De metamorfose van Nederland. Van oude orde naar moderniteit, 1750-1900

[p. 499]

Romein en Thorbecke.
Twee worstelaars met de tijdgeest

Het botert niet tussen onze politieke partijen en hun erflaters. Enige tijd geleden werden wij opgeschrikt door het bericht dat het CDA het Kuyperhuis, de woning van zijn voormalige klokkenist, wilde verkwanselen. Thans dreigt de VVD nog veel drastischer te breken met het eigen verleden. In een recent artikel, geschreven door de directeur en een medewerker van de Telders Stichting, het wetenschappelijk bureau van de VVD, wordt Thorbecke als intellectuele erflater min of meer doodverklaard, ‘gedepantheoniseerd’ zoals de Fransen dat zo mooi noemen. Zijn denkbeelden zijn eigenlijk meer conservatief dan liberaal, zijn beschouwende werk is fragmentarisch en weinig origineel. Zijn hisrorisme wordt wat lacherig afgedaan als een ‘zoals de wind waait, waait mijn jasje’ doctrine, En wanneer Kossmann Thorbecke heeft vergeleken met Ranke doet dat de auteurs ‘een beetje denken aan die vaderlandse chauvinisten die Vondel en Shakespeare onder één noemer willen brengen, of Lee Towers en Frank Sinatra’.¹

Een opvallend contrast dus met het beeld van Jan Romein. Hij gaf Thorbecke niet alleen een vanzelfsprekende plaats in de rij van negentiende-eeuwse erflaters,² maar waardeerde hem bovendien vooral als intellectueel in de politiek. Romein typeert Thorbecke als ‘politicus zonder phrase’,³ rechttoe rechtaan. Hij laat, wat Nederland betreft, de negentiende eeuw zelfs pas beginnen wanneer Thorbecke op het politieke toneel verschijnt, in 1840.

1 Van der List en Groenveld, ‘Tussen vrijheid en democratie: het liberalisme na de Franse revolutie’, 123-127.

2 In het geval van de negentiende-eeuwse erflaters is het mogelijk de ‘representativiteit’ van de keuze van de Romeins enigszins te toetsen door die te vergelijken met de uitkomst van een opiniepeiling van het radicale weekblad De Nieuwe Amsterdammer (de ‘mosgroene’ van H.P.L. Wiessing) uit 1915. In de hoop de eigen oplage te vergroten schreef dit blad op 18 september 1915 een prijsvraag uit mee als thema wie de belangrijkste Nederlanders van de laatste vijftig jaar waren. Om mee te kunnen doen aan dit ‘referendum’ moest men drie maanden lang de krant kopen. Winnaar werd degene wiens persoonlijke keuze het dichtst die van alle inzenders tezamen benaderde. Deze actie volgde het voorbeeld van de Petit Parisien, die de grootste Fransman van de negentiende eeuw had laten uitverkiezen. De verrassende uitkomst was dat Pasteur het daarbij had gewonnen van Victor Hugo, die tweede werd, en van Napoleon, die pas op de derde plaats eindigde. Liefst anderhalf miljoen Fransen hadden aan deze peiling meegedaan. De Nieuwe Amsterdammer hoopte nu ‘door een referendum te doen zien welke menschelijke deugdelijkheid bij de beschaafde Nederlandsche menigte het hoogst staat aangeschreven’. De redactie publiceerde zelf (25 september) een groslijst van 151 namen van de ‘brigade van den roem’ van de afgelopen halve eeuw. Die werd door de lezers met 65 andere personen aangevuld, onder wie de koninginnen Emma en Wilhelmina (2 oktober).
De lijst lokte de nodige correspondentie uit, onder meer over het feit dat geen enkele voetballer was opgenomen en slechts één sportman: Jaap Eden (6 november). Aan de actie deden 3201 inzenders mee. Daarmee was in elk geval het commerciële doel niet bereikt. De uitslag, berekend via een ingewikkeld en tijdens de rit nog gewijzigd systeem, werd op 15 januari 1916 gepubliceerd. Thorbecke, door de redactie getypeerd als ‘een staatkundig bevrijder’, eindigde op de eerste plaats. De rest van de toptien zag er aldus uit: 2. Jozef Israëls, 3. Multatuli, 4. Hugo de Vries, 5. T.M.C. Asser, 6. A. Kuyper, 7. P.J. Troelstra, 8. Van 't Hoff, 9. F.C. Donders, 10. Corr van der Linden. Van de tien erflaters uit deel IV (Thorbecke, Donders, Multatuli, Busken Huet, Kuyper, Schaepman, Domela Nieuwenhuis, Van Gogh, Berlage, Gorter) komen er dus vier voor in de toptien van De Nieuwe Amsterdammer, Bovendien prijkten Van 't Hoffen Troelstra nog op het voorlopige lijstje dat de Romeins hadden gemaakt (zie Anton van der Lem, ‘Het vaderland nabij’, 21). Van de overige Romein-erflaters was de positie op de lijst van De Nieuwe Amsterdammer, die tot plaats 43 ging: Busken Huet (-), Schaepman, die door lezers aan de groslijst was toegevoegd (28), Domela Nieuwenhuis (24), Van Gogh, ook door lezers toegevoegd (22), Berlage (14), Gorter (-).

3 Deze typering is wellicht ingegeven door een zinsnede van Vissering, die Thorbecke schetst als een ‘man van het kernachtige woord, niet van de phrase’. Vissering, ‘Thorbecke’, 85.

[p. 500]

Want Thorbecke belichaamt voor hem de geest van die eeuw, die trouwens in Nederland zo mogelijk nog negentiende-eeuwser is dan elders. Thorbeckes grote werk is dat hij Nederland heeft bevrijd uit de wurgende greep van het verleden, ‘en zijn bevrijdende daad ligt geheel op het parlementaire terrein; zij bestaat uit niets anders dan het schrijven van de nieuwe grondwet, met de daaruit voortvloeiende organieke wetten als supplement’.⁴ Het Nederlandse liberalisme krijgt een eigen karakter in en door hem, en dan met name door de intellectuele invloeden die hij tijdens zijn Duitse Wanderjahre heeft ondergaan.

Thorbecke wordt getekend als een man die, toen hij eenmaal zijn draai gevonden had, zelfbewust op zijn doel afstevende en toen ook vrij snel zijn hoogtepunt bereikte. Met echte moment supreme ligt bij Romein al in 1844, in de programmatische rede Over het hedendaagsche staatsburgerschap, en is dus een theoretisch hoogtepunt. Als Thorbecke na het uitspreken van deze rede overleden zou zijn, verdiende hij nog met ere genoemd te worden als de eerste onder onze sociaal-politieke theoretici, aldus Romein.⁵ Na deze rede volgde natuurlijk nog wel het een en ander: de Grondwet van 1848 en de belangrijke organieke wetten van het eerste kabinet. Maar daarna begon in Romeins ogen de neergang toch al goed zichtbaar te worden. En nog voor Thorbeckes dood, in 1872, was het wel duidelijk dat het Nederlandse liberalisme zichzelf had overleefd. Overigens vooral dankzij het onverwacht grote succes van 1848.

Deze soepele verbinding van hoogtepunt en neergang mag typerend heten voor Romeins dialectische redeneertrant,⁶ waarvan het Thorbeckeportret ook verder nog de nodige staaltjes bevat. Om de negentiende eeuw te kenschetsen, vergelijkt Romein deze met de geraffineerde houterigheid van de steendruk ‘die haar wortels heeft in de onmacht om zichzelf te zijn - maar

4 Romein, ‘Thorbecke’, 10.

5 Ibidem, 23.

6 Vgl. Brands, ‘Jan Romein en het ordeningsprincipe: tussen dwang en vrijheid’, 492.

[p. 501]

die nochtans daarin zich zelf is’⁷. Of, ander voorbeeld, als Romein weigert Torbecke op zijn woord te geloven wanneer hij in 1848 zegt geen minister te willen worden:

Niet, omdat wij hem voor een veinzer houden - al zou ook dat in een politicus niet verwonderen, ja zelfs, moet men zeggen, niet eens altijd misstaan - maar omdat de ervaring leert dat de mensen juist hun diepste begeerten voor zichzelf plegen te verbergen. [...] Diep-in moest Thorbecke dit ambt en geen ander begeren, waarmee overigens volstrekt niet ontkend is, dat er tevens iets in hem was, dat het niet wilde.⁸

Behalve Romeins dialectiek komt ook zijn determinisme in deze passage tot uitdrukking: eenmaal in de houdgreep van Romein is de held zijn vrijheid kwijt.⁹

Her raadsel van Thorbeckes persoonlijkheid wordt eveneens dialectisch opgelost. Velen hebben al gewezen op het contrast tussen de stugge hoekigheid van de publieke Thorbecke en de juist opvallende emotionaliteit van de privé-persoon. Het blijkt hier te gaan om twee werelden die Thorbecke, geboren op het breukvlak van de achttiende en de negentiende eeuw, beide in zich droeg: die van de tranenplengende Romantiek en die van het zielsvernietigende liberalisme. Hoewel romanticus, droeg hij het beginsel van de toekomst, in dit geval de individualisering, isolatie en vereenzaming van de negentiende eeuw, al in zich. En hij moest, dicteert Romein opnieuw, ‘de gespletenheid aanvaarden om de man-uit-een-stuk te kunnen wezen, die hij als publiek persoon wilde en zijn moest’.¹⁰

Romeins geijkte, vrij-marxistische interpretatieschema komt om de hoek kijken bij de uitleg van de rede Over het hedendaagsche staatsburgerschap. De teneur van dat stuk is bekend. Thorbecke schetst enerzijds een ontwikkeling van groeiende politieke gelijkheid, uitmondend in een perspectief van algemeen kiesrecht dat trapsgewijs verwezenlijkt moet worden. Anderzijds is er in de sociaal-economische sfeer steeds meer Verelendung en kapitaalconcentratie. Deze beide tendenties staan met elkaar op gespannen voet en, zo vraagt Thorbecke ten slotte: ‘wie vindt den toon, waarin deze dissonant zich oplost?’ Romein had het antwoord snel klaar: ‘Vond hij hem werkelijk niet? Zag hij de klassestrijd niet, die hij zelf voerde...?’¹¹ Thorbeckes dilemma was onoplosbaar omdat hij niet over de grenzen van zijn maatschappij - de burgerlijke - heen keek.

