Boeck van surgien

Capm. .xxi. van allen ghebroken leden [ende ghemeenlic te cureren].

Ghy hebt ghehoert van den wonden ende van den apostemen. Nu wil ic u scriven van allen den ghebroken leden die uten gheweere siin ende van den ontsetten leden. Ende segge dat miin meeninghe ende ghedochte daertoe te cueren es dat men dat lit gerechteliic sal vergaderen ende suverliic ende wel houden met binden ende dat waert ghe[res]taureert met porro sarcoydes dat is metten knoope die de been tegader doet knopen ende vesten ende daerom wil ic [u in dit] capitel corteliic voerdencken ende leeren van allen den ghebroken leden hoe ghedaenwiis dat mense sal rechten ende vergaderen ende restaureren. Mer ic wil eerstwerven haer teiken aensien dat er niet in en come grote twyfel ende dolinghe van den onbesceiden meesteren ende onkonstighe. Ende daerom seg ic u dat als enich lit ghebroken is het toent hem openbaerliic ghenoech want het is goet te tasten ende te siene. Want het hevet op die ene side ene hovel. Ende op die andere side een dal. Ende alsment neersteliic tast soe hoert ment lude cassen ende die beene die ghebroken siin tegader clateren. Daerom als ghi dit siet dat een lit ghebroken is soe en suldi boven enen dach niet beiden te vergaderen. Want soe ghi langher beit soe het swaerder sal

[p. 122]

siin ende herder te vergaderen ende te restaureeren want die beene verherden ende men en soudse niet moghen rechten noch vergaderen het en soude siin met overtolighen trecken ende dat en mochte niet wesen sonder vreese ende dat oec langhe te vergaderen ware daer mocht veel quaets af comen als apostemen ende dies ghelike. Alle die manieren van den trecken ende vergaderen. Dat lit sal men nemen met beiden handen ende in beide die siden van den leden ende sueteliic trecken ende recken soe dattet een deel wart ghevoecht met den anderen. Ende dat sal men doen herde suverliic want woudement met crachte doen het mochte daeraf apostemeren. Ende daerna suldiit tlit tasten oft effen staet ende dan salment binden met sachten lusschen dat die sieke geen pine daeraf en ghevoele. Ende men en salt oec niet soe slap binden hi en ghevoelt niet [Ende recht] daert ghebroken es daer salment sterkeliic[er] binden bet dan daert ghesont es. Ende soet vorder gaet van der broken soe ment slapper binden sal. Ende ghi sult u ghevoech nemen in beiden siden van den ghesonden. Ende der lijtschen sal siin drie of viere na dats te doen es. Ende die veeschen sullen siin teghen dat lit is groot of lanc of cort. Ende Galienus seit in die borste sullen die lasschen siin groot mer dat en sellense niet in die hant of in die vinger. Ende hi seit oec tot allen staden sullen die veesschen siin soe sy breetste moghen. Ende men sal hoeden datter niet in ghevouden en sal siin. Ende op die veesschen sal men legghen spaenre om datter gheen hovel en blive in die broke op dat niet en es gheapstumeert noch gheswollen. Albucasus seit als een ghebroken lit groot es dan en sal men die spaenre niet af doen binnen .vij. dagen of meer teghen dat men versekert es van heeten apostemen. Ende die spaenre sullen siin behendeliic ghemaect ende subtiiliic ende sullen siin van dunnen houte of van wilgenhoute ende dies ghelike. Ende die lencte van den spaenderen sullen siin na die grootheit of na die cleinheit van den leden. Ende dat een spaen en sal niet lig\gen

[p. 123]

van den anderen niet breeder dan enen vingher breet. Ende daerna suldi binden die spaenre nadat ghi ghesien hebt met cordekens ende met pipen wreijelen ende niet te vaste want het mochter of ontsteken. Ende waer dat sake dat dat [ghesonde] vleijsch worde ghequets met den enden van den spaenderen soe suldi overbinden die spaenre met werke of met dies ghelike. Ende Avicenna seit dat men niet en sal haesten die spaenre af te doene tot dier tiit dat die ghebroken beene worden gheconglutineert ende gheneest soe dat om die crancheit van den leden dat ghebroken is dat dat lit niet crom en blive. Maer het is beter dat si daerop blive langher dan haer behoerte is dan dat mense af dede eer eert haer behoerte ware. Ende tot hoe menighen daghe dat men se ontbinden sal sal men versien of dat lit heeft enighe sweer of groot jucsel of enighe heete aposteme. Ende siedi dat daer gheen en siin soe en derfdiis niet verbinden voer des derden daechs. Ist in die hant of in die vingher des vierden daechs. Ende ist in den armen den viiften of den sevenden daghe. Ende ist in die dien van den knien opwaert soe salmen laten .xii. daghe of meer. Ende ist van den knien nederwaert int been ten .vii. of ten .ix. dagen. Ende en siet men geen quade accidencien binnen dese tiden soe mach ment coenliic laten staen te verbinden totdat gheristaureert is ende gheknoept. Ende Galienus seit dat goet ende orbaerliic is dat ment laet staen te verbinden totdat gheknoept sij ende ghenesen op datter en gheen van der voorseider accedencien toe en comen. Ende waert sake dat haer enich van den quaden accedencien hem toenden soe waert orbaerliic dat ment alle dage verbonde. Ende waren daer in sweeren soe salmen daerop legghen wolle metter ieken ghenet in olie rosarum ende men en salt niet soe vast binden alst ten eersten ghebonden was. Ende waer daer in groot jucsel soe salment baden met wermen water want dat water resolveert die materie daer dat jucsel af coemt. Ende daerna sal men doeken netten in olie rosarum ghemenct met wiinedic ende daerna opgheleit

