Boeck van surgien

Capm. .i. vanden anathomien vanden oghen die cure.

Dit derde tractaet van onsen boeke wil ic u scriven ende leeren eerstwerf van den oghen. Mer eer ic beginne van den onghemake vanden oghen wil ic u een luttel scriven van den anathomien vanden oghen. Ende segge dat de oge herde wonderliic ende herde behendeliic ghemaect met der natueren ende geeste alsoe onbekent als die onghemaken siin vanden oghen om des wille dat si soe subtiil siin ende soe wonderliic ghemaect als ic u te voren gheseit hebbe van den seven rocken ende van .iii. humoren. Ende dit siin die drie onghemake vanden oghen die men alrebest bekennen mach ende die alreghemeenste siin ende dat is opstalmia pructus lacrime inflacio ende rubedo macule ungula chataractara

[p. 151]

dese comen dicwil den surginen te cureren.

[Het derde tractaet van onsen boeken wil ic u scriven ende leren. Eerstwerven van den oghen. Mer eer ic beghinne vanden onghemake van den oghen wil ic u een luttel scriven vander anathomie vanden oghen. Ende ic segghe dat doghe is herde wonderlic ende herde behendelic ghemaect metter natueren gheestelic. Want si is ghemaect van .7. tunicas. Tunyca in latijn dats een roc in Duutsche. Ende si is oic ghemaect van 3 humoren als menseit in asagogis. Die 3 voerste rocken syn vele subtijlre dan die 4 achterste. Ende dair om syn si vele claerre want in die drie voerste wordet tsien volmaect. Ende dachterste syn vele grover ende dicker ende doncker. Nu suldi weten hoe dese seven tunica ghemaect syn. Deerste tunica is gheheten retina. Dander secundina. Die derde roc sclyrosis. Die 4 tela aranea. Die eerste humore vanden 3 is gheheten vitr[e]us. Die ander cristallinus. Die ander derde albugines. Nu suldi weten dat cristallinus humoers es rechts in die midden lichtende ende claerre als een cristal want hi is een alte machtich instrument vanden ziene. Ende hi is dat men niet lichtelic mach quetsen ende hi is ront want hi is alle wege bernende. Ende hi is omdat hi alrehande verwe begripen mach. Na cristallinus humore comt vitreus sonder enich middelheit. Ende hi en is niet also hart als cristallinus humore. Ende dats dairom dat hi tempert die van cristallinus ende is gheheten vitreus om dies wille dat hi licht als glas want vitrum in latine is glas in dietsche. Ende dese humore morwet die comt van den cristallinum. Na vitrum humore comt retina tunica van den hersenewairt ende comt sprutende uut pia mater ende is bedect met pesen ende met aderen ende met arterien als met enen nette dat mijnct in die oghe. Die retina volcht secundina ende dese comt sprutende uut dura matre. Na secundinam volcht sclirosis ende dese comt sprutende uut den hersenbecke ende het is hert van voren. Na cristallinum volcht arane tunica om des wille dat hi is subtyl ende dunne als

[p. 152]

spinnewebbe. Want tela aranea dats in dietsche een spinnewebbe. Na aranea volcht albuginea omdat ghelijc is wit van eyeren ende dese humoren werct die witheit van den oghe ofte zwertheit. Want is vele ende dicke van desen humoren ende clare so wort doghe wit. Ende ist in die middelmate dats noch te vele noch te luttel noch te dicke noch te dunne so wert doge middelber noch te wit noch tezwert. Albugineahumore volghet uvea tunica ende is gheheten uvea tunica om des wille dat ghelijc in synre claerheit als een wijnbeyen uvea in latine dats een wijnbeye in dietsche. Na uveam tunicam volcht corneca die licht als een horen. Die sevende tunica die en besluut niet alle dander in midden. Mer nochtan bevaet sise al om ende omme. Ende is gheheten tunicam om des wille datsi alle dander al omme ende omme bevaet ende ghevoecht hair metten anderen ende si is in den midden doergaet. Nu suldi weten dat fantasticam cellulam comt sprutende opticus nervus beide uut dura mater ende uut piamater. Ende oic comter uut aderen ende pesen ende arterien so clene ende subtile ende som grovere die hem recken toten oghe dair die tunice mede werden ghemaect herde besceidelike dunre ende grovere. Ende dat selve suldi weten van den 3 humoren ende diesghelijc moechdi sien dat van eenre wortel comen sprutende beide van cruden ende van bomen menigherhande beide telgen ende stocke ende lovere ende bloem ende vrucht ende elc heeft sonderlinghe sine bescheidenisse. Alse comen uut fantasticam cellulam sprutende pesen aderen ende arterien ende oblicus nervus dat hol is ende heeft .2. telgen deen gaet tot int sien vanden rechter oghe. Ende dander telligh gaet in die slinker oghe ende doer die hole pesen obticos comt int zwerte van den oghe. Ende wordet tzien verwarmt ende ghestarct. Ende dan keert die gheest van ziene in fantasticam dair die zieke in leghet ende gheeft die zieke te verstaen wat dat hi buten vernomen heeft. Ende dan metten ordinancien vanden zielen so begripet syn verwe ende ghedaente ende grootheit ende cleynheit van allen dinghen. Ende als men den oge toe luuct so keert dat sien int an\der