Dat Thorbecke niet verder sprong dan zijn burgerlijke polsstok reikte, was overigens maar gelukkig, geeft Romein eerlijk toe. Anders zou zijn hervormingsdrang in de kiern zijn gesmoord. Maar het gaf wel de grens van zijn

7 Romein, ‘Thorbecke’ 7.

8 Ibidem, 28.

9 Vgl. Dresden, ‘Wat vermag de biografie?’

10 Romein, ‘Thorbecke’, 34.

11 Ibidem, 24.

[p. 502]

verdienste aan: om de massa bekreunde Thorbecke zich niet al te veel. In laatste instantie kon hij alleen zijn wie hij was door ‘de uitvoerder te zijn van de wil der liberale bourgeoisie na haar wekker geweest te zijn’,¹² Ten slotte wist hij de tegenstellingen niet te verbinden of te verzoenen. Daarom wordt hij, bij al zijn grootheid, toch door Romein in gebreke gesteld. Het vraagteken van 1844 stond er immers aan het eind nog steeds en het vastlopen was toen onvermijdelijk. Als Romein zijn eindoordeel moet geven, grijpt hij naar het meest versleten epitheton uit de biografische toverdoos: hij verklaart Thorbecke ‘tragisch’, of liever ‘groot en tragisch’.¹³

In het gebruik van primaire bronnen is Romein uiterst selectief geweest. Uiteraard nam hij kennis van Thorbeckes belangrijke maar moeilijk toegankelijke jeugdwerk, Ueber das Wesen und den organischen Charakter der Geschichte, uit 1824. Daarvan verzucht Colenbrander dat ‘iedere bladzijde wil worden belegerd en overwonnen’.¹⁴ Daarnaast gebruikte hij de Historische schetsen, enkele politieke brochures, het Dagverhaal uit 1848, en, voor de persoonlijke noot, de brieven aan Adelheid. Bij dit handjevol is het kennelijk gebleven. Dit betekent vooral dat Romein geen rechtstreeks gebruik heeft gemaakt van de elf delen Parlementaire redevoeringen, waarin Thorbeckes jarenlange bezigheden als minister en Kamerlid op de voet te volgen zijn. Even afgezien van het krappe tijdschema dat Romein ter beschikking stond - hij moest binnen twee jaar zijn pensum erflaters schrijven¹⁵ - geeft dit toch wel aan dat het politieke handwerk niet zijn grootste belangstelling had. Zo merkte Jacques de Kadt ooit op dat Romein in feite geen zintuig had voor politiek, ‘dat hij nooit tot politiek inzicht is gekomen, noch tot begrip voor het politiek bedrijf’.¹⁶

Romein zelf heeft verklaard dat hij pet erflarer gemiddeld een vijftiental boeken en artikelen gebruikte.¹⁷ In het geval van Thorbecke blijkt dat aardig te kloppen. De literatuuropgave vermeldt allereerst de korte, uitstekende biografie van I.J. Brugmans uit 1932, die ongetwijfeld Romeins belangrijkste steunpunt is geweest. Daarnaast de meer populaire biografie van Hans, Van Houtens filippica uit 1872, de studies van J.A. Levy en Paul Fredericq, Oliviers charmante en informatieve herinneringen aan ‘Thorbecke in huisgewaad’ en Van Vollenhovens portret van ‘Professor Thorbecke’. Ten slotte de op het moment van schrijven nog recente wetenschappelijke werken van Verkade over de staatkundige denkbeelden en van Manger over Thorbecke en de historie.¹⁸

12 Ibidem, 40.

13 Ibidem, 39.

14 Colenbrander, ‘De jeugd van Thorbecke’, 133.

15 J. Romein aan J.G. van Dillen, voorzitter van het Amsterdamsch Historisch Gezelschap, 14 november 1938. Geciteerd in Hageraats, De stoelendans rond Jan Romein, 19.

16 De Kadt, Uit mijn communistentijd, 221.

17 Zie noot 15.

18 Brugmans, Thorbecke; Hans, Thorbecke; Van Houten, De staatsleer van Mr. J.R. Thorbecke; Levy, Johan Rudolph Thorbecke; Fredericq, Thorbecke voor 1830; Olivier, Herinneringen aan Mr. J.R. Thorbecke; Van Vollenhoven, Professor Thorbecke; Verkade, Overzicht der staatkundige denkbeelden van Johan Rudolf Thorbecke; Manger, Thorbecke en de historie.

[p. 503]

Het heeft mij enigszins verbaasd dat Romein geen enkele aandacht schenkt, hoe cursorisch dan ook, aan de veranderingen in het Thorbeckebeeld door de jaren heen. Dat is te meer opmerkelijk gezien Romeins grote belangstelling voor de fasegewijze opbouw van historische voorstellingen, voor de vorming en vergruizing van het beeld. Omdat ik denk dat de Thorbecke van Romein alleen tegen een dergelijke achtergrond goed te begrijpen is, zal ik wat dieper ingaan op de contouren van het Thorbeckebeeld in twee belangrijke fasen: de jaren rond 1870 en de jaren dertig van deze eeuw.

Het Thorbeckedebat rond 1870

Het fundament voor alle verdere Thorbeckestudie werd gelegd rond 1870, toen een vrij principiële discussie werd gevoerd over de merites van Thorbeckes politieke systeem en het gehalte van zijn liberalisme. Zoals Colenbrander heeft opgemerkt, dient elke Thorbeckebiograaf zich rekenschap te geven van de kritiek die toen door Van Houten en Busken Huet is geventileerd.¹⁹ De toon van dit debat werd gezet door Thorbecke zelf, met zijn befaamde Narede uit 1869,²⁰ bedoeld als verweerschrift tegen de aanzwelende kritiek van de jong-liberalen. In deze politieke geloofsbelijdenis zong hij de lof van de constitutionele monarchie en van het dualisme en preekte hij staatsonthouding waar dat maar mogelijk was. In hetzelfde jaar, 1869, probeerde Sam van Houten, de voornaamste exponent van de jong-liberalen, Thorbecke in de Kamer in verlegenheid te brengen door hem te confronteren met zijn eigen verleden: zijn radicale program van 1844. Zowel de sociale kwestie die Thorbecke toen al had gesignaleerd als de trapsgewijze uitbreiding van het kiesrecht dienden, aldus Van Houten, centraal te staan op de liberale agenda.²¹ In 1872, luttele weken voor Thorbeckes dood, systematiseerde Van Houten zijn kritiek in de brochure De staatsleer van Mr. J.R. Thorbecke. Volgens hem was er een breuk ontstaan tussen thorbeckianisme en liberalisme, en was Thorbecke de parasiet geworden van de beginselen van 1848, Dit verwijt van parasitische politiek zal Van Houten zeker niet toevallig in de mond hebben genomen: het waren precies de termen waarin Thorbecke zelf in 1860 zijn grote tegenspeler Van Hall had gekapitteld.²² Van Houtens kritiek bevatte twee hoofdpunten. Het ene was dat het thorbeckiaanse dualisme een vrijbrief betekende voor ministersdictatuur en vervangen diende te worden door een meer monistisch, echt parlementair stelsel, naar Engels recept. Zijn tweede bezwaar betrof het krampachtig volgehouden beginsel van staatsonthouding, terwijl de staat juist medespeler

19 H.T. Colenbrander, bespreking van D. Hans, Thorbecke, De Gids, 96 (1932) IV, 391. Vgl. Boersema, Johan Rudolf Thorbecke, 387-395.

20 Thorbecke, ‘Narede’, gedagtekend ‘Ilmenau, Augustus 1869’, en geplaatst voor Parlementaire redevoeringen, V, v-xx.

21 Handelingen Tweede Kamer, 26 november 1869, 326-328. Vgl. Taal, Liberalen en radicalen in Nederland, 19-21.

22 De onuitgegeven parlementaire redevoeringen van Mr. J.R. Thorbecke, V, 343.

[p. 504]

zou moeten zijn in een steeds complexer maatschappelijk krachtenveld.

Toonaangevende liberale commentatoren als de Leidse hoogleraar Buys en zijn Groningse collega Tellegen oordeelden veel genuanceerder over Thorbeckes Narede. Toch waren ze zeker niet onverdeeld positief. De precieuze Buys achtte de Narede ietwat ‘weemoedig’ van tint.²³ Hij noemde Van Houten weliswaar een ‘politieke moordenaar’,²⁴ maar kon toch begrip opbrengen voor de verlangens van de jong-liberalen, al vond hij dat ze meer opbouwend en minder negatief bezig moesten zijn. Tellegen op zijn beurt was met de Narede bepaald ontevreden. Hij meende dat Thorbecke de verschillen tussen het Nederlandse dualisme en het Britse monisme sterk overtrok en stoorde zich met name aan Thorbeckes heiligverklaring, althans voor Nederland, van de constitutionele monarchie. Zelf wilde hij hoogstens een accentverschil zien met de republiek. Hij vond ook - vrij opmerkelijk - dat de republiek als staatsvorm voor Nederland bespreekbaar zou moeten zijn.²⁵

Na Thorbeckes dood schreef Busken Huet bij wijze van In Memoriam een afbrekend commentaar op de Narede.²⁶ Huet ontzegde Thorbeckes stelsel elke kwaliteit, achtte het ‘dor en kleingeestig’ en zonder wijsgerige, godsdienstige, redelijke of utilitaire grondslag. Waar Thorbecke beweerde dat het een product was van het ‘nationale verstand’, suggereerde Huet cynisch dat hij daarmee wellicht zijn eigen verstand bedoelde. Het thorbeckiaanse systeem betekende juist een breuk met het vaderlandse verleden. Onze staatsbouw was, aldus Huet, een gemengd Engels, Frans, Duits en Belgisch produce, ‘en zoo de moderne Nederlandsche Maagd zich op iets beroemen mag, is het, eene femme internationale te zijn’.

