Werken. Deel III

* I. Eerste staat: het aanvankelijke deugdleven * Die ierste partye van menschen.

Dat ierste ende dat nederste leven dat ute gode gheboren es, ende dat de heileghe gheest gheeft ende drijft²⁾, dat es ghenoemt een dooghtsam leven, stervende den sonden ende toenemende in dooghden. Ende dat leven beghint aldus.

2) Aandrijft.

* A. Gehoorzaamheid aan de genade en geestelijke strijd; zuivere meening en onbaatzuchtigheid. *

De heileghe gheest vertooent sine ghenade in des menschen herte: eest dan alsoe dat de mensche de gratie goods ontfaen wilt, soe opent hi gode sijn herte ende sinen wille, ende ontfeet³⁾ die ghenade ende dat inwerken goods met bliden moede. Ende alte-hans verweeght ende verwindt de liefde goods ongheordende liefde alre creatueren, maer

3) Van ontfaen.

[p. 134]

niet alle ongheordende neighinghe noch lost der natueren. Want heilegh leven es een ridderscap, dat men met stride behouden moet. Ende hier-omme, wildi¹⁾ .i. goet leven beghinnen ende daer-in bliven sonde inde, soe moetti²⁾ gode ongheveinsdelec boven alle ding meinen³⁾ ende minnen. De⁴⁾ meininghe sal u leiden altoes daer ghi mindt; ende met minnen seldi ufenen, behelsen ende besitten dat ghi mindt. Ende hier-in seldi funderen al uwe leven, ende uws liefs altoes met loste pleghen; soe seldi⁵⁾ in elken inkeere smaken ende ghevoelen de goedheit gods, ende alsoe seldi gode puerlec minnen te sijnre eewegher eeren, op-dat ghi eeuwelec minnen mooght. Ende dit es de wortele heileghs levens ende ghewaregher minnen die onvergankelec es, die ghi altoes ufenen selt in verghetene ende in vertyene uws selfs. Ende hier-omme, huedt u boven alle ding, dat ghi niet en suect in minnen, uws selfs orbore: smaec noch trooest, ochte eenegh ding dat u god gheven mach na u gherief, in tijd ochte in eewegheit; want dat es contrarie der caritaten, ende⁶⁾ ordene der natueren⁷⁾ die gherechte minne verdrooeghen doet, ende al te swaer es te verwinnenne den bloedeghen dooeren menschen, die wijs wanen sijn ende altoes staen na haer ghewin.

1) Wilt ge.

2) Moet ge.

3) Op het oog hebben.

4) Die.

5) Zult ge

6) Denk bij: dat es.

7) Verkeerde natuur.

* B. Het deugdleven samengevat in de liefde. Haar vier uitzichten en haar dubbele uitoefening. *

Nochtan seldi weten: al dat ghi begheeren mooght, ende vele meer daer-toe, dat sal u minne gheven sonder uwe toedoen. Want hebdi ghewareghe godleke minne, soe hebdi al dat ghi begheeren mooght. Ende dat en es anders niet dan altoes ende eewelec, sonder cesséren, gode minnen. Ende alsoe seldi sterven alre eighenheit, ende minne sal uwe leven sijn. Want minne boven uwe begrijp, dat es de gheest ons heeren. Daer-in seldi verhaven sijn, rasten ende wooenen in eenecheiden met gode boven uwe rede-