[p. 153]

oge. Ende so ontfaet deen oge tzien van beiden den ogen ja als doghen ghesont syn. Nu suldi weten dat nervi obtici mogen worden verstopt van grover humore so dat die craft vanden ziene niet en can ghecomen toten pipullam oculi dats toten sien vanden ogen. Ende dan verliest die mensche syn siene nochtan heeft hi die ogen claer ende scone ende sonder wete ende zwere ende dat heet gutta serena ende dat en mach men niet ghenesen met ghenen medicinen van buten ende qualic van bynnen. Ende dairom wil icker of swigen want het hoert den phisiken toe ende niet ter cirurgien. Mer ic wil u scriven die cure vanden onghemake van den ogen die dicwile den curgine te hande ende die alreghemynste syn ende alrebest bekent want ghi sult dat weten dat een geen onghemac en is van allen leden des menschen lichaem. Also onbekent also donghemake syn vanden ogen om des wille datse so subtilijc ende so wonderlic ghemaect syn. Als ic u te vore gheseit hebbe vanden 7 rocken ende vanden 3 humoren.]

Van den optalmia.

Optalmia is een aposteme of eenen loop van humoren toten oghen die somtiit is cleine ende somtiit is groot ende somtiit alte quaet. Die cleine comt van luttel goede humoren en somstont alleen van quader heeter complexien en die hitte vander sonne of van ghescubbe of van roke of van wakene. Ende dese minste optalmia mach men lichteliic ghenesen ende verdriven met ghetemperder dieten ende met witte vanden eijeren wel gheclapt ende ghescuijmt ende in doghe ghedropt. Ende dese medecine is jeghen die hitte ende ieghen die rootheit ende ieghen die steecten ende ieghen menigherhande onghemac van den oghen dat van hitten coemt want twitte vanden eyeren is cout ende wederstaet die hitte ende suvert die oghen binnen. Ende het heeft eenrehande natuere dat conglutineert ende dat hevet en geene simpel medecine. Die grote optalmie is als dat oghe heeft grote sweeren ende die contrarie coniunctura is root ende sterke hitte die ogen tranen. Die alre grootste ende die alre quaetste bekent men met dien

[p. 154]

dat die coniunctura tunica haer niet en tonet mer het esser op ghewassen veel roots vlees ende die oghe scedelen siin gheswollen ende omghekeert ende dat oghe alte mael gheswollen. Ende dese optalmie wert volken gheulcerreert in doghe. Nu suldi weten dat in die grote optalmia ende in die meeste ende in die quaetste na die grootheit ende die cleinheit is orbaerliic laten die hooftader ende purgeren die heete humoren ende doen houden die suptiil dieten als die ghene die ligghen in heete onghemake. Ende colirium album ghetempert met vrouwensponne die een meijsken soecht droppet daerin. Ende plaesteren daerop legghen totdat gheswel al wech sij. Ende die plaester sal siin ghemaect van roden rosen ende van roden sandelen van elken .j. o. ende garstenmeel ende camphora .j. dr. dit salmen alle temperen met rosewater ende maken daeraf plaesteren ende legghense op dat oghe. Ende als die humoren hebben ghelaten haren loop ende doghe niet meer en sweert dan suldise baden met water daerin ghesoden sal siin rosen met een luttel souts. Ende en gheneset aldus niet soe moet ghi daerin drupen colirium dat riipen doet. Ende dat is ghemaect van wierock ende daerin pulver citrini om doghe te mondificeren. Ende waer dat sake dat daerna weder ulcus in doghen quame dat men bekennen mach also in die coniunctiva is een rode plecke [ende in cornea een witte plecke] dan soe suldi weder in dropen colirium album om die sweere ende die weute mede te verdriven. Of waer die ulcus herde groot dat ghi u ontsaghet dat uvea tunica mocht uut den oghen opscieten ende worden een onghemack dat gheheeten is bothor ende dat es ghedaen als een wiinbeyer ende leget opt doghe ende dan moet men daerin dropen [colirium dat ripen doen. Ende dat is ghemaect van wieroec ende dat moeti dair in drupen] colerium helesir dat is te seggen doergaet. Ende en ontsiet ghi u daeraf niet dat ghi den ulcus wilt consolideren dan suldier in dropen colirium de plumbo. Waer oec dat sake dat na die consolidacie bleve twitte op die oge dat suldi verdriven ende cureren met colirium van den stronte van den lacerten. Nu suldi weten hoe dat men alle colirium maken sal. Ende

