Het Nederlands in Noord-Frankrijk

Sociolinguïstische, dialectologische en contactlinguïstische aspecten

[p. 273]

7. Conclusies

7.1. De evaluatie van een verzameling Nederlands leengoed in Noord-Frankrijk.

De taalgeschiedenis van het noordelijk Picardisch gebied wordt gekenmerkt door een eeuwenlang proces van terugdringing van het Nederlands door het Picardische Frans. Het hoeft niet te verwonderen dat de sporen daarvan in het Picardisch taallandschap goed merkbaar zijn.

Deze studie is een eerste poging tot een stratigrafische inventarisatie van de lexicale elementen die er getuigen van het contact met het Nederlands. Uiteraard komt het er nu op aan om via een diatopische, diachronishe en diastratische analyse de evolutieve en taalsystematische aspecten van dit taalcontact nader te beschrijven en te evalueren dan mij mogelijk was. Waar tot op heden het diachronische aspect van een oudste attestatie in een historisch of etymologisch geöriënteerde beschrijving primeerde, heb ik hier gepoogd om aan het diatopische aspect, m.a.w. aan de woordkaart een grotere rol toe te kennen. In de (soms nog emotioneel geladen) problematiek van het Nederlands substraat of superstraat in Noord-Frankrijk heeft deze stratigrafische inventarisatie m.i. toch meer klaarheid gebracht. Via de diatopische beschrijving (soms ondersteund door een cartografische voorstelling) is een duidelijker beeld ontstaan van wat als Nederlands substraat kan beschouwd worden en hoe de oorspronkelijke verspreiding van het Nederlands ook nog bij benadering te reconstrueren valt uit het moderne dialectmateriaal.

Dat er nog rijkelijk Nederlands substraat te rapen valt in het gebied waarhet Nederlands pas tussen de 14e en de 20e eeuw verdwenen is, hoeft niet te verwonderen. Waar het Nederlands reeds tussen de 9e en 14e eeuw door Picardisch Frans werd afgelost, is dat substraat uiteraard veel minder prominent aanwezig. Het relatief kleine aandeel van het Nederlands substraat hier heeft uiteraard te maken met de lange periode van intens taalcontact met het Picardische achterland, waar iedere opeenvolgende generatie die in het geheel van het Picardische taallandschap geassimileerd werd, wel weer een bijkomend stukje Nederlands relict verloren zal hebben. Al zijn de sporen van Nederlands substraat in de volkstaal er veel minder in-het-oog-springend dan de toponiemen, ze zijn er toch duidelijk genoeg aanwezig om elke twijfel te bannen aan de vroegere Nederlandstaligheid of tijdelijke tweetaligheid ten noorden van de Canche, in de Boulonnais en Calaisis.

[p. 274]

Bovendien reflecteert de verspreiding van enkele Nederlandse leenwoorden nu nog (bij benadering) het historische verloop van de taalgrens. Voorbeelden kan men aflezen van de kaarten 10 tot 18. Er zal hier in sommige gevallen wel secundaire expansie in het spel zijn, naar mijn gevoel vooral van landbouwwoordenschat naar de Sommevallei toe. Een voorbeeld is de verspreiding van het element brak op kaart 11. Uit de hele studie blijkt trouwens dat via de Sommevallei wel meer Germaans leengoed in de regio moet zijn binnengedrongen. Ik denk met name aan de verspreiding van crèques, énette, hot/ot, jin/jean, jok en arbre (ploegboom).

Bij een historisch geöriënteerde beoordeling van leengoed blijft het steeds moeilijk om tegen elkaar af te wegen of men de ontlening aan een situatie van opschuivende tweetaligheid dan wel aan taalgrensoverschrijdend cultuurcontact te danken heeft. In een aantal gevallen laten zowel historische indicaties als de woordkaart daarover geen twijfel bestaan, zoals in het geval pique(t) voor de benaming van de zicht. Bij andere, zoals b.v. braker tegenover broyer ‘vlas braken’ is dat niet voor-de-hand-liggend en zonder nader historisch onderzoek niet uit te maken.