[p. 135]

leke verstaen. Maer die minne die in u es, dat es de gratie gods ende uwe goetwillecheit. Daer-in hebdi rijcheit ende volheit al uwer dooghde, ende daer-mede leeft ende wooent god in midden u met sijnre gratiën ende met sinen gaven, ende daer mooghdi altoes wassen ende toenemen in sijn behaghen. Vooertmeer die minne tusschen u ende gode, dat es eene heileghe opgaende begheerte in de eere gods, met danke ende met love ende met alre ufeninghen van minnen. Die¹⁾ minne, met der ufeninghen, tusschen u ende gode, die sal altoes vernuwen overmids berueren des heilechs gheests ende goetwillecheit ende liefde uwer herten. Die minne die beneden u es, <dat is>²⁾ .i. uutvloeyen der caritaten tote uwen evenkersten met werken der ontfarmhertecheit, in alre wijs dat hijs behoeft ende ghijt bekinnen mooght. In deser minnen seldi houden uwe goede ghewooente ende uwe reghele, goede seden ende goede werke, ende alle gheordende ghesaetdheit van buten, na de ghebode gods ende de ordinantie der heilegher kerken. Hebdi kinnesse der minnen, ende sidi hare gnoegh in dese .iiij. wisen, soe sidi uws-selfs gheweldegh, ende soe mooghdi verwinnen de werelt, ende in lang soe meer sterven den sunden ende ufenen .i. dooghtsam leven. Ende hier-omme, sijt onverbeeltd ende uws-selfs gheweldegh, ende hebt uwe ziele in uwe hande: soe mooghdi, altoes alse ghi wilt, verheffen uwe ooeghe ende uwe herte in den hemel daer uwe scat es ende uwe lief; ende alsoe behouddi .i. leven met heme. Ende en laetd de gratie gods in u niet ledegh sijn; maer ufent u in rechter liefden, opwert in den love gods, ende nederwert in allen wisen van dooghden ende van goeden werken. Ende in allen werken van buten sijt onbecommert ende ledegh van herten, alsoe dat ghi, alse ghi wilt, dore al ende boven al, aensien mooght den-ghenen dien ghi mindt. Ende dit es den minnenden licht te doene; want daer lief, daer ooeghe, ende daer des menschen scat es, daer es sijn herte, sprect onse heere selve³⁾ Ende hier-omme, met grooeten ern-

1) Aanwijzend.

2) Add. D, H, M⁴.

3) Matth. 6, 21.

[p. 136]

ste ende met herteleker liefden seldi minne ufenen vore dat aenschijn ons heeren. Want dat es de raed gods, ende oec dat beste deel uws levens dat ghi boven-al ufenen ende verkiesen selt. Ende al es dit dat hooeghste ende dat beste deel, nochtan moetti houden uwe ordene ende uwe reghele, goede zeden ende uwe goede ghewooenheit, ende alle goede werke ende ufeninghe van buten. Ende dit es dat nederste ende dat menste deel in een heilegh leven dat god van u wilt hebben ende van allen menschen; ende dat sidi hem van sinen gheboden ende van rechte sculdegh. Ende dit seldi sonder sorghe ende sonder onleede van herten ufenen ende pleghen, ende altoes vore de ooeghen gods. Want uutwendegh werc es seere gheprijst in der scriftueren, maer sorghe es ghelachtert.

* C. Het mondgebed. *

Vooert-meer, alse ghi leest ochte singt ochte beedt, eest alsoe dat ghi die warde¹⁾ verstaen mooght, soe merct den sen ende de sententie van den warden; want ghi dient vore dat anschijn gods. Ende verstadi oec der warde niet, ochte sidi in een hooeghere²⁾ verhaven, soe blijft daer bi, ende houdt uwe eenvuldeghe ghesichte, soe ghi langst mooght, te gode, ende meint³⁾ ende mindt altoes de eere gods. Eest oec dat u in uwe ghetyden ochte in uwe ufeninghe vremde ghepeinse ende vremde beelden invallen, waer ave dadt si, da es al eens: alse ghi des gheware wert, ende te u-selven comt, en ontsiet u niet, want wi sijn onghestadegh, maer keert u weder haestelec met meininghen ende met minnen te gode. Want al tooent u de viand sine krame ende sine meerce: en cooeptdijs niet met liefden, soe en blives u niet.

1) Woorden.

2) Hoogere geestestoestand.

3) Heb op het oog.