[p. 124]

tot aen der stont dat dat jucsel si vergaen. Ende waer daer aposteme soe salmen haesteliic laten op die ander side ende al in een vercouden tlit met medecinen repercussive totdat tlit altemael vercoelt. Ende ghi moeter op legghen blau doeken ghenet in olie rosarum ende olie [van] camomille tegader ghemenct ende daerop gheleit. Of doeken ghenet in roden wiin die stiptich si want hi conferteert tlit herde zeer ende stercket het conferteert herde seer ende resolveert oec die apostemen. Ende dan en salmen niet vaste binden dan al suverliic dat die plaester daerop blive behouden die den aposteem wederstaen. Ende als ghi siit versekert van der aposteme dat hi te niet is ghegaen ende die swere al vergaen soe suldiit dan wederbinden van eersten suverliic ende niet te sterc totdat ghi siit versekert dat alle die quade accedencien siin te niet ghegaen. Ende duncket u dan orbaerliic soe bindet weder sterc alst van eersten was. Nochtan suldi u hoeden dat ghi niet en bindet soe sterck dat die voedinghe niet en mach comen toter broken. Ende dan suldi bekennen alst tlit begint te verdroeghen ende te versmalen. Ende als ghi dat siet so suldi dat lit beghinnen te baden met wermen water. Ende ghi sult den bant allenken slappen soe dat die voedinghe beghint te comen ter broken dan bindet als van eersten. Die medecinen die orbaerliic siin mede te restaureeren die ghebroken leden ende die uut den gheweer siin ende ghewronghen. Dit siin die ghene die in haer natuer droghe siin ende een luttel liimachtich ende heet als wieroc mirre ende dies ghelike. Ende ghi sult weten dat ipocras verbiet dat men niet en sal leggen consolidatiif voer .vii. daghen of voer dies maels dat men versekert es van apostemen ende van gheswelle. Ende galienus seit dat men tlit niet en can brenghen te punte men legghe int beginsel consolidatiif. Mer begonde tlit root te werden ende te swellen ende te sweeren dat raet galienus dat mens niet en doe. Mer hi raet dat men die materie trect van der eender stat tot der ander dat wi dat lit vercoelen soe wi meest moghen met medecinen repercussiven. Ende dese plaester siin goet tot allen broken ende dissolacien ende

[p. 125]

torcien dats dat dat lit uten geweere es ende niet alte male ende dat heet torcio ende dat is ghewronghen. Dit plaghen die ander [oude] meesters te orbaren. Ende dat is dat men neemt meel dat ghestoven is aen die want van der molen want het is orbaerliic tot menigherhande complexien ende sonderlinghe den wiven ende den kinderen want het is ghetempert in heeten ende in couden. Ende die maniere van den plaesteren te maken dat es dat men meel sal tempereren metten witten van den eijeren soe dat dicke si in goede mate. Item een ander plaester dat sonderlinghe goet is want het ristaureert die beene die ghebroken siin volliic. Ende es herde orbaerliic tot menigherhande complexien. Neemt aloe epaticum bolus armenicus thurus mirre acacie sanguis draconis sipressij dragantij mastiic van elx even vele dit sal men altegader menghen metten witten van den eyeren ende men salder toe menghen een luttel meels van der molen daer voer af gheseit es ende niet soe te dicke noch te dunne. Ende dat sal men breiden op een starc linen laken ende daerop leggen. Ende die sieke sal houden int beghinsel subtiil dijete van eten ende van drincken totdat hi versekert is van swellinge ende van heeten apostemen. Ende daerna sal hi eten grove spise ende viscouse daer die broke af sal werden volliic gheconglutineert ende ghek[n]ocht. Ende dit is die spijse die grof es als daertoe goet als taruwe wel ghesoden ende riis ende die hoofden ende die voeten van quecken die groen ende vers siin. Ende melc van verschen kase ende groven wiin ende dies ghelike. Porus sarcoydes dat is een hert vleesch als een knoop dat ghemaect es van den voetsel daert been af es ghevoet als van des beens materie ende van natueren als van occusoene daert af ghemaect is ende dat is die ghemeen materie te consolideeren als dander lede als vleijsch ende pesen. Dat been wort ghegroot van groven dicken bloede ende daerom salment voeden met grover spisen ende dranc als ic voer gheseit hebbe. Ende ghi sult u oec hoeden van allen dien dat bloet maect dunne Als dunnen wiin ende claer ende dies ghelike. Ende waer dat sake dat porus sarcoydes worde al te groot alst