Dominante ministers van het type Thorbecke maakten - zo ging hij verder - het koningschap in feite overbodig. De hulde die thans aan de man Thorbecke werd gebracht, betekende feitelijk een veroordeling van zijn stelsel. Het criterium van een goede staatsinrichting was immers dat het functioneren niet al te zeer van personen mocht afhangen, zoals tijdens de Republiek met haar gebrekkige instellingen. Thorbeckes eigen voorbeeld bewees echter dat ook de nieuwe staatsinrichting alleen goed werkte ‘als zij in beweging wordt gebragt door mannen, wier aangeboren talent van regeren haar overbodig maakt’. Alle energie besteed aan de opbouw van een nieuwe orde achtte Huet dan ook verspilling van nationale krachten.

Het Thorbeckedebat werd op een minder amusant maar wel wat verheve-

23 Buys' commentaar op de Narede in ‘Stil leven’, Studiën over staatkunde en staatsrecht, I, 422-434.

24 Buys, Studiën over staatkunde en staatsrecht, I, 464.

25 B.D.H. Tellegen, bespreking van J.R. Thorbecke, Parlementaire redevoeringen, De Nederlandsche Spectator 12, 19, 26 november 1870. In zijn fraaie portret van Tellegen noemt Huizinga hem in hoofdzaak een ‘Thorbeckiaan van den echten stempel’, (Verzamelde werken, VIII, 267). Dat neemt niet weg dat het invloedrijke liberale vriendentrio uit Groningen - Cremers, Geertsema en Tellegen - rond 1870 zeer kritisch tegenover Thorbecke stond (Taal, Liberalen en radicalen, 18).

26 Busken Huet, ‘Thorbecke's testament’ (1872).

[p. 505]

ner plan voortgezet toen Groen van Prinsterer in 1873, als zijn bijdrage aan het herdenken van de pas overledene, de brieven publiceerde, ‘met ter zijdestelling van elken anderen arbeid’, die Thorbecke hem had geschreven in de crisisjaren 1830-1832.²⁷ Deze uitgave veroorzaakte sensatie, al was het maar omdat men Thorbecke en Groen voornamelijk kende als kemphanen in de politieke arena en niet, zoals hier, in nauwe vriendschappelijke samenspraak. Deze brieven behoren tot de hoogtepunten van Thorbeckes epistolaire oeuvre, ook bij alles wat er sindsdien is gepubliceerd. Ze zijn vooral van belang voor het beantwoorden van de vraag of er in Thorbeckes politieke ontwikkeling een breuk te bespeuren valt, of dat er juist een dieperliggend fundament was op grond waarvan de ‘conservatief’ van 1830 de ‘liberaal’ van 1840 kon worden, zonder verder een of andere Turmerlebnis te hebben meegemaakt.

Van de liberale commentatoren zag Buys een vergaande mate van continuïteit tussen 1830 en de Narede van 1869: de beginselen van de Narede bleken geen ‘najaarsbloemen’ maar de tweede uitgave van het program van 1830.²⁸ Tellegen spitte dieper en wees op de nauwe samenhang tussen de brieven aan Groen en Thorbeckes brochures uit 1830 en 1831: enkele grote fragmenten daaruit bleken zelfs letterlijk in de brieven terug te vinden, Zorgvuldige tekstanalyse en -vergelijking leerden hem dat Thorbecke in 1831 weliswaar een anti-revolutionair stelsel had verdedigd maar tegelijk de noodzaak begon in te zien om de revolutie als feit te aanvaarden en, nog veel belangrijker, de revolutionaire beginselen organisch in het bestel op te nemen om ze daarmee onschadelijk te maken. Hij signaleerde bij hem zowel anti-revolutionaire uitdrukkingen als vraagtekens en wegwijzers naar de toekomst, en vermoedde dat Thorbecke de ‘kettersche denkbeelden’ die hij in 1831 al wel in particuliere brieven uitsprak, nog niet in de openbaarheid had durven brengen.²⁹

Een aantal belangrijke thema's voor het Thorbeckeonderzoek was dus al rond 1870 ruimschoots bekend: het probleem van de (dis)continuïteit in zijn opvattingen, de aard en implicaties van het dualisme en, dichter bij de dagelijkse politieke praktijk, de rol van de staat en het vraagstuk van staatsburgerschap en kiesrecht. Door zich de simpele vraag te stellen hoe de Thorbecke van 1830 zich verhield tot die van 1844-1848 en die van 1869, zou Romein deze problemen vanzelf zijn tegengekomen. Door echter zijn aandacht vooral te richten op Thorbecke de blauwdrukker van 1844 en door bijvoorbeeld het politieke testament van 1869 totaal te negeren, krijgt zijn portret misschien wel een indringend hoofdmotief, maar creëert hij tegelijk een vrij simplistische Thorbecke. In feite neemt hij het eendimensionale Thor-

27 Brieven van Thorbecke, 1830-1832.

28 Buys, ‘Brieven van Thorbecke, 1830-1832’, Studiën over staatkunde en staatsrecht, II, 555-565.

29 B.D.H. Tellegen, ‘Brieven van Thorbecke, 1830-1832’, De Nederlandsche Spectator, 12, 19 juli 1873. Tellegens analyse werkt door in de beschouwingen over dit onderwerp van Manger, die veel opgang hebben gemaakt. Vgl. De Nederlandsche Spectator, 19 juli 1873, 231 en Manger, Thorbecke en de historie, 32-69. Tellegens belangstelling voor de jonge Thorbecke bleek ook al uit zijn levensbericht in De Tijdspiegel, 1872, II, 185-202.

[p. 506]

beckebeeld over van links-liberalen en radicalen uit het laatste kwart van de eeuw. Die konden de Thorbecke van 1844 politiek nog wel gebruiken in hun strijd voor algemeen kiesrecht³⁰ maar hadden verder weinig boodschap aan hem.

30 Zie bijvoorbeeld het programmatische artikel ‘Een oud vraagstuk’ van de kathedersocialist W. Heineken, die Thorbedies rede uit 1844 tor leidmotief nam. Vragen des tijds, I (1875) 104-140.

De Leidse Thorbecketraditie

Romein verkeerde met dit beeld overigens in goed gezelschap. Coryfeeën van de klassiek-liberale geschiedschrijving als W.H. de Beaufort en H.T. Colenbrander dachten niet veel anders. De Beauforts Thorbecke, een man ‘die niet alleen wist wat hij wilde maar ook waarom hij het wilde’, werd het slachtoffer van zijn eigen grote succes en kon later niet meer beantwoorden aan de ‘machtige indruk’ van zijn eerste ministersperiode.³¹ Met Colenbranders studies over Thorbecke zijn we al verrassend dicht genaderd tot het beeld van Romein. Ook Colenbrander kiest - maar dan wel met zoveel woorden - voor het program van 1844, dat hij een ‘veel dieper en kloeker stuk’ noemt dan de Narede, en ‘dat zijn roem bij het nageslacht heel wat verder zal dragen dan dat door de liberaie publicisten uit de epigonentijd boven verdienste geprezen “politieke testament”’.³² Colenbrander gebruikt ook, als ik het goed zie voor het eerst, de termen ‘Verelendung’ en ‘kapitaaconcentratie’ in verband met dit stuk, om daar overigens ter geruststelling van zijn publiek meteen aan toe te voegen dat deze marxistische theorieën inmiddels al ruimschoots door de feiten achterhaald waren.³³ Colenbranders opmerking dat Thorbeckes manifest eindigt met een groot vraagteken, zal hem letterlijk worden nagezegd door I.J. Brugmans en door Romein.³⁴

Het eclectische Thorbeckebeeld van De Beaufort en Colenbrander hield nauw verband met de politieke praktijk en het constitutionele debat rond 1900. Aan het einde van de negentiende eeuw was Thorbeckes dualistische ideaal steeds meer in diskrediet geraakt en verdrongen door een monisme

31 De Beaufort, ‘Thorbecke’; idem, ‘Dertig jaren uit onze geschiedenis’, met name 1-15.

32 Zie met name Colenbrander, ‘De staatkundige ontwikkeling der Nederlanders voor honderd jaar en thans’ (1913) 92-99; daarnaast ‘De jeugd van Thorbecke’ (1906).

33 ‘De staatkundige ontwikkeling der Nederlanders voor honderd jaar en thans’, 98-99. Vgl. in dit verband ook Schaper, ‘Het liberalisme van Thorbecke’. In 1830 had Thorbecke deze ‘marxistische’ denkbeelden al veel breder ontwikkeld in zijn ‘Verhandeling over den invloed der machines op het zamenstel der maatschappelijke en burgerlijke betrekkingen’. Deze verhandeling werd voor het eerst gepubliceerd in 1940 en opnieuw in 1949 bij Boersema, Johan Rudolf Thorbecke, 458-469. Een analyse van Thorbeckes economische en sociale denkbeelden, de relatie daarvan met die van Marx en de bronnen waaruit hij heeft geput, geeft Vermeulen, ‘Thorbecke in de schaduw van Pierson en Marx’. Vgl. ook Lucas, ‘Marx-Smith-Thorbecke’.

34 Colenbrander, ‘De staatkundige ontwikkeling der Nederlanders voor honderd jaar en thans’, 94; Brugmans, Thorbecke, 69; Romein, ‘Thorbecke’, 24.