* D. De ingekeerdheid en het verlangen naar de gave van wijsheid. *

Ende hier-omme, wildi lichtelec verwinnen, soe verkiest een verhaven inghekeert ghemuede, alsoe dat ghi

[p. 137]

lievere wandelt in inwendegher ufeninghen van minnen dan in uut-wendeghen wisen van goeden werken. Hebdi oec¹⁾ de const inwendegher ufeninghen ende inkeers te gode, ende es uwe natuere gheneight met loste uutwert te sprekene ende te hooerne na gherief ende na lost der senne: volghdi der natueren na hare ghenueghen, soe seldi af-nemen ende verkuelen in minnen ende in allen dooghden; ende alsoe seldi der ghenaden gods ont-vallen, ende god sal u versmaden ende verwerpen; ende dan seldi argher werden dan .i. werelec mensche die nooeyt gods en ghevoelde. Maer wildi striden jeghen ghenueghte ende lost der natueren, soe seldi seker verwinnen; ende gratie, minne ende lof te gode, die sal wassen ende toenemen in lang soe meer, van daghe te daghe. Vooertmeer .i. sempel onverstendegh mensche die gherne leven soude na den liefsten wille gods, hi sal met ooedmoedegher herten begheeren ende bidden gode, dat hi hem gheve den gheest der wijsheit, te levene na sijn behaghen ende na sinen liefsten wille. Mach hi dan const ende wijsheit ghedraghen sonder verwanen ende verheffen, god salne hem seker gheven. En es des niet, hi blive in sijnre sempelheit, ende diene gode onnooeselec na sijn verstaen; dat es sijn beste.

1) Ook al bezit ge.

* E. Beheersching der tong en van het zinnenleven. *

Vooertmeer, alse u behooert te sprekene met eeneghen mensche, hi si gheestelec ochte weerelec, sijt voorsienegh, behuedt ende gheordent in waerden²⁾ ende in manieren, alsoe dat nieman uws ghearghert en werde. Ende altoes hebt liever te swighene ende te hooerne dan te sprekene. Sijt gherecht, warechtegh ende ongheveinst: in waerden, in werken; in doene, in latene; ende wandelt altoes van binnen vore de ooeghen goods. Ende alse ghi overmids tale ende antwaerde verbeeldt ende vermiddelt wert tusschen u ende gode, ende ghi dat bekindt ende ghevoelt: soe seldi u scamen, ende met eenvuldeghen scouwene haestelec weder

2) Woorden.

[p. 138]

inkeeren vore dat anschijn uws gods. Ende alsoe langhe alse ghi uws-selfs gheweldegh blijft altoes in te keerne alse ghi wilt, soe seldi vrede behouden ende leven sonder vreese van dooetsonden. Ende hier-omme soe radic u, dat ghi scuwet ende vliet sorghe ende onleede van herten, ende onghestadecheit ende menechvuldecheit der menschen, ende sunderlinghe, ongheleefder wereleker menschen. Suect ende begheert .i. eenegh, innegh, inghekeert leven, ende dat ufent alsoe langhe dat u inkeer ende insien met verstendeghen ooeghen alsoe licht si ende alsoe ghereed alse uutkeer ende uutsien met lijfleken ooeghen. Ende alse ghi uwer vijf senne pleghen moetd in nooetdorste uws-selfs ochte uws evenkerstens, huedt uwe ooeren ende uwe ooeghen, dat ghi gheen ding in en trect¹⁾ met ghenueghten, met loste ochte met liefden, dat uwe herte verbeelde ende vermiddele tusschen u ende gode. Want ongheordende lost ende liefde soude u vaen; ende alsoe worddi ongheweldegh uws selfs, ende verloort uwen vryen inkeer te gode, daer alle uwe salegheit ane gheleeght. Houdt u oec in spisen ende in dranke ende in alre nooetdorst uws lichamen, dat ghi niet en leeft na eisch uws vleeschs ende lost der natueren; want suectdi ghenueghte ende ghelost in u-selven ochte in eeneghe creatuere, soe sidi ave-ghekeert, ende soe en mooghdi gode niet leven noch den sonden ontsterven.