[p. 126]

dicwile ghevalt ende dan moet men laten die grove spise ende dranc ende weder beginnen te voeden met subtiilre dieten ende weder sterker te binden. Ende men sal daerop legghen plaesteren die stiiptich siin als prumen garnaten ende blader van mirten ende van mispelen ende van eyken ende dies gheliic ende van olie van mirten ende van olie rosarum ende dies gheliic. Ende de dinghen verbieden die snode siin ende minderen die natuere ende materie. Ende het ghesciet oec somwiil dat aen tghebroken is met wonden ende dan moet men die wonde ontdect laten bliven ende hoeden dat die spaenre niet en ghenaken der wonden. Ende des avens ende des merghens legt in die wonde carpie dat van cleinen witten doeken es. Ende altoes houden die wonde suver ende reine dat er geen sanies in en vergader. Ende als gij dat versekert siit ende der aposteme dan suldi die wonde cuereren met medecinen carnis creatuere. Ende alst tlit dat ghebroken is is ghebonden na siin behoert met sinen veeschen dan sal mense decken soe dat niet en werde verandert van der lucht. Ende daerna als die wonde ghenesen is ist te doene soe moechdi die spaenre afdoen sonder vreese. Ende als die beene in die broke siin ontween ghemortelt dan en ist niet sonder vreese want en succureert men niet volliic met laten dat is dat men hict metter vliemen soe datter tbloet uut gaet dat lit soude versterven ende daer soude worden herpost estiomnes ende soude verrotten tlit ende corrumperen. Ende alst tbloet daeruut loept soe wederstaen alle dese vreese. Ende waren in die wonde stucken van beenen die al ghesceiden waren van den anderen die moet men met behendicheiden uuttrecken. Ende en waren si niet al af ghesceiden ende deden tlit versweeren ende seer doen met steecten soe salment clieven daer op ende ontdeckent soe men alder behendicht mach ende sal se uuttrecken. Waer oec dat sake dat quaet in die wonde meerderde dan minderde dat beteikent dat daer in waren bleven stucken van beenen al en tonense hem niet. Ende dan salment versoeken metter tas\ten

[p. 127]

totdat mense vint ende sulse met behendicheit u pinen uut te doene. Ende alle weghe bereidet alsoe datter geen quaet in en blive mer dattet redeliic uut loepe. Ende ghi sult u oec hoeden dat ghi der wonden [met] gheen smout noch gheen vette dinghen en ghenaect. Want daer soude veel quaets uut comen datte tlit mochte corrumpeeren. Ende ghi sult dat weten dat leden breken in menigher manieren na die grootheit van haer quaetheit want als avicenna seit soe is die ronde broke quaetste te vergaderen ende te incarneren. Ende ipocras seit dat die broke die inwaert gaet is veel quader dan die uutwaert gaet. Ende dat is om die quetsinge van den pesen. Ende die broke met wonden daert tbloet uut vloyt ende met quetsueren ende die siin gheapstumeert dat siin die quaetste van allen. Ende die broke die coemt in die grote lede is quader te punte te brengen ende te vergaderen dan die coemt in de cleine leden. Ende als vercout ende niet soe werm is gheset soe moet ment met meere cracht recken ende strecken. Ende dies en hebben die clein leden gheen doen want een arm is beter te punte te brenghen dan een been dat ghebroken is ende volliker ghenesen ende gherestaureert. Ende dat been van den knie nederwaert dan die dijen van den knien opwaert. Ende ghi sult oec weten dat die broke van den beenen niet en wort alsoe gerechteliic gheristaureert alst sculdich waer te siin ende blivet crom ende onrecht. Ende het mach siin des meesters scult of dat eerstwerf was qualiic te punte gheset ende gherecht of het mach siin der spaenderen scult omdat mense te haest of te vroech heeft af ghedaen eert begonde te knopen. Of het mach siins selfs scout siin dat hi niet stillle en leget als hi sculdich es te doene. Ende dan pleghent som meesters weder te breken. Ende albucasim seit hadt orbaerliic gheweest die oude meesters hadden daer iet af ghescreven in haren boeken. Ende hi seit oec dattet beter es ghelaten dan ghedaen want daeraf mocht comen grote vreese ende dat lit mocht veel quader werden. Mer ghevielt alsoe dat siin moste ende dats te doen ware soe moetij besien waer porus sarcoydes dat gherestaureert es ende ghe\knoopt.