[p. 507]

waarin het parlement de toon aangaf. (Paradoxaal genoeg werd zo Thorbeckes credo op een fundamenteel punt verlaten maar tegelijkertijd de flexibiliteit van zijn systeem onderstreept.) Bovendien kwam in het begin van deze eeuw de bijzondere status van het fenomeen grondwet, zoals Thorbecke die had geproclameerd, ter discussie te staan. Zijn beroemde woord (uit de voorrede van de Aanteekening) dat de grondwet geen ‘loutere vorm’ mocht blijven maar juist een ‘nationale kracht’ moest zijn die richting gaf aan het staatsleven, werd nu soms bijna omgedraaid: het constitutionele recht diende zich juist soepel te voegen naar het (veranderende) rechtsbewustzijn in de samenleving, zonder te worden geremd door de papieren regels van de grondwet.³⁵ Het toekennen van een hogere, bijna mystieke waarde aan de grondwet was in dat verband uit den boze, vond ook een uitgesproken bewonderaar van Thorbecke als Oppenheim (eerst Tellegens opvolger in Groningen, later die van Buys in Leiden). Waar Oppenheim vrolijk kon lachen om de vergoddelijking van de grondwet, verklaarde hijzelf overigens een ander deel van Thorbeckes erfenis min of meer heilig: de Gemeentewet, met het daarin neergelegde kostbare autonomiebeginsel.³⁶

Dezelfde combinatie van bewondering en zelfstandige verwerking van Thorbeckes gedachtegoed zien we ook bij Oppenheims leerling Van Vollenhoven. Al in de titel van zijn Professor Thorbecke (1931) - een juweeltje onder de vele portretstudies van Thorbecke - gaf hij aan hoe hij Thorbecke bovenal waardeerde: als hoogleraar, meer in het bijzonder als Leids hoogleraar. Dat professoraat was de incubatietijd van zijn constitutionele revolutie: ‘In zijn rijke Leidsche jaren was [het] ontdekken van de grondgedachte van onzen leeftijd Thorbeckes kracht en geluk geweest’. En, voegde hij daar net als De Beaufort en Colenbrander aan toe: ‘Sinds 1853 is hem die kracht ontglipt’.³⁷ Maar gelukkig was daar opnieuw Leiden, dat ervoor zorgde dat de geest van Thorbecke voor Nederland behouden bleef: via het staatsrechtonderwijs van met name Buys en Oppenheim.³⁸ De laatste wist door zijn bevlogen colleges Thorbecke zelfs bijna letterlijk tot leven te wekken.³⁹ En wat Van Vollenhoven zelf betreft: in zijn oeuvre is de inspiratie van Thorbecke voortdurend voelbaar, bijvoorbeeld waar het gaat om de inrichting van het staatsrecht overzee en de ‘ontvoogding’ van de koloniën. Met zijn dood in 1933 bereikte de Leidse Thorbecketraditie (en ook wel enigszins het Leidse Thorbeckemonopolie) een soort natuurlijk einde.

35 Vgl Rijpperda Wierdsma, De grondwet in onzen tijdt, 16-18. Commentaar op dit debat bij Van der Hoeven, De plaats van de grondwet in het constitutionele recht, 267-270 en Elzinga, ‘Grondwetskennis, geen staatsrechtskennis’.

36 Vgl. Van Elk, ‘Jacques Oppenheim’; Van der Pot, Geschiedenis der wetenschap van het Nederlandse staatsrecht sedert 1873, 245-249.

37 Van Vollenhoven, Professor Thorbecke, 19.

38 Vgl. Van Vollenhoven, ‘Nationale staatsrechtstudie in Nederland’, Verspreide geschriften, I, 100-108 en ‘De rechtsgeleerdheid na Thorbecke’, ibidem, 160-166.

39 Vgl. Van Vollenhoven, Professor Thorbecke, 21 en idem, ‘Professor Oppenheim’, Verspreide geschriften, I, 342-345.

[p. 508]

De crisis van de democratie

Intussen was er al enige tijd buiten de muren van de hogeschool een onmiskenbaar Thorbeckereveil gaande. Dit was minder exclusief academisch getint en hing nauw samen met de politieke problemen waarmee Nederland in de jaren twintig en dertig te kampen had. Deze problemen kunnen onder de gemeenschappelijke noemer gebracht warden van de zogenaamde kleine crisis van de democratie, de in brede kring levende onvrede met het parlementaire bestel en de daaraan gekoppelde wens dit te hetvormen.⁴⁰ En wat lag in dat verband meer voor de hand dan te rade te gaan bij de schepper van het staatsbestel zelf? Diens ideeën kregen nu een nieuwe actualiteit, waarbij het met name ook ging om concepties die eerder juist waren doodverklaard, zoals het dualisme. Dit onderzoek ‘in opdracht van de tijd’ heeft tot een ware hausse in de Thorbeckestudie geleid. Die heeft hier en daar wel wat wonderlijke resultaten opgeleverd, maar is in het algemeen toch zeer vruchtbaar geweest. We danken er onder meer de classics van Verkade en Manger aan.⁴¹

Willem Verkade, die in 1935 promoveerde op een juridische dissertatie over de staatkundige denkbeelden van Thorbecke,⁴² was een jonge sociaal-democraat met grote belangstelling voor crisisverschijnselen in de samenleving. Al op de eerste bladzijde beleed hij de ‘maatschappelijke relevantie’ van zijn boek. Het was, zo verklaarde hij, niet uit desinteresse dat jonge intellectuelen thans in groten getale het politieke leven schuwden. Dit kwam vooral doordat de politieke partijen zich steeds verder van hun oorspronkelijke doelstelling hadden verwijderd. Nu er echter allerlei symptomen waren van politieke hetprogrammering en hetgroepering (hij noemde in dat verband de pogingen tot een nationale partijformatie te komen, de doorbreking van de antithese door het crisiskabinet-Colijn, de toenemende politieke verschillen onder orthodox-protestantse en rooms-katholieke jongeren, de problemen binnen de SDAP en de aantrekkingskracht van fascistische groeperingen), was in dat verband ook ‘een teruggrijpen op de oorspronkelijke

40 Vgl. De Jonge, Crisis en critiek der democratie. Zie ook Von der Dunk, ‘De partijen en de parlementaire democratie in het interbellum’. Daar wordt het contrast tussen de ‘grote’ en de ‘kleine’ crisis enigszins gerelativeerd.

41 Behalve de in de tekst genoemde auteurs verdient vooral nog het werk van L.W.G. Scholten opmerking. Deze promoveerde in 1928 op een dissertatie over Thorbecke en de vrijheid van onderwijs tot 1848. Uit de jaren dertig dateren zijn opstellen ‘Het blijvende bij Thorbecke’ (1932) en ‘Thorbecke en Guizot’ (1935), waarin de actualiteit van Thorbecke ondubbelzinnig wordt gepostuleerd: ‘Thorbeckes vragen zijn onze vragen. Zijn probleemstelling is onze probleemstelling. Zijn staatkundige visie is nog in veel opzichten modern’. Scholtens studies over Thorbecke zijn gebundeld in Voetstappen van Thorbecke. Direct na de oorlog werden dit parool van Scholten en het Thorbeckereveil van de jaren dertig in het algemeen geridiculiseerd door A.J.M. Cornelissen. Hij sprak van vals historiebesef en de ‘tot een soort eeredienst uitgroeiende bezinning op Thorbecke’. Cornelissen, Een noodlottig gezichtsbedrog (1948) 107. In dit narrige geschrift leverde Cornelissen schetpe kritiek op de geest van het Nederlandse staatsrecht. Daarbij bleef ook Thorbecke niet gespaard. Hij achtte hem mede debet aan de structurele strijd tussen theorie en praktijk en aan de toestand van ‘groeiende wanorde’ in het staatsrecht.

42 Verkade, Overzicht der staatkundige denkbeelden van Johan Rudolf Thorbecke.

[p. 509]

beginselen’ van politieke stromingen en hun voormannen noodzakelijk. Voor een dergelijk onderzoek kwam Thorbecke, als grondlegger van het liberalisme en van de moderne Nederlandse staat, als eerste in aanmerking.

Verkade knipte Thorbeckes opvattingen, voorzover in gedrukte vorm voorhanden, los uit hun specifieke historische context en bracht ze - als was het een gigantische legpuzzel - onder in een nieuw, systematisch kader.⁴³ Hoewel hij meer systematiseerde dan evalueerde, wees hij toch met nadruk op het organische karakter van Thorbeckes denken: de altijd en overal optredende creatieve spanning in de samenleving tussen geheel en delen, eenheid en verscheidenheid, gemeenschap en individu. De grote historische waarde van Thorbeckes opvattingen zag hij in de ‘meesterlijke wijze waarop hij “voor zijn leeftijd” de beginselen van zelfstandige kracht en van gezag [had] weten te vereenigen’.⁴⁴

In 1938 was Verkade een van de drijvende krachten achter het tijdschrift Het Gemeenebest. Daarin probeerden ‘jongere Nederlanders’ (van verschillende geloofsovertuiging, maatschappelijke verantwoordelijkheid en regionale hetkomst) hun steentje bij te dragen aan ‘een nieuwe opbouw van onze volksgemeenschap’, geïnspireerd door de zogenaamde volkseenheidsgedachte.⁴⁵ Aan het eerste nummer droeg Verkade een programmatisch artikel bij over de ‘Scheidslijnen in het Nederlandse volk’.⁴⁶ Zijn stuk opende met een beschouwing over de ‘vruchtbare tegenstelling’ tussen Thorbecke en Groen. Beiden waren ‘bezield met het ideaal van de vernieuwing van hun volk, de één vooral langs de weg eener staatkundige vormgeving die zelfstandige kracht ten goede vrijmaakt, de ander langs de weg van theologische en historische bezinning en bezieling’. Beiden waren ook ‘overtuigde Christenen, maar met een zeer verschillend accent’. Uit deze confrontatie tussen Thorbecke en Groen achtte Verkade ‘die merkwaardige combinatie voortgekomen van een staatkundig leven, waarin geestelijke vrijheid en een krachtige historische traditie samengingen, omdat de godsdienstige ondergrond een tegenwicht vormde zowel tegen misbruik van de vrijheid als tegen verstarring van de traditie’. Met verve verdedigde hij Thorbeckes organische opvattingen tegenover de jong-liberalen, die de maatschappij tot een ‘worstelperk van botsende krachten’ hadden gemaakt.

Er zijn soms treffende overeenkomsten tussen het werk van de religieus geïnspireerde sociaal-democraat Verkade en de rechtse liberaal J.A. Eigeman (hoogleraar aan de Hogere Krijgsschool en vooraanstaand lid van anti-democratische organisaties als de Nationale Unie en het Verbond voor Nationaal Herstel). Deze laatste schreef in de jaren twintig en dertig een

43 Vgl. de kritische kantrekeningen bij deze ahistorische aanpak in de - overigens waarderende - bespreking van Verkades boek door J.B. Manger, Tijdschrift voor Geschiedenis, 51 (1936) 473-476. Veel later wijdde Verkade nog een historisch-biografische studie aan Thorbecke: Thorbecke als Oost-Nederlands patriot.