1) Binnen u haalt.

* F. Verzoekingen, en verkeerde omgang met den naaste. *

Vooertmeer eest dat u invallen onsuvere beelden, slapende, in drooemen; ochte, wakende, overmids sien ochte hooeren, ochte ghepeinse ochte inbringhen des viands, alsoe dat ghi beweeght wert in onkuusscher gheneighcheit ende lost der natueren: sooe maect .i. cruce vore uwe herte, ende sprect eenen ave maria, ende bidt gode dat hi uws ontfarme. Ende beghert hulpe ende ghebed alre heileghen ende alre goeder menschen. Ende nemt vore uwe ooeghen:

[p. 139]

de glorie gods te verliesene, de helsche pine te vercrighene, gode verbelghen, ende van heme scheeden ende van allen sinen gheminden. Ende hier-ave seldi u met rechte ontsien, ende vromeleec striden; ende verlaten u op de dooet ons heeren ende op sine hulpe ende sine ghenade, ende hi en sal u niet ave-gaen, maer ghi selt seker verwinnen, ende altoes wassen in gratiën ende in meer dooghden. Ende alse ghi vore uwen priester te biechten comt: ghi en dorft¹⁾ niet segghen wat u ghedrooemt heeft, ochte wat u invalt in ghepeinsen, want dat es bi wilen ontamelec ende confusie te segghene ende te hooerne; ende oec en es drooem noch inval ne-gheene sonde, want nieman en machgher hem vore hueden, want wi en werkent selve niet. Maer lost ende ghenueghte die daer-ave comt, die es dagheleke sonde. Ende alse men die ghenueghte ghevoelt ende bekint, ende daer bi willens blijft sonder strijd, soe wert de sonde noch meerre. Maer eest dat men ghenueghte begheert ende suect met ghepeinse in onsuveren beelden, soe es de sonde noch swaerre. Es men oec onbehuedt in wandelinghen²⁾ met eeneghen persone, in waerden ochte in werken, in teekenen ochte in eenegher wijs, ende men dat ufenen³⁾ wilt, soe wert de mensche verbeelt ende ongheweldegh sijns selfs. Ende onkuussche lost ende begheerte wast in heme in lang soe meer, ende alsoe verblendt sine redene, ende minne te gode vergheet, ende hi valt in .i. beestelec leven, sonder volbringhen⁴⁾ de sonde in werken van buten. Ende die heme aldus ghevoelt, wilt hi versuenen met gode: hi belye sine sonden vore gode ende vorde⁵⁾ den priester met bedruefder ooetmoedegher herten, ende hi sal seker ghenade vinden.

1) Behoeft.

2) Omgang.

3) Er op ingaan.

4) Ook al volbrengt hij niet.

5) Lees vore.

* G. Gedragslijn in geestelijke verlatenheid en vertroosting. *

Vooertmeer, eest dat ghi traecheit, swaerheit ende druefheit ghevoelt in der natueren, ende dat ghi sijt sonder smaec ende lost, ende sonder drift

[p. 140]