[p. 128]

Ende ist herde groot ende sterck soe en suldiis niet weder breken dat [want Avicenna seit dat lichte niet weder en soude breken daert] eerstwerven ghebroken was mer het mocht andersins wel breken. Ende waert porus sarcoydes niet groot ende sterc soe salment consteliic baden met wermen water daerin ghesoden sal siin malva ende violetten ende milloete ende die wortel van bismalven ende dies ghelike [tot ander tyt] dat porus sarcoydes sal siin wael gheweict ende ghemorwet. Ende daerna suldiit breken ende weder rechten ende te punte setten ende bindent vast alsoe alst orbaerliic is. Ende als porus sterck es ende groot ende ment weder rechten moet soe salment boven sniden ende daert been crom staet salment ontdecken ende rechten dat lit. Ende alsoe alst orbaerliic is met groten neerste restaureren. Ende dan wil ic ist mogheliic dat men mach die broke cureren die qualiic is gherestaureert op dat si nijeut es ende niet out met plaesteren die mollificeren als bladeren die ic voer gheseit hebbe. Ende dese plaesteren siin daertoe goet die ghesoden siin als malva visca ende venigriec ende van liinsade ende dit mach men conficeren met endensmoute of met hoendersmoute of met olie van lelien ende van gheelen wasse. Ende plaesteren ghemenct [van merg] van coienscenkelen ende van endensmoute ende van botere ende van olie van lelien ende van geelen wasse si is daertoe herde orbaerliic. Ende het is oec een herde goet plaester van vetten vighen of van dattelen met duven mes. Ende daerna als dat lit is wel ghemolificeert dan suldij dat lit [recken ende] rechten ende te punte weder setten in siin stat. Het ghevalt oec somstont dat na die restauracie valt eenen knoop ende onsiert dat lit herde seere. Ende als die knoop is biden gheweere so benemet hi den leden siin natuerlike werken ende beroeren. Ende die occusuene waerom dat het es heb ic voer gheseit als van den porus sarcoydes dat die ghebroken been tegader bint ende knoopt. Ende ic heb u die cure gheseit niet vaste te binden ende met subtiilre dieten ende metten plaesteren die stiptich siin ende ver\bieden

[p. 129]

die voedinghe daertoe te comen daer porus sarcoydes af wast dat overtolich ende zeer maket den knoop ende te groot. Ende die plaesteren siin als van natacien (?) ende mirren ende olibanum ende dies ghelike al[s]mense conferteert met wit van den eije of met stiptighen wiin of edic ghemenc met wine. Ende al dat die stiptiche medecinen [doen] dat doet een plate van loede sterc ghebonden op den knoop. Ende als gheworden is alte hart als een steen dan salment boven clieven ende die consolidacie vanden beene ontdecken ende sceeden den overtolighen knoop die sal men af sniden ende [af]scaven met instrimenten die daer orbaerliic toe siin. Ende daerna cureret die wonde alsoe als ghi weet dat men ander wonden cuerreert. Nochtan suldi weten dat na die restauracie sulc stont dat lit blivet cranc ende minder dant siin soude. Ende daerna omdat die restauracie niet vast en es. Ende die occusue die dat doet is menigher hande als dat al te sterck was ghebonden soedat die voedinghe daertoe niet en conde comen. Of het hadde teveel bande die dat lit verswaerden of het was te dicke verbonden of dat te veel ghebayt was met wermen water. Of dat dat lit dat ghebroken is teveel verleechde of verroerde eert tiit was of te luttel voedingen of te subtiil of het hadde teveel cleen ghebroken splinteren van den beene. Ende daerom al sulke versumen tlit ende cranc te cuerne ende te beteren moet men den sieken voeden met grover spisen die veel voedinghe geven ende grove ende dic moet siin. Mer ververschen totdat bloet begint te meerderen ende te wassen ende men sallen dicwil baden in wermen water ende dat niet te heet. Daerna suldi legghen op dat lit emplium pecium dat daertoe trecke veel voedinghen ende dat sal men daerop legghen langhe. Ende dat is emplium picium dat men neemt colophoniam ende swart pec dat men heet in latiin picis navalis ende resinam dats wit hers van elken even vele. Ende men sal een konsteliic werm water maken daert tlit in baden sal totdat die voedinghe ontfaet ende dat tot hem selven si ghecomen tot siinre ghe\daenten.

[p. 130]

Ende die sieke sal hem oec hoeden van gramscappen ende van erren moede Ende alsoe als johannes dalmascenus seit alle dat deert hem die in gramscappen siin ende in doeghen volcht der complexien vanden lichaem des menschen.