct met opobalsemum. Ende men salse nemen in een badt of bi den vuere. Benedicta is goet want sy doet die camer hebben. Alle dieghene die den steen hebben ende es niet soe goet als lichteliken camerganc te hebben. Dat bloet van eenen bucke van drien jaren out die men in den oest slaet van drien jaren out ende ghemenct met mirren ende ghedroecht mach men houden menich jaer in groter viertuiit den steen mede te breken. Galienus vercoes dese medecine den steen mede te breken: R. polium montanum rubij speragi brusci niter

[p. 216]

combusti lapides spongie en de acetum squilicitum. [Item merch van enen lamme ghesmouten op 't fier ende ghemenct met olie van noten ende met wit suker ende disteleert op enen saterdach ghedronken brect den steen in die blase. Ende helpt dien 't bloet pissen. Ende die pijn an hair vede hebben of inden blasen of inden nieren]. Item dat beste experment dat men maken mach den steen mede te breken is dit: R. sinamomi xilocassie spice celticemeufe ana .iii. dr. mirre camedrios semen curcurbite ana .vi. dr. al dit sal men pulverceren ende met ghescuumden seem conficeren. Ende daeraf sal men den sieken gheven alsoe groot als een bone. Sij pleghen oec te hebben grote smerte int hoeft vander roeden. Ende daer teghen sullen si nutten dese medecine: R. semen jusquiami albi .ii. dr. citruli cucurbite cucumeris papaveris albi portulace ana .iii. dr. seminis melonum mundatorum .xxx. dr. witten suker alsoe veel als alle die ander in ghewichte maket van allen desen pulver ende dit sal die sieke nemen des avens ende des merghens met j. o. syrop violaet. Noch wil ic u scriven een goet experment dat sette die edel avenzear in sinen boeke daer hi mede ghenas des coninx hali van arabien sinen liefsten joncheere. Ende ghi sult weten dat die coninc hali van arabien was een groot meister van philosophien ende van medecinen. Ende avensor was een mate practisijn en practiseerde in arabien ende hadden vercreghen [grote] name alle dat conincrijke doer van arabien. Ende dit hadde die coninc onwaert dat men soe vele van hem hielt ende dede avensor vaen ende werpen in eenen kerker daer hi lach twee jaer tot sinen onghemake. Doen ghevielt dat die jonchere des coninx was bina op die doot comen vanden steene. Doen hi niet vorder en dochte ende hi dachte dat hi emmer sterven moste doen dochte hiem den

[p. 217]

ghevanghen [meester] die de coninc hadde doen vanghen van nidicheit ende hi ghinc tot hem daer hi lach ghevanghen ende hi bad hem om gods wille dat hi hem gave raet vanden steene want hi en mocht niet langher ghedueren. Doen vraechde hem AVENSOR of hem siin meister die coninc niet en conste ghehelpen. Ende die sieke antwoerde hi hadde daertoe ghedaen alle siin const ende macht ende het en halp mi niet. Doen seide Avensor gaet toter apotheken ende segt dat men u gheve .½. o. olij [alquissemi] ende ghi sult staphans ghenesen. Ende die sieke ghinc ter appoteken ende namt ende alsoe vroech als hiit ghedroncken hadde soe piste hij den steen ghetempert metten water. Ende hi was voetstaens op die selve ure ghenesen. Doen liep hi van groter bliscap tot sinen heere den coninc daer hi sat over tafel ten eten ende seide heere ik ben ghenesen. Doen dede die coninc den ghevanghen voer hem comen ende vraechde hem of hi sinen knape hadde ghenesen. Ende Avensor antwoerde den coninc dede hi dat ic hem hiet soe es hi ghenesen. Doen vraechde hem die coninc of hi de conste hadde van hem selven of van wien. Doen antwoerde Avensor heere van mij selven en hebbe ic niet. Mer ic hebt vanden oversten gode ende van minen vader. Doen dede hem die coninc uut der vanghenisse laten. Ende liet hem gaen winnen daer hi konste ende mochte in siin conincrike. Doen ghinc hi maken siin boec van medecinen dat gheheeten is avensor dat ghetranslateert was uut den arabic in latine te genua op die zee van missier ghelui della toir die darabic conste ende alle die boeken hadde van philosophien in arabic. Ende hi corregeerden Avicenna. Ghi sult weten dat hi sette in sinen boec als men niet ghecrighen en can olium [alquissemi] soe sal men nemen daervoer siin apobalsamum want het doet al dat selve. Ghi sult oec weten dat averrois commentator priset in sinen boec van medicinen dat gheheeten is coliget Avensor voer alle die ander meesters van medecinen als voer hali ende Avicenna. Nu suldi weten