te gheesteleken dinghen; arm, elendegh, begheven ende ghelaten¹⁾ in allen trooeste van gode; in verdriete, sonder smaec ende lost tote eenegher ufeninghen van buten ochte van binnen, ende alsoe swaer ochte ghi dore de eerde zinken soudt: en ontsiet u niet, maer gheeft u over in de hande gods, ende begheert dat zijn wille ende sine eere gheschie. Die donkere bedruefde wolke die sal schiere overliden, ende dat licht der claerre zonnen ons heeren jhesu cristi sal u beschinen in meerre trooest ende gratiën dan ghi noeyt te voren ghevoelet²⁾. Ende dit hebdi vercreghen overmids .i. vertyen uws-selfs in ooedmoedeghen overghevene in allen dooeghene ende in alre swaerheit. Ende daer-omme sal de gratie gods vervullen ende verclaren alle uwe binnenste; ende dan seldi ghevoelen dat u god mindt, ende dat ghi heme behaeght. Ende daer-inne sal in u verbliden herte ende sen; ende al uwe natuere sal verwect werden met godleken trooeste, ende met ghevoeleker welheit in lijf ende in ziele; ende al dat bloed in uwe aderen sal verhitten, ende vloeyen al uwe lede dore. Ende uwe herte sal ontpluken jeghen de nuwe gaven gods in grooeten loste eens nuwes levens; ende uwe begheerte sal opgaen te gode alse eene viereghe vlamme in devotiën met danke ende met love. Ende³⁾ uwe ghemuede sal nedergaen in onweerden ende in een ooedmoedegh versmaden uws selfs; ende redene sal u tooenen uwe sunden ende uwe ontbliven ende menechvuldegheit uwer ghebreke. Ende hier-in seldi u meshaghen ende bedrueven, ende dinken dat ghi alles trooests ende alre eeren van gode onweerdegh sijt, maer dat hijt doet van eewegher trouwen, ende van vriër melder goedheit ende ontfarmhertecheit die hi tote u heeft. Ende dit sal uwe begheerte noch meer verhitten in danke ende in love. Ende hier-omme, hebdi kinnesse uws-selfs, soe seldi altooes nedergaen in onweerden ende in versmadene u-selven, ende weder opgaen in grooeter reverentiën met weerdecheiden te gode die u ghespaert heeft in uwe sunden,

1) Verlaten.

2) Gevoeldet.

3) Denk hier een tegenstelling: maer enz.

[p. 141]

ende nu¹⁾ te-vergheefs²⁾, ende sonder uwe verdiente, vervult heeft met sinen trooeste ende met sinen godleken gaven. Ende hier-omme, ufent opgang in gode met begheerten, ende nedergang in u-selven met ooedmoede, ende alsoe seldi altoes wassen ende toenemen in beiden, ende de gratie gods sal in u vloeyen. Ende overmids welheit der natueren seldi bi-wilen lachghen, bi-wilen weenen, alse .i. mensche die dronken es. Ende ghi selt smaken ende ghevoelen meneghe selsene wise, dat de-ghene bevenden die selker minnen pleghen. Want lost ende liefde sal uwe herte ontpluken, ende dan seldi gode minnen, danken ende loven; ende in allen³⁾ seldi ontbliven ende ghebreken, want al dat ghi doen mooght, dat sal u cleine dunken ende alse niet jeghen dat ghi begheeren selt te doene, ende dat u minne eisschen sal, ende dies hi oec wel weerdegh es. Ende hier in sal begheerte uwe herte wonden met eenen ghevoelleken wee. Dat wee sal altoes verseeren ende vernuwen overmids ufeninghe begheerleker liefden te gode, ende dan seldi van minnen quelen⁴⁾. Bi-wilen sal u dunken dat u herte ende sen scoren ende ghebreken sal, ende dat uwe natuere in begheerleken ongheduere sterven ende bederven sal, ende dat dit ongheduer alsoe langhe alse ghi leeft niet vergaen en mach noch en sal. Maer alse ghijs menst moedt ende waendt, soe sal heme god verberghen ende sine hand op-houden⁵⁾, ende hi sal tusschen u ende heme setten eene donkerheit die ghi niet en selt moghen doorsien. Ende dan seldi claghen, kriepen ende karmen alse eene arme ghelatene⁶⁾ elendeghe: ‘Nu sijn de arme gode ghelaten’, sprect de prophete⁷⁾. Laetd hem hebben dan dat sine es, ende hebt liever in sijn huus verworpen ende versmaedt te sine, dan te wandelne in dat tabernakel der hoeverdegher⁸⁾.

1) U David, zonder steun in de hss.