44 Verkade, Overzicht der staatkundige denkbeelden van Johan Rudolf Thorbecke, 336.

45 Het Gemeenebest, I (1938-1939) 1-3, redactionele verantwoording.

46 Het Gemeenebest, I (1938-1839) 8-22.

[p. 510]

reeks boeken en brochures, gericht op de actuele politiek maar steeds met een historiserende inslag en met Thorbecke als vaste held en hoofdfiguur.⁴⁷ Beiden namen Thorbecke in bescherming tegen de destructieve aanval van de jong-liberalen. Beiden jongleerden met concepties als de liberale staat en de christelijke natie, en met de figuren Thorbecke en Groen. Beiden zagen - maar dat gevoel was toen natuurlijk wijdverbreid - de bestaande partijconstellatie niet goed meer zitten en maakten zich druk over de scheidslijnen in het Nederlandse volk,⁴⁸ in dienst van een wat zweverig holisme dat bij de een de nationale gedachte, bij de ander de volkseenheidsgedachte heette. Beider toonzetting was elitair en missionair⁴⁹

In 1935 publiceerde Eigeman het boek Colijn, de verbinding tusschen Thorbecke en Groen.⁵⁰ Onder deze veelzeggende titel betoogde hij dat Groens christelijk-nationale gedachte en Thorbeckes liberale staat in feite bij elkaar hoorden en dat de liberaal-confessionele antithese eigenlijk een historisch misverstand was. We mogen dit zien als de apotheose van een jarenlange ontwikkeling die was begonnen met de bestudering van twee grote negentiende-eeuwers: Thorbecke en Marx. In 1924 had Eigeman nog vooral geprobeerd een brug te slaan tussen liberalen en SDAP'ers van het type Troelstra. Toen heette het dat de ‘bevrijdende idee’ van het liberalisme na 1870 was versteend in de toevallige, want tijdgebonden, vormen van het midden van de negentiende eeuw, terwijl echt liberaal beleid in thorbeckiaanse zin juist ‘herleving van scheppend en regelend vermogen’ zou hebben moeten betekenen. Als de liberale partij nu maar wilde terugkeren ‘tot haar onvergankelijk, door Thorbecke weergaloos sober en treffend omschreven beginsel’ en de SDAP bereid was zich te ontwikkelen ‘uit de sfeer van het Marxistische dogma tot de sfeer der vrijheid’, zouden beide ‘elkaar [kunnen] ontmoeten in een nieuw-liberale staatspartij’. Deze nieuwe liberale groepering, ‘versterkt en verjongd door de toetreding van het arbeidselement’ zou dan ‘de Thorbeckiaansche idee in al haar volheid’ moeten verwezenlijken.⁵¹

47 Zie voof Eigemans activiteiten in de Nationale Unie en het Verbond voor Nationaal Herstel De Jonge, Crisis en critiek, 97-99, 144, 155, 186, 269. De Jonge legt er de nadruk op dat Eigeman binnen deze organisaties een gematigde positie innam. Vgl. voor zijn denkbeelden: Von der Dunk, ‘Conservatisme in vooroorlogs Nederland’, 33-34.

48 Mogelijk is de titel van Verkades Scheidslijnen-artikel geïspireerd door Eigeman. Hoofdstuk IV van diens brochure Politieke oprechtheid in een nationale partij-groepeering (1936) heet: ‘De staatkundige scheidslijn van het Nederlandsche volk’.

49 Verkade probeerde zijn vernieuwingsidealen en die van Het Gemeenebest later te verwezenlijken in de Nederlandsche Unie en nog later in de Nederlandse Volks Beweging. Vgl. de verspreide opmerkingen over Verkade in F. Rovers, Eenheid door democratie, en Jan Bank, Opkomst en ondergang van de Nederlandse Volks Beweging. Beiden hebben Verkade geïnterviewd. In 1946 publiceerde Verkade onder de titel ‘Eigengereidheid en samenwerking’ een fraaie interpretative schets van de Nederlandse binnenlandse politiek van de Middeleeuwen tot zijn eigen tijd, in: Bartstra en Banning, Nederland tussen de natiën, I, 13-60. Deze studie is mede te beschouwen als een terugblik op (en verantwoording van) zijn eigen wetenschappelijke en politieke ideeën en activiteiten uit de jaren dertig. Zijn visie op Thorbecke krijgt ook in dit stuk een belangrijke plaats.

50 Colijn, de verbinding tusschen Thorbecke en Groen. De historische nationale herstelgedachte.

51 Het socialisme van Troelstra, een in zichzelf verdeelde beweging. Beschouwingen over het beginsel eener nieuwe politieke partijorganisatie, 144-147, 149, 167.

[p. 511]

Eigemans gesprekken met de Groen-adept Gerretson over de formulering van het ‘grondvest’ van de Nationale Unie in 1924-1925 gaven zijn opvattingen echter een wat andere wending. De Unie werd nu de beoogde nieuw-liberale partij.⁵² In haar beginselverklaring werd het christelijke karakter van het volksleven erkend als historische grondslag van de nationale beschaving en de liberale staat aanvaard als het kader waarbinnen dit karakter zich onbelemmerd in alle richtingen kon ontwikkelen. De kloof van de antithese zou moeten worden overbrugd en een nieuwe combinatie gecreëerd met plaats voor zowel rechts- als linksgeoriënteerden. Thorbecke werd in dit verband met nadruk geprofileerd als christelijk staatsman.⁵³

Toen Colijn zich aandiende als Nederlands redder uit de nood, meende Eigeman dat er een nieuwe Thorbecke was opgestaan, die vooral ook diens traditie van een krachtig overheidsgezag weer zou kunnen herstellen. In oktober 1933 (dus na de politieke waterscheiding van de muiterij op de Zeven Provinciën) constateerde Eigeman hoopvol dat Colijn op weg was ‘zich van antirevolutionair partijdig politicus te ontwikkelen tot een nationaal staatsman in den meest omvattenden, in den besten zin van het woord. [...] Hij wordt tot een der beste nationale herstellers die wij op het oogenblik kennen. [...] De rol, die Thorbecke vervuld heeft in het verleden, zien wij in de huidige politiek overgenomen door Colijn’. Het geniale van Thorbeckes staatsbestel was dat het zelfs structurele veranderingen in de maatschappij soepel kon opvangen. Vandaar wellicht dat Eigeman het manifest van het Verbond voor Nationaal Herstel uit 1933 durfde te presenteren als een soort eigentijdse vertaling van Thorbeckes Narede.⁵⁴

De publicatie van Colijn, de verbinding tusschen Thorbecke en Groen was Eigemans definitieve synthese van de liberale rechtsstaat, gepersonifieerd door Thorbecke, en Nederlands christelijke volkskarakter, gepersonifieerd door Groen, met Colijn als waardig erfgenaam van beide tradities. Eigemans boek laar duidelijk zien waarom Thorbecke in de jaren dertig voor rechtse kringen zo bruikbaar was. Zijn dualisme was nu weer volop actueel⁵⁵ en werd, na het eerdere parlementaire monisme, zelfs zo geïnterpreteerd dat de

52 De liberale gedachte en haar tekort aan inhoud bij den Vrijheidsbond, 4.

53 De politiek-godsdienstige antithese haar opkomst, groei en ondergang. Een kritiek en poging tot reconstructie tevens, 5, 51-55.

54 De zin van onze nationale herstelbeweging. Een keerpunt in de Nederlandsche politiek, 11-12, 21-23, 24-28, 65. De veelschrijvende Eigeman produceerde nog diverse andere brochures naast de hier genoemde. In enkele daarvan paste hij de thorbeckiaanse beginselen toe op de verhouding tussen Nederland en de koloniën.

55 Zie voor de herontdekking van het dualisme in de tweede helft van de jaren twintig en de jaren dertig Scheltema, ‘Het dualisme van regeering en volksvertegenwoordiging’; De Savornin Lohman, Het eigen recht der overheid; Kamphuisen, Koning en minister; De Block, Toeneming van de macht der kroon; Van der Pot, De plaats vat het koningschap in ons hedendaagse staatsrecht. Vgl. ook Daalder, Leiding en lijdelijkheid in de Nederlandse politiek, 12-13. De bescheiden grondwetsherziening van 1938 voorzag onder meer in het onverenigbaar verklaren van het ministerschap en het Kamerlidmaatschap. Dit kan worden opgevat als een formalisering van het thorbeckiaanse dualisme.

[p. 512]

nadruk kwam te liggen op een krachtig regeringsgezag. Ietwat gechargeerd zou men misschien kunnen zeggen dat gepoogd werd een leidersbeginsel-Nederlandse-stijl, met Colijn als sterke man,⁵⁶ historisch te legitimeren met behulp van het flexibele thorbeckiaanse dualisme. Thorbecke, Groen en Colijn werden aldus gemobiliseerd voor een rechrs-nationaal herstelplan dat zowel de on-Nederlandse NSB als het al even on-Nederlandse marxisme op afstand wilde houden.⁵⁷

56 Zie voor Colijn als sterke man Blom, ‘De politieke machtspositie van H. Colijn in de jaren 30’.

57 Ook tijdens de Tweede Wereldoorlog werd geprobeerd Thorbecke voor politieke doelen te annexeren. Vgl. de artikelenreeks door E. Cantillon, de beheerder van het Thorbeckearchief, in De Waag van Augustus tot oktober 1940, vermeld door Schöffer, Het nationaal-socialistische beeld van de geschiedenis der Nederlanden, 221-222 (br. 788-795) en T. Goedewaagen, ‘Thorbecke's toeleg om de staat te hervormen’, De Telegraaf, 11 augustus 1940, geparafraseerd en besproken door Boersema, Johan Rudolf Thorberke, 402-404.

Romeins erflaterportret

Hoe - vragen we ons nu natuurlijk nieuwsgierig af - heeft Romein, schrijvend aan het eind van het decennium, gereageerd op dit eigentijdse Thorbeckedebat? Hoe heeft hij - een man van uitgesproken politieke opinies - in deze discussie positie gekozen? Helaas moeten we vaststellen, althans op het eerste gezicht, dat dit debat volledig langs hem heen is gegaan. Of het nu de als gezag-en-orde-Thorbecke herboren dualist is, of de geactualiseerde geheel-en-delen-denker, er is bij Romein geen spoor van terug te vinden. Dat pleit misschien voor zijn onbevangenheid als biograaf, maar toch zou ik - bij nadere beschouwing - willen suggereren dat Romein op zijn wijze, binnen de nu eenmaal beperkte mogelijkheden van een erflaterportret, wel degelijk aan dit contemporaine debat heeft meegedaan en daarin zelfs duidelijk stelling heeft genomen. Eerder heb ik zijn Thorbeckebeeld nogal eendimensionaal genoemd. Centraal daarin staat immers de democratische, soms bijna sociaal-democratische Thorbecke van 1844.⁵⁸ In het licht van het jarendertigdebat, waarin vaak juist een anti-democratische Thorbecke naar voren wordt gehaald, krijgt Romeins eenzijdigheid (die zeker ook te maken heeft met zijn neiging zijn helden maar één duidelijke boodschap mee te geven) toch meer reliëf. Zijn volstrekte negeren van de Narede van 1869, waarin immers het dualistische credo verwoord is, zou dan wel eens het antwoord kunnen zijn aan al diegenen die in de Narede plotseling veel te veel wilden lezen. Tegenover hun wat ongezonde belangstelling voor Thorbecke de gezagsdrager en sterke man avant la lettre, krijgt Romeins zwijgen dan het karakter van een geladen polemische stilte.