[p. 218]

datmen den sieken neersteliic cureert met medecinen een maent ende het niet en betert noch die orine te lichteliker en coemt of en comet gheen sant als savel soe seldi seker siin dat die steen is hert ende volwassen ende en mach niet breken. Dan moet men peinsen te werken metter surgienen ende dat is met snidene. Ghi sult u nochtan hoeden te sniden mannen die out siin noch steenen die al te groot siin. Want albucasis seit datmen iet snede vander blasen die sieke soude sterven of hi souden houden een lopende gat. Ende dit segghen die oude vroede meesters. Ende die cuere is herde licht te snidene vanden kinderen tot .xiiij. jaren. Ende sy is herde sorgheliic van ouden luden. Want alsoe als hali die coninc seit haer leden siin herde droghe daerom ghenesen si node. Als ghi den steen wilt uut doen soe sal men den sieken eerstwerven setten cliisterien die die darmen doen rumen vanden stronte dat men den steen te bat mach vinden als men soect of men laten vasten twee daghe ende luttel eten ende dat selve dat men eet sal siin supen. Mer kinderen die men niet en mach clisterien ende oec niet en mogen vasten die doet eenen dach of twee luttel goets eten. Ghi sult oec den sieken bevelen dat hi [van] hoghe springhe te dale [wart so] dat die steen nederwaert sincke ten cropwaert vander blasen. Ende daerna suldi setten enen disch daert claer is. Ende op dat ende [vanden] dissche sal sitten een man die den sieken sal voer hem houden Mer siin dien sullen siin ghebonden aen sinen hals met langhen veeschen soedat die blase nederwaert hanghe. Of eest een jonc kint soe sal die man diet hout houden metten dien ende treckense opwaert tot diesmale dat dien steen uut is ende die orbaer al voldaen es. Daerna sal die meester sinen voersten vingher van siinder slincker hant salven met olijen ende steken in des sieken aers. Ende met der ander hant suldi die blase opt tgeemachte boven sterkeliic duwen nederwaert ende sueken den steen metten vingher totdat ghien [vint ende] hout onder den vingher ende allenxkens nederwaert duwen ten halsewaert van der blasen recht al daer ghi sniden wilt. Ende dan suldi bevelen uwer meister

[p. 219]