2) Gratis.

3) Bij dat alles.

4) Kwijnen.

5) Inhouden.

6) Verlaten.

7) Vgl. Ps. 9, 14.

8) Vgl. Ps. 83, 11.

[p. 142]

* H. Christus' voorbeeld in geestelijke verlatenheid. *

Heeft heme god verborghen vore uwe anschijn, ghi en sijt heme nochtan niet verborghen. Want hi leeft in u, ende hi heeft u ghegheven ende ghelaten sinen spieghel ende sijn beelde, dat es sijn sone jhesus cristus uwe brudegooem; dien seldi draghen in uwe hande, vore uwe ooeghen, ende in uwe herte. Want aldus sprect sente pauwels: dat hem de sone gods heeft gheooedmoedecht, ende es hier neder van den hemele comen, ende heeft eens knechts forme ane-ghenomen, om dat hi ons daer in dienen woude¹⁾. Van grooeter ooedmoedecheit sprect hi dore den prophete: ‘ic ben .i. worm ende niet een mensche’²⁾. Ende doe hi sinen hemelschen vader ende ons minlec ende eerlec ghedient hadde .xxxiij. jaer, doe quam die tijd dat hi sinen dienst volbringhen woude, ende in die eere sijns vader ende omme onsen wille³⁾ sterven soude in rechter minnen. Ende in der meester nooed, wert hi ghelaten sonder trooest na den nedersten deele sijns selfs, van gode, ende van sinen uutvercoornen vrienden, ende van al der werelt. Ende hi ontfing van sinen dooetvianden scop ende scheeren, confusie ende scande ende meneghvuldeghe wonden. Ende hi was sinen vader ghehooersam tote der dooet, ende ghedooeghde vrilec ende minlec alle die scalcheit die sine viande ghepeinsen ochte gheviséren consten met rade des duvels. Ende hi bad vore ons ende vore hen, ende onsculdeghde de sonden, ende sprac: ‘Vader, vergheeft hen de sonde, want si en weten niet wat si doen’⁴⁾. Ende hi wert ghehooert omme sine reverentie⁵⁾, vore alle die-ghene die nemmermeer⁶⁾ rouwe ende kinnesse haerre sunden vercrighen souden. Ende hi bekinde wel, van beghinne dat sine ziele ghescapen was, dat hi dooeghen moeste ende sterven vore de sunden der werelt. Nochtan, doe de tijd quam dat hi sterven soude, sooe wert sine teedere na-

1) Vgl. Phil. 2, 7.

2) Ps. 21, 7.

3) Noet L, H, M⁴.

4) Luc., 23, 34.

5) Hebr. 5, 7.

6) Ooit.

[p. 143]

tuere bedrueft ende in anxte van der pinen, ende bad sinen hemelschen vader: ocht moghelec ware, dat hi heme den kelc sijnre passiën ave-name, dat hine niet en dronke¹⁾. Ende hi en wert niet ghehooerdt, want sijn vader en wouds²⁾ niet sparen, maer hi woudene gheesselen ende leveren ter dooet. Na den oversten deele was hi altoes eens willen met sinen vader: al was de natuere bedrueft ende verveert, nochtan was hi ghehooersam, ende verwan sinen ghevoelleken wille, ende sprac: ‘Niet mijn wille, maer dijn wille gheschie’³⁾. Ende hier-in werden wi gheleert: alse wi bidden vore onse sonden ochte vore andere menschen sonden, soe en selen wi niet af-laten noch ophouden, wi en werden ghehooert. Maer alse wi bidden ochte begheeren verlatenesse der pinen ochte des dooeghens dat wi lyden omme onse sunden ochte omme anderre menschen sunden, daer-in selen wi ons-selfs vertyen, ende ghedooeghen in ghehooersamheiden, al ware dat dooeghen oec ter dooet.

1) Matth. 26, 39.

2) Woude des, wou Hem daarvoor.

3) Matth. 26, 39.