58 Vgl. in dit verband een opmerking van Fruin. Deze vond Thorbecke in zijn boeken ‘te veel voorstander van le socialisme, naar Vinet's verklaring van dat woord’. Hij doelde daarbij vooral op de rede Over het hedendaagsche staatsburgerschap. Gelukkig had de praktijk ‘onzen Thor’ gematigd. Fruin aan W. Siewertsz van Reesema, 4 december 1854. Correspondentie van Robert Fruin, 61.

[p. 513]

Helemaal onbesproken laat Romein de politiek geïnspireerde Thorbeckeliteratuur uit de jaren dertig overigens niet. Aan één boek had hij zelfs heel wat te danken: Mangers Thorbecke en de historie (1938). Hoewel het hier gaat om een solide wetenschappelijk werk, dat tot de dag van vandaag zijn waarde bewijst, is het onmiskenbaar ook het product van de tijdgebonden politieke interesses van de auteur, die evenals Eigeman lid was van het anti-democratische Verbond vaor Nationaal Herstel.⁵⁹ De ordelievende en anti-revolutionaire Thorbecke van 1830 had Mangers bijzondere belangstelling en zijn organische staatsleer bood, dacht hij, ook ruimte voor corporatieve structuren⁶⁰ Romein kende Manger en diens ideeën persoonlijk uit het Amsterdamsch Historisch Gezelschap en besprak zijn boek zeer lovend in het Tijdschrift voor Geschiedenis⁶¹ Hij ontleende er met name de redenering aan hoe Thorbecke de revolutie weliswaar in principe verwierp maar haar tegelijk kon aanvaarden als historisch feit en als product van een organische ontwikkeling.

Terugkerend naar Romeins bronnengebruik wit ik nog eens herhalen dat het boek waar hij ongetwijfeld het meest aan heeft gehad de beknopte biografie van I.J. Brugmans is geweest. Die moet voortdurend open op zijn schrijftafel hebben gelegen, zoals blijkt uit diverse kleine details en appreciaties die hij overneemt. Maar het blijkt, paradoxaal genoeg, vooral daar waar Romein Brugmans niet wil volgen hoezeer hij hem inderdaad op de voet gevolgd heeft. Op diverse plaatsen worden uitspraken van Brugmans met enig aplomb afgewezen of omgekeerd. En het zijn vaak juist die passages die Romeins portret zijn eigen onmiskenbare toon en charme geven. Het gaat hierbij vooral om psychologische kwesties.⁶² Ik noemde al Thorbeckes betuiging uit 1848, door Brugmans geloofd, dat hij geen minister wilde worden Daarbij trekt Romein alle registers van zijn dieptepsychologische huisorgel open om aan te tonen dat hij dat juist wél wilde. Ook de wijze waarop Brugmans het dualisme in Thorbeckes persoon verklaart, is Romein veel te simpel. En bij Romeins sterk gedramatiseerde tragisch-verklaring van Thorbecke gaat het opnieuw om een stelling van Brugmans die moet worden omgedraaid.⁶³

Plichtmatig is Romeins portret van de geheide erflater die Thorbecke nu eenmaal was zeker niet geworden. Ik heb juist het gevoel dat Thorbecke Romein bijzonder heeft geboeid en beziggehouden, en dat hij misschien ook wel het een en ander van hem heeft geleerd. Het zou kunnen dat Romein in Thorbecke een verwante geest heeft aangetroffen, met sommige intellectuele preoccupaties die ook de zijne waren. Ik denk dan bijvoorbeeld aan het pro-

59 Zie voor Mangers Thorbeckebeeld en zijn politieke sympathieën de verhelderende inleiding van H. te Velde bij de herdruk van Thorbecke en de historie (1986). Vgl. tevens het Levensbericht door M.P. Vrij, Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden, 1943-1945, 188-201.

60 Manger, Thorbecke en de historie, 143; vgl. 7.

61 Tijdschrift voor Geschiedenis, 53 (1938) 325-327.

62 Een eerdere psychologiserende interpretatie van Thorbecke geeft Kranenburg, ‘Thorbecke en onze staatsrechtsvorming’ (1916). Studiën over recht en staat, 124-156.

63 Vgl. Brugmans, Thorbecke, 91 (ministerschap), 260 (persoonlijkheid), 265 (tragiek).

[p. 514]

bleem van de tijdgeest. Beiden hebben daarmee geworsteld; Romein vooral ook in de jaren dertig. Waar Romein de ‘ware’ tijdgeest omschreef als het beginsel van de toekomst (ik laat alle haken en ogen verbonden aan dit begrip nu even terzijde),⁶⁴ probeerde ook Thorbecke op zijn manier het beginsel van de toekomst te ontdekken en in zijn politieke handelen te verdisconteren.⁶⁵ Wet en wetgever moeten de natie voor zijn, betoogde hij eens in de Kamer. Zij moeten voor het volk ‘in de richting zijner natuurlijke ontwikkeling, vormende kracht zijn’⁶⁶ In zijn Slingelandt-rede, sprekend over mannen die hun tijd zogenaamd vooruit waren, achtte Thorbecke die uitdrukking niet geheel correct: ‘Juist in hen, die oorspronkelijk en voortvarend waren, leefde en werkte de eigenaardige kracht van hunnen tijd, die bij hunne tijdgenooten lag te sluimeren’.⁶⁷ Uit de gretigheid waarmee Romein deze passage oppakte mag men, denk ik, wel afleiden dat hij hier zijn notie van de ware tijdgeest herkende.⁶⁸ Ook Thorbeckes sterke behoefte aan orde en systematiek bij alles wat hij dacht en deed, zal Romein, de eeuwige zoeker naar de hogere eenheid, de diepere betekenis en het geheime verband, zeker hebben aangesproken.

Terecht heeft Japikse opgemerkt dat de Romeins maar weinig politieke erflaters hebben geselecteerd en dat die portretten dan bovendien vaak nog onvoldoende politiek getint waren.⁶⁹ En als er al politici werden uitverkoren, kan daaraan worden toegevoegd, waren het vaak de intellectuelen in de politiek, het epitheton dat Marnix meekreeg maar dat ook kan dienen voor diverse andere politieke erflaters, Thorbecke voorop. Ook hier kan men een zekere affiniteit vermoeden tussen Romein en Thorbecke, die beiden het belerende toontje en het zendingsbesef hadden van de seculiere priester die de intellectueel van na de Verlichting nu eenmaal was. Romein, de ‘dominee in wetenschappelijke toga’⁷⁰ en Thorbecke, de professor in de politiek, de kathederpoliticus, zoals hij in de Lage landen al werd genoemd.⁷¹

Er zijn trouwens ook wel harde bewijzen dat Thorbecke Romein meer heeft geboeid dan de gemiddelde erflater. In De biografie, die ook een soort verantwoording-achteraf is voor de erflaterreeks, wordt Thorbecke opvallend

64 Vgl. Damen, ‘Het begrip “tijdgeest” in het werk van Jan Romein’, Brands, ‘Jan Romein en het ordeningsprincipe: tussen dwang en vrijheid’; Kossmann, ‘De tijdgeest. Geschiedenis en gebruik van een begrip’, 43-45; Kamerbeek jr., ‘Geschiedenis en problematiek van het begrip “tijdgeest”’, 210-211.

65 Zie voor het toekomstgerichte, vernieuwende, zo men will ‘progressieve’ in Thorbeckes opvattingen Boogman, ‘Thorbecke-Uitdaging en antwoord’, 107. Vgl. ook Scholten, ‘Het blijvende bij Thorbecke’, Voetstappen van Thorbecke, 26. Zie overigens de kritische kanttening van Kossmann bij het gebruik van de term ‘progressief’ in de context van Thorbeckes historistish-organische wereldbeeld, Nederlands Juristenblad, 63 (1988) 760.

66 De onuitgegeven parlementaire redevoeringen van Mr. J.R. Thorbecke, IV, 447 (1856).

67 Thorbecke, Historische schetsen, 67.

68 Romein, ‘Thorbecke’, 33.

69 Bijdragen voor vaderlandsche geschiedenis en oudheidkunde, VIII³ (1942) 120.

70 Deze typering in W. Banning, ‘“Wetenschappelijke” prediking’, Socialisme en democratie, 4 (1947) 261-265.

71 Romein, De lage landen bij de zee, 520. Opzoomer noemde Thorbecke een ‘priester der wetenschap’, Thorbecke, 12.

[p. 515]

vaak als voorbeeld aangehaald of als proefpersoon gebruikt. In het uitgebreide register heeft slechts één persoon meer verwijzingen achter zijn naam, Emil Ludwig, en van alle erflaters wordt Thorbecke veruit het meest genoemd.