die u dient dat hi die cullen metten vede opwaert trecke ende hout die metter eenre hant ende [metter ander hant] doet tfel achterwaert dat onder die cullen is vander stat daer men sniden sal. Ende dan sniit recht op den steen tusschen den eers ende die cullen. Mer dat en sal niet siin recht in die middewaert mer ter slinker sidenwaert. Ende die snede sal siin lans ende buten sal die wonde siin wiit ende binnen enghe nadat die steen groot of clein is. Daerna suldi steken uwen lepel die die curgienen heeten precrare ende daer trect den steen mede uut. Ende het ghevalt wel dat men den steen met den vingher lichteliic uut trect die in den eers is sonder lepel ende sonder piin. Ende is der steenen meer dan eene soe seit albucasis dat men metter hant vast duwe nederwaert ten monde vander blasen ende sniit recht op den steen ende trecten uut. Ende aldus suldi doen al isser meer dan twee. Ende als dit ghedaen es dan seldi legghen op die wonde plaester van werke in olie rosarum ghenet ende ghemenc met water of met den witte vanden eyeren om te versekeren van heeten appostemen alsoe langhe dat ghi altemael siit versekert. Als ghi eerstwerven u plaesteren hebt gheleit soe suldi beide die dien tegader leggen eest een kint soe suldise tegader binden met veesschen suverliic dat die plaester daerop blive. Ende als ghi wael versekert siit van apostemen dan suldi die wonde baden des avens ende des merghens met wermen water daerin ghesoden sal siin malve of dies ghelike dat die smerte versacht vander orinen ende dat die conduten doet opluijken of daer ijet in bleven waer vanden steenen dat die lichtelike uut quame metter orinen: Ja [is] die wonde groot soe suldise naijen ende currerense met medecinen die se doen ghenesen ende consolideren. Ende ghi sult weten dat sumstont ghevalt dat dat bloet runt in die blase ende maket daer een aposteme soe dat die orine niet ghelosen en can. Ende dat mach men bekennen dattet tbloet volcht metter orinen. Ende dan suldi u haesten dat bloet uut te trecken opdat die wonde wiit ghenoech is ende met den vinger. Ende is die wonde enge soe suldise uuthalen metten wieken want bleve daer bloet in die blase

[p. 220]

[si] soude rotten ende corrumperen soe waer die sieke verloren. Daerna suldi die wonde wasschen met wiinedic ende met water tegader ghemenct. Ende ghi sult u ghedachten daerop setten als ghi siit gheroepen om den steen te cureren dat ghi sult hebben al u ghereescap den steen mede te sniden eer ghi den steen besuect. Want dat besueken maect dicke wile meer pinen dan dat snijden. Daerom seldi hebben alle uwe ghereescap ende instermenten mede te ontcommeren. Ende ghi sult der instermenten hebben meer dan eene of twee. Die eene cleen die ander meerder na dats te doen is. Ende haer enden selen crom siin: Is oec den steen soe cleen dat hi voert sciet tot in die roede ende bestopt die conduten soe dat die orine niet en can gheliden soe seldi die roede binden met eenen drade over den steen soe dat hij niet weder en keere ter blasenwaert. Ende met enen andere draet soe seldi die roede binden boven den steen. Ende dan sniit op den steen tusschen die drade ende trecken uut. Ende dan ontbint die roede ende suvert die wonde vanden bloede. Ende als men die roede bint soe sal men dat vel achterwaert trecken want als die steen uut is soe dect dat vel die wonde ende soe is si te eer ghenesen.

Vanden steene die inder wijven [blase] wast.

Die steen wast selden in der wiven. Ende Constantinus seit dat die materie daer die steen af wast en can in die wiven niet wel vergaderen om des wille dat die crop vander blasen is cort ende wiit vanden vrouwen ende slecht. Ende die steen in den wiven is piinliker te cureren dan in die mannen omdat die steen diep leghet vander stat daer men sniden moet. Ende daerom moet men herde diep sniden ende dat is te ontsiene. Alsoe als albucasis seit. Ende als ghi daertoe gheroepen siit soe moet men eerstwerf considereren of twiif maghet is of niet. Ende is si maecht soe steket die meester of meesterse den voersten vingher [vanden slinker hant] in den [aers] ende sueke den steen. Ende als hi vonden is soe sal men metten vingher duwen vast nederwaert tot der wortelen vanden dien. Ende dan snijt recht op den steen ende trecten uut als ic u te voren gheseit hebbe. Ende is

[p. 221]

dat sake dat dat wiif gheen maghet en es soe bevelet der meisteren of een ander [vroede] vrouwe die haer wel behelpen can ende behendich is dat si haren vingher steke in des sieken wiifs conte op die blase ende duwen vast nederwaert ten dien waert ende als sie den steen vonden heeft soe trecten uut.