De Nederlandse substraatwoordenschat kan een bijkomende bron zijn voor de studie van zowel de historische klankleer en woordleer als voor de cultuurgeschiedenis. Een voorbeeld van eerste geval wordt geleverd door de verspreiding van varianten als anette/énette, écraper/écreper en brouler/beurler in hun verhouding tot de aansluitende verspreiding van de Nederlandse varianten aand(e)/eend(e), schrapen/schrepen en brollen/brullen. De overvloedige aanwezigheid van terminologie in verband met waterhuishouding en scheepvaart langs de waterijke gebieden en de kust ligt in de lijn der verwachtingen. Ze illustreert bovendien de rol van het regionale continuüm in het doorgeven van heel wat Nederlandse maritieme termen aan het algemeen Frans. Dat in de buurt van Sint-Omaars in verband met de veenderijterminologie ook Nederlandse substraatwoorden opduiken waarvan de Nederlandse tegenhangers (voorlopig) alleen in het oosten van het taalgebied terug te vinden zijn, roept evenwel vragen op naar zowel de woord- als de zaakgeschiedenis.

7.2. Verder interlinguaal onderzoek nodig

Ongetwijfeld roept deze inventaris nog veel meer vragen op, en dat is ook de bedoeling. Misschien is her en der door mijn onvoldoende vertrouwdheid met de historische taalkunde van het Romaans ten onrechte verwantschap van Picardische woorden met het Nederlands gesuggereerd, en zijn critische vragen daaromtrent zeer terecht. Ik verwijs b.v. naar clape en varianten of naar hourd en hot. Deze verzameling bevat zeker veel stof voor een nader systematisch onderzoek naar de

[p. 275]

fonologische en morfologische integratie van het Nederlandse leengoed in het noordelijke Frans.

Uit mijn studie kan men echter vooral opmaken dat nog grote lacunes bestaan in het Noord-Frans dialectlexicografisch onderzoek zelf. Hoewel met de ALPic I en enkele recente monografieën er nu naast de oogst van de ALF veel meer gelocaliseerd Picardisch dialectmateriaal voorhanden is, blijft de studie van het Nederlandse element daarin moeilijk. Het onderzoeksnet is in Noord-Frankrijk, zeker in vergelijking met de aangrenzende projecten ALW en WVD erg wijdmazig. Vooral voor de Boulonnais is een gedetailleerde studie als die van D. Poulet voor Calaisis en Audomarois aangewezen. Nu is daar immers alleen de plaats Bainctun gedocumenteerd en dan nog twee maal, nl. één maal als geboorteplaats van Haignéré en één maal als opnamepunt in de ALF.

Mijn solitaire taalkundige sprokkeltocht toont toch aan, dat een dergelijk onderzoek in de toekomst een interlinguale en specifiek gerichte aanpak verdient. De verspreiding van heel wat Nederlandse lexicale items zou te velde nader dienen afgebakend of getoetst aan locale dialectwoordenlijsten. Zo heb bij een kort verblijf in de buurt van Fauquembergues geconstateerd dat ook daar het woord esquinter (< Ndl. schenden) gangbaar is, terwijl ik daarvan aannam dat het op grond van de enige opgave bij Dupas alleen in de buurt van Grevelingen voor zou komen en als jong substraat diende beschouwd te worden.

Naargelang de dialectologische verzamelingen aan weerszijden van de taalgrens, nl. van de ALPic en de ALW aan Romaanse zijde en van het WVD, WBD en WLD aan Nederlandse zijde, vorderen, zal nog meer gelocaliseerd materiaal voorhanden zijn. Indien het werk aan de Atlas Linguarum Europae niet opnieuw zou kunnen worden hervat, lijkt mij een dwingende taak weggelegd voor een werkgroep van Nederlandstalige, Waalse en Noord-Franse dialectologen om de wederzijdse taalbeïnvloeding te detecteren en te beschrijven.