Het erflaterportret van Thorbecke krijgt zo in De biografie nog een nadere uitwerking, waarbij overigens vaak bekende loopjes weer terugkeren. Opnieuw krijgt de arme Brugmans lik op stuk over dat al of niet gewilde ministerschap in 1848. Daarbij wordt hem onder meer voorgehouden dat politici van vijftig nu eenmaal geen kinderen meer zijn, en dat ook kinderen trouwens - als het op onschuld aankomt - eigenlijk nooit kind zijn geweest.⁷²

Ook het probleem van de periodisering van het leven van de held wordt aan de hand van Thorbecke toegelicht. De vraag is dan of daarbij een soort curriculum vitae van uiterlijke omstandigheden moet worden gegeven, of juist de innerlijke periodisering van het levensritme. Romein kiest natuurlijk voor de laatste optie en Thorbecke laat hem niet in de steek. Als het aan Rümke en Bühler ontleende schema wordt toegepast op Thorbeckes leven, dat Romein schijnbaar van binnenuit kent, blijkt alles wonderwel te kloppen. Hij wordt er bijna verlegen van: ‘een iets minder treffende [uitkomst] ware ons, wij willen het niet verhelen, zelfs welkomer geweest...’⁷³

In de besprekingen van deel IV van de Erflaterreeks wordt over het portret van Thorbecke, behalve in waarderende zin, maar weinig gezegd. Van de reeks recensenten noem ik slechts Anton van Diunkerken in De Tijden Alex de Leeuw in de Kroniek van hedendaagsche kunst en kultuur. Beiden geven algemene beschouwingen die ook voor het Thorbeckeportret van waarde zijn.⁷⁴ (Toevallig of niet hebben ze beiden ook, zij het Van Duinkerken maar even, samen met de Romeins in het anti-fascistische Comité van Waakzaamheid gezeten.⁷⁵) Van Duinkerken vindt het interpretatieschema van de Romeins te emotioneel. Ze hebben zich gestort op de roerende goederen van hun erflaters, terwijl het onroerend goed - hij denkt dan aan religieuze waarden - toch veel blijvender is. Het zielkundig ontleden van alle erflaters vindt hij op den duur wat vermoeiend, evenals het eeuwige zoeken naar

72 Romein, De biografie, 115-116.

73 Ibidem, 212-218. Op grond van zijn periodisering merkt Romein op ‘dat het wellicht niet alleen de Aprilbeweging, maar ook iets, zij het dan iets hemzelf onbewusts, geweest is, dat Thorbecke in 1853 tot aftreden noopte’, ibidem, 217. De Vries, De angekende Thorbecke, 66-74 en Boogman, Rondom 1848, 109 zijn beiden van oordeel dat het eerste kabinet Thorbecke al voor de Aprilbeweging was uitgeregeerd.

74 Anton van Duinkerken, ‘De negentiende eeuw. “Erflaters” voltooid’, De Tijd, zondag 15 december 1940; D.T. Spronk (ps. van Alex de Leeuw), ‘Erflaters van onze beschaving’, Kroniek van hedendaagsche kunst en kultuur, 5 (1940) 299-300. Van de overige mij bekende besprekingen - ik dank de student-assistent Conrad Gietman voor zijn hulp bij het opsporen daarvan - verdienen nog vermelding: P.J. Bouman, De Stem, 21 (1941) 189-191; H.A. Enno van Gelder, Tijdschrift voor Gechiedenis, 56 (1941) 192-193; N. Japikse, Bijdragen voor vaderlandsche geschiedenis en oudheidkunde, VIII³ (1942) 119-122; Nieuwe Rotterdamsche Courant, 2 februari 1941; N.B. Tenhaeff, Museum, 48 (1941) k. 210-218; Pierre van Valkenhoff, De Gemeenschap, 17 (1941) 129-139. Curiositeitswaarde heeft Colenbranders aankondiging in De Gids, 105 (1941) I, 100: ‘Jan en Annie Romein bezitten het geheim levendig te schrijven. Dat zij altijd het juiste treffen, geloof ik niet. Ik haal er Thorbecke en Kuyper uit. De Kuyper lijkt mij al hoogst weinig geslaagd; zijn figuur is niet in een zoo centralen greep gevar dat iemand zou mogen zeggen: ja, zoo was Kuyper, De Thorbecke is zeker beter, maar ook nog niet onmiddellijk overtuigend. De Romein's zijn vruchtbare schrijvers; voor mijn smaak al te vruchtbaar. Zij kunnen het beter. Bepaalde onjuistheden heb ik niet opgemerkt. Zeker hebben zij zich moeite gegeven; - maar de uitkomst bevredigt niet geheel; ben ik in de kritiek ver gegaan? ik kan het niet helpen’.

75 Zie voor Waakzaamheid hierna noot 92.

[p. 516]

tegenstellingen. Verder stoort het hem dat de Romeins hun erflaters steeds te slim af proberen te zijn en al psychologiserend hun helden in feite beklagenswaardig maken. Hun methode acht hij te zeer gericht op het vinden van het ‘verborgen gebrek’. Daarmee vinden ze doorgaans alleen maar - het zijn Van Duinkerkens eigen woorden - een kat in de zak.

Bezwaren tegen goedkoop psychologiseren treffen we ook aan bij de communist Alex de Leeuw, een oude vriend van Romein.⁷⁶ De Leeuw vindt verder - en dat bezwaar gaat zeker ook voor Thorbecke op - dat bij sommige erflaters het werk te kort komt tegenover de persoon, terwijl grote personen toch juist in en door hun werk zichzelf zijn. Net als Van Duinkerken vindt ook hij de levensschetsen te ‘meewarig’. Het accent ligt te veel op de persoonlijke tragedie. De Leeuw zou de tragische spanningen van een groot leven graag overhebben voor de hoge bevrediging die het verwezenlijken van een groot idee toch moet meebrengen. ‘Ons medelijden kunnen wij - zo wijst hij de Romeins terecht - beter bewaren voor de grijze levens van hen, die nooit door een verheffende gedachte getroffen zijn’.

76 Vgl. Ger Harmsen, ‘Leven en werk van mr. Alex S. de Leeuw’.

Naoorlogse literatuur

In de Thorbeckehistoriografie van na de Tweede Wereldoorlog is het Romeinportret zelden nadrukkelijk aanwezig. Wel wordt het alom bekend verondersteld. Bovendien mogen we veilig aannemen dat het juist bij een breder publiek het beeld van Thorbecke lange tijd heeft bepaald. Tweemaal is Thorbecke na de oorlog onderworpen aan de historische herdenkingscultuur: in 1948 bij het eeuwfeest van de grondwetsherziening⁷⁷ en in 1972, toen zijn eigen sterfdag grootscheeps werd herdacht. Verder is er sinds 1955 gebouwd aan een monument voor Thorbecke in de vorm van de publicatie van zijn volledige correspondentie, die door de familie zorgvuldig was

77 De herdenking van 1848 leverde onder meer op J. Valkhoff (red.), Grondwet en maatschappij in Nederland, 1848-1948. Speciale vermelding daaruit verdient de bijdrage van A.J.C. Rüter over ‘De grondwet en het Nederlandse volkskarakter’, herdrukt in zijn Historische studies over mens en samenleving, 342-384; daarin tevens ‘1848’, 385-405. In 1949 verscheen: K.H. Boersema, Johan Rudolf Thorbecke. Een historische-critische studie, een compendium - maar dan wel heel persoonlijk van toon - van de Thorbeckestudie tot dat moment met de nadruk op het wijsgerige element. Inmiddels is Boersema's boek achterhaald door de dissertatie van Jan Drentje, Thorbecke, een filosoof in de politiek, (2004). Daarin worden zijn filosofische opvattingen diepgaand onderzocht en gebruikf als vertrekpunt voor een evaluatie van zijn verdere loopbaan.

[p. 517]

bewaard. Na de nodige strubbelingen, vertragingen en veranderingen in de opzet is deze reeks, die uiteindelijk tien delen is gaan tellen, in 2002 voltooid.⁷⁸

De publicatie van deze brieven heeft een zeer bevruchtend effect op het Thorbeckeonderzoek gehad. De toch al niet geringe aandacht voor de jonge Thorbecke is er alleen maar door toegenomen. Zo zijn Kossmanns besprekingen van enkele delen uitgemond in een fraai opstel over Thorbecke en het historisme.⁷⁹ Daarin wordt het probleem van het ‘blijvende’ bij Thorbecke, waarover al zovelen zich het hoofd gebroken hebben, naar het lijkt nu wel definitief ontsluierd. Al eerder was gedemonstreerd dat Thorbecke zijn leven lang opereerde vanuit een vaste grondhouding, verworven tijdens zijn leerjaren in Duitsland. Die had het hem mogelijk gemaakt, zonder zichzelf geweld aan te doen, politiek zowel naar rechts als naar links uit te zwenken.⁸⁰ Kossmann heeft die grondhouding nu benoemd als een definitie van historisme van eigen thorbeckiaanse makelij, neerkomend op een vernuftige verbinding van diachronie en synchronie, wsarbij zowel aan het eigen karakter van elke periode als aan haar plaats in de historische ontwikkeling recht wordt gedaan. Dat Thorbecke met deze definitie, hoe hermetisch misschien ook verwoord, eerder kwam dan zijn Duitse leermeesters en generatiegenoten, kan het respect voor zijn denkprestatie alleen maar vergroten. Het maakt de vergelijking met Ranke in elk geval gepast.

Kossmanns publicaties en de herdenkingsredes van Boogman en Bornewasser uit 1972 grijpen op vele punten in elkaar. Bornewasser geeft veel meer dan de titel van zijn voordracht, ‘Thorbecke en de kerken’, zou doen vermoeden. Hij biedt een synthese - vaak op ongepubliceerd materiaal steunend - van Thorbeckes religieuze en filosofische premissen en onderzoekt verder het verband tussen zijn organische optiek en de evolutie van zijn politieke opvattingen.⁸¹ Boogman op zijn beurt is een van de weinigen geweest, zo niet de enige, die de afgelopen decennia nog heeft geprobeerd greep te

78 Het Thorbecke-archief, J. Brandt-van der Veen (ed.), 3 dln. en De briefwisseling van J.R. Thorbecke, G.J. Hooykaas e.a. (ed.), 7 dln.

79 Kossmann, ‘De correspondentie van J.R. Thorbecke’ en ‘Thorbecke en het historisme’. Zie voor de relatie tussen Thorbeckes organische staatsleer en zijn liberalisme Van Holthoon, ‘De genese van Thorbeckes organische staatsleer’ en Beuckers, Robur animi. Niederlandische Liberalität des J.R. Thorbecke und positivistischer Liberalismus. In haar juridische dissertatie De scheiding tussen publiek- en privaatrecht bij Johan Rudolph Thorbecke bouwt E. Poortinga voort op de jongste inzichten betreffende Thorbeckes jeugdwerk. Zij leidt Thorbeckes principiële scheiding tussen publiek- en privaatrecht af uit zijn organische geschiedfilosofie en zijn daarop stoelende aanvaarding van de Franse Revolutie als historisch feit. Tevens demonstreert zij wat die scheiding in de praktijk betekende, onder meer voor het kiesstelsel, de lagere rechtsgemeenschappen en de verhouding tussen administratie en rechterlijke macht. Thorbeckes opvattingen over het kiesstelsel komen uitgebreid ter sprake in Blok, Stemmen en kiezen. Toonen geeft Thorbecke een centrale plaats in zijn Denken over binnenlands bestuur. Theorieën van de gedecentraliseerde eenheidsstaat bestuurskundig beschouwd.