[p. 155]

eerstwerf colirium album. Ghi sult nemen ghewasschen seruse .x. dr. opii .i½. dr. ende al dit sal men pulverseren herde cleine ende incoperreret met scoenen claren reghenwater ende maken daeraf cleene ronde clotterkiins minre dan crocken. Ende als te doen is sal men een ontempereren met vrouwensponne van eenre dochter ende dat sal men int oghe drupen met eenre vederen. Colirium van wierock dat rijpen doen der oghen aposteme maect men aldus R. thurus .x. dr. anthimony sarcocolle ana .ij. dr. dit sal men conficeren met imallaginen (?) malvavistij fenigrecij ende crocij ende maken daeraf colirium ende doent int oghe. Dit is die confex van den pulver citrini. R. sarcocolle .x. dr. aloes .ii . dr. croci .ii. dr. mirre .i. dr. liinsaet .ii. dr. al dit sal men pulverseren ende budelent ende orbaren. Colirium plumbi dat mondificeert ende suvert die oghen ende consolideert die ulceren vanden oghen R. plumbum usti anthimonii thutie ablute eris usti gummii arabicij dragacanti ana . dr. viii. opi .<fr>1/2</fr>. dr. Colirium helesir. R. anthimonii lapidis ematicis ana .x. dr. acacie aloe ana .i. dr. al dit sal men wriven ontween ende conficeren metten sape van verbena of metten sape van corrogiola ende formeren daerof cleene formen als peper coren ende droghent. Ende als ghiit orbaren wilt ontimpert een met wit van eyeren. Dit colirium is herde goet alsoe gi u ontsiet dat vanden ulcus vanden oghen uut ghinghe uvea tunica ende worde int oghe bothor. Ghi sult oec int beginsel van optalmia doen laten die hooftader tusschen den dume ende den vorsten vingher. Ende ghi sult hem doen setten ventosen in den necke. Item ghi sult maken plaesteren ende daerop legghen int beginsel. Ghi sult nemen tsap van violettencruijt ende wit van eyeren ende rosewater ende hiermede salmen temperen garstenmeel of van bonen ende dit selve mach men doen metten sape van weghebreeden of van donderbaer of van nasscaden int beginsel van sweeren. Item tegen den sterken ende den groten oghesweer suldi maken plaesteren van broesemen van brode ghestoten ende ghetempert met vrouwensponne ende met rosewater ende met doren van eyeren ende daerop legghen. Dit colirium is ghemeen ende sonder\linghe

[p. 156]

[guet] teghen die bernende hitte in die oghen ende die grote steken ende die grote sweer[e] ende verdriift die rootheit ende die wederkeerende oghe scedele: R. thurus mastiic dragaganti albi gummi arabici amidi rosarum thutie.ana. ende dit sal men subtiiliic pulverseren ende met rosewater ende met vrouwensponne ende met den sape lacteken temperen ende hieraf sal men .iii. dropelen drupen in die hornic van den oghen des avens als ghi slapen gaet. Item een ander colirium dat men in dies ghelike ende in wonden vanden oghen moet orbaren: R. le mathicis amidi tlichte coralle albi [et] rubei dragagantij gummi arabici sandali albi ende rubei ana. Al dit sal men clein pulverseren ende ontemperen met rosewater ende met vrouwensponne ende daerin netten catoen ende leggent opt doghe. Al es dat sake dat men int beginsel moet leggen repercussiven dat en sal niet siin alte sterc mer het sal siin sachte. Men en sal[in] doge geen maturatiif doen dattet de oghe niet en doet rotten: Item om tsien te verclaren ende teghen die bedeckenisse vanden siene van den oghen is dit collirium alte goet. R. mirre aloes olibanum mastiic sarcocolle castorij croci ireos. ana al dit sal men pulverseren ende met claren witten wine te gader menghen ende temperen ende in den hornic van den oghen drupen. Het mochte enich man twivelen ende vraghen want optalmia coemt van couden humoren alsoe wel als van heeten. Al coemt hi van heeten dicwil dan van couden waerom heet apostema calida dat wil ic u besceiden ende seggen dat coude humoren moghen int oghe wel maken heete apostemen. Dat is als die coude humoren liggen bedwonghen in de liese vanden oghen soe makense een sterke weude ende sweer. Ende om tgrote verkeernisse vanden geesten ende daeraf worden die coude humoren verrot. Ende Galienus seit dat alle dat verrot is is heet. Ende hierom heetment optalmia calidum apostema al comet hi oec van couden humoren.