80 Boogman, ‘J.R. Thorbecke - Uitdaging en antwoord’, 111.

81 Bornewasser, ‘Thorbecke en de kerken’. Zie voor deze thematiek tevens Schutte, ‘Kerk en maatschappij bij Thorbecke’.

[p. 518]

krijgen op de ‘totale’ Thorbecke.⁸² Hij heeft opnieuw de verhouding onderzocht tussen de algemeen aanvaarde kernjaren in Thorbeckes ontwikkeling - 1830, 1844-1848 en 1869 - en komt dan tot de conclusie dat er eigenlijk van een voortgaande deradicalisering sprake is geweest, als men tenminste kijkt naar Thorbeckes visie op het sociale vraagstuk. In 1830, in zijn Gentse ‘Verhandeling over den invloed der machines op het zamenstel der maatschappelijke en burgerlijke betrekkingen’ riep hij nog op tot ingrijpen in de opdoemende sociale kwestie; in de rede Over het hedendaagsche staatsburgerschap deed hij al een duidelijke stap terug; in 1869 was het parool domweg onthouding. Met het motto ‘uitdaging en antwoord’ wil Boogman de diepere eenheid en continuïteit in Thorbeckes leven weergeven: zijn permanente behoefte de kernproblemen van de eigen tijd te doorgronden en daarop te reageren. Met andere woorden: zijn voortdurende worsteling met de tijdgeest.

De afgelopen decennia brachten de verrassende ontdekking van een geheel nieuwe Thorbecke: Thorbecke als historicus. Natuurlijk kende iedereen zijn Historische schetsen, die vooral de overgang van het ancien régime van de achttiende eeuw naar de eenheidsstaat van de negentiende eeuw tot onderwerp hebben. Maar die werden toch vooral gezien als bijproducten van zijn politieke ontwikkeling, zo niet als wapens in zijn politieke strijd. Sinds 1966 heeft C.H.E. de Wit er echter voor geijverd deze opstellen te gebruiken als leidraad bij het historisch onderzoek van die periode, deels - als ik het ten minste goed zie - ter compensatie van een ontbrekend links of radicaal interpretatiekader voor dat tijdvak.⁸³ Voorzover dit ertoe leidt dat Thorbeckes inzichten over de revolutieperiode weer meetellen, is dat pure winst. Het gevaar dreigt evenwel dat zijn conceptie gaat fungeren als een soort geopenbaarde waarheid. Daarbij kan overigens niet worden ontkend dat De Wit met zijn reddingsactie succes heeft gehad: belangrijke boeken als Simon Schama's Patriots and liberators en Siep Stuurmans Verzuiling, kapitalisme en patriarchaat volgen zijn neothorbeckiaanse visie.⁸⁴

Ook de parlementair-historicus C.W. de Vries wist een nog ‘ongekende’ Thorbecke tevoorschijn te toveren.⁸⁵ Voorzien van een schat aan informatie uit de politieke wandelgangen, vooral ontleend aan particuliere correspondentie, vroeg hij aandacht voor de minder verheffende trekjes van de politicus Thorbecke. Daarmee gaf hij tevens reliëf aan een opmerking die C.W. Opzoomer al in 1872 maakte: dat Thorbecke ook in de jaren 1853-1862 als

82 Boogman, ‘Thorbecke - Uitdaging en antwoord’. Vgl. thans ook Drentje, Thorbecke, een filosoof in de politiek.

83 De Wit, De strijd tussen aristocratie en democratie in Nederland 1780-1848; Het ontstaan van het moderne Nederland (1780-1848) en zijn geschiedschrijving; Thorbecke en de wording van de Nederlandse natie. Vgl. Van Sas, ‘Geschiedenis als samenzwering’.

84 Schama, Patriots and liberators. Revolution in the Netherlands, 1780-1813; Stuurman, Verzuiling, kapitalisme en patriarchaat. Aspecten van de ontwikkeling van de moderne staat in Nederland.

85 De Vries, De ongekende Thorbecke.

[p. 519]

volksvertegenwoordiger inderdaad's lands eerste minister was geweest.⁸⁶ De Vries' geestig debunkende en bewust eenzijdige boek slaagt erin Thorbecke als politicus tot leven te wekken door de Thorbeckelegende te ondermijnen. Hij veroorloort zich ook enige kritische opmerkingen aan het adres van Romein. Diens Thorbecke-uit-één-stuk noemt hij een fabel. Thorbecke kon als dat nodig was heel goed met twee tongen spreken en hij was ook allerminst de onfeilbare schoolmeester en redeneermachine van de traditie.⁸⁷

Bij deze beknopte historiografische exercitie hoort ook nog een verlanglijstje. Onveranderlijk bovenaan staat natuurlijk de monumentale biografie die Romein al in 1946 node miste. Gelukkig is daarvoor in 2002, bij de voltooiing van de brievenuitgave, de opdracht verstrekt.⁸⁸ Verder wordt het denk ik hoog tijd behalve aan Thorbecke de denker - hoe fascinerend die ook is - eens wat meer aandacht te besteden aan Thorbecke de doener. Te veel studies en portretten - Brugmans' biografie en Boogmans Rondom 1848 zijn honorabele uitzonderingen - komen nog steeds niet veel verder dan 1848. Alleen door die doener - ik doel dan dus op de politicus, de parlementariër, de bestuurder, het departementshoofd en de wettenmaker - evenveel aandacht te geven als de denker, kan de stelling van onder meer Opzoomer en Kranenburg worden getoetst dat Thorbecke juist groot is geweest in het verenigen van theorie en praktijk.⁸⁹

Hier past een kleine waarschuwing: we moeten ons natuurlijk bij het bestuderen van Nederland in de negentiende eeuw ook weer nier blindstaren op Thorbecke. Thorbecke is Nederland niet, Thorbecke is ook de negentiende eeuw niet (al schijnt Romein dat soms te denken), en Thorbecke is zelfs het Nederlandse liberalisme niet. Dat liberalisme kende ook andere varianten dan alleen die van Thorbecke, hoe dominerend diens rol na 1840 ook geweest mag zijn.

86 Opzoomer, Thorbecke, 12.

87 De Vries, De ongekende Thorbecke, 148, 151.

88 Romein, De biografie, 60. Biograaf designatus is de Nijmeegse hoogleraar Remieg Aerts.

89 Opzoomer, Thorbecke, 12; Kranenburg, ‘Thorbecke en onze staatsrechtsvorming’, 126.

Progressief en nationaal

Ik keer tot slot nog even terug naar Romein en Thorbecke, naar de crisis van de jaren 1930 en de crisis van de jaren 1840. In de jaren dertig probeerden de Romeins op een verantwoorde manier tegelijk progressief en nationaal-voe-lend te zijn. Ze deden zo mee aan de algemene verdieping en vernieuwing van het vaderlands gevoel in die jaren, maar dan wel op hun eigen wijze. Zoals Annie Romein heeft geschreven, ging het voor de ‘vaterlandslose Gesellen’ die zij en Ja nu eenmaal waren, om de uitdaging zonder chauvi-

[p. 520]

nisme roch positief vaderlands te schrijven.⁹⁰ In Omzien in verwondering heet het de ‘groeiende halfbewuste behoefte aan een redelijk nationaal besef waar een socialist en een intellectueel zich niet voor behoefden te schamen’, en de behoefte aan een ‘historisch houvast tegenover de Duitse dreiging’.⁹¹

Op verschillende manieren hebben de Romeins geprobeerd aan deze behoefte te voldoen. Zoals bekend hebben zij, samen met onder meer Ter Braak en Du Perron, een actieve rol gespeeld in het Comité van Waakzaamheid.⁹² Dat was een club van en voor intellectuelen die een soort Volksfrontsfeer probeerde op te roepen, progressief en nationaal tegelijk, om het afweersysteem van de natie tegen vreemde smetten te versterken. Ook in de opzet van de Erflaterreeks en in de teneur van de afzonderlijke portretten kan men die doelstelling terugvinden, maar nu gericht op een veel breder publiek en met veel meer succes in praktijk gebracht. Mutatis mutandis stonden de Romeins in de jaren 1930 voor een vergelijkbare opgave als Thorbecke in de jaren 1840. Ook toen verkeerde Nederland in een crisisstemming, en ook volgens Thorbecke kon die crisis alleen door nationale vernieuwing in ‘progressieve’ zin overwonnen worden. Ik geloof dat ik met het vaststellen van deze parallel de Romeins en Thorbecke, voor dit moment, dialectisch wel voldoende tot elkaar heb gebracht.

90 A. Romein-Verschoor, ‘De een en de ander’, Jan Romein, herdenkingsnummer van De Nieuwe Stem (1962) 633. Vgl. ook de bijdrage van Schöffer aan hetzelfde nummer, 697-702. Daartegenover J. Haak: ‘Scöffers mening dat Romein uit patriottische gezindheid tot de vaderlandsche geschiedenis zou zijn gekomen is een staaltje van patriottische legendevorming’. (Stelling IX bij J. Haak De ‘Constitution civile du clergé’ (1790). Opiniegeschiedenis van een conflict.) Het is niet duidelijk of Haak ook de mededelingen van Annie Romein als legendevorming beschouwt.

91 Annie Romein-Verschoor, Omzien in verwondering, I, 267.

92 Zie over Waakzaamheid Wiersma, ‘Het Comité van Waakzaamheid van anti nationaal-socialistische intellectuelen (1936-1940)’ en Mellink, ‘Het Comité van Waakzaamheid na veertig jaar’. F. Rovers bespreekt de verhouding tussen Waakzaamheid en het ‘concurrerende’ Eenheid door Democratie, Eenheid door Democratie, 65-68.