Werken. Deel 2. Vanden gheesteliken tabernakel

Regelnummers proza verbergen

Vanden Paeschlamme. C. CXX.

11In dien tiden dat onse Here dat vole van Israel leiden 12woude ute Egypten in dlant der gheloften, doe sprac hi tote 13Moysesse: Dese maent sal u sijn die ierste maent van den 14jare⁽¹⁾. Dat es te verstane dat aprulsce maenscijn⁽²⁾, dat in 15den meerte beghint ende in den aprulle indt: dat es der 16Joden ierste maent, want si deilen hare maende met den 17maenscine, ende beghinnen hare maende alse die mane ver- 18veet⁽³⁾ ane die sonne. Op dien tijt gheboet onse Here Moy-

(1) Cfr. Exod. 12, 1-2.

(2) In de Historia scolastica, waer dit byvoegsel uit genomen is, heet het lunatio.

(3) Het handschrift C. heeft hervaet. Beide komen van vaen, vangen, en zyn zoo veel als ontvangen of weder ontvangen, in den zin van het latynsche concipere, volgens de begrippen der Ouden, die telkens het eerste maenlicht beschouwden als eene nieuwe conceptio. Men kan Plinius daer over nazien, Hist. Nat. Lib. II, cap 10 (alià;s 13), num. 1, en cap. 15, num. 2, of de aenteekk. van prof. Clarisse op de Natuerkunde van het Geheelal, bl. 360, vlg, Dat, in die beteekenis het verbum met het voorzetsel aen gebruikt werd, blykt uit vers 321 aldaer. Zie daer ook vers 178 en 326, alsmede den Leekenspiegel, I, bl. 36, vers 53, doch vooral de aenteekk. van prof. Bormans op Christina, bl. 281, en de zaek nog nader toegelicht, bl. 394.

[p. 152]

1sesse, dat ieghewelc huus met sijnre familien, op den tienden 2dach van diere maent, nemen soude een lam (ende en mochte 3hijs niet vercrighen, soe name hi een hueken⁽¹⁾); ende hadde 4hi volcs te lettel dat lam te verterne, so soude hi nemen van 5sinen ghebueren tote heme alsoe vele, dat si dat lam verteeren 6mochten. Dit lam sal sijn jarech, ende een weder sonder vlecke, 7dat es ghesont, sonder eneghe mesquame. Ende dit lam ochte 8dit hueken sal men levende behouden tote op den viertiensten 9dach van der selver maent, ende dan saelt al dat volc van 10Israel ende ieghewelc huus te vespertide offeren ende doeden. 11Ende dan seldi, sprect onse Here, enen quispel van ysopen 12nemen ende netten in dat bloet, ende daer mede seldi be- 13striken uwe doerstile ende uwen overdorpel⁽²⁾; ende in 14diere nacht seldi eten dat vleesch ghebraden met viere, 15niet roe⁽³⁾ noch ghesoden in water, met derven broede 16ende met velt lachteken⁽⁴⁾. Dat hoeft, met den voeten, ende 17met den binnensten seldi verslinden. Blijft u iet over, dat 18seldi in tfier verberren; ende so wie onsuver es ochte onbe- 19sneden, hi en sal des lams niet eten. Ghi selt uwe lendenen 20gorden, ende ghi selt hebben scoen⁽⁵⁾ ane uwe voete, ende 21stave in uwe hande. Ghi en selt van dien lamme en gheen 22been breken, noch van den vleesche niet wech werpen⁽⁶⁾;

(1) D. een hoeken, dat is een bokjen. In Van der Schuerens Teuthonista, bl. 130, vindt men huecksken, jong tzeghe (jonge geit) edus, capreolus. Het woord komt ook voor in den Reinaert van Willems, vers 2091 (zie de verbeteringen en drukfeilen), alsmede in het Leven van Jesus, door Meyer, bl. 119 en 197. Zie mede daer in de Aanteekeningen, bl. 336.

(2) et ungetis cum fasciculo hyssopi utrumque postem et superliminare.

(3) C. roeu, versta rauw, crudus.

(4) Glosse in E. wilder latuwen. C. heeft met velt latuwen, en Surius cum lactucis agrestibus. Kiliaen geeft lactouwe, lattouwe, lactuca, in 't hoogduitsch lattich.

(5) D. scoene.

(6) nec de carnibus foràs mittetis.

[p. 153]

1ende ghi selet haesteleec eten, want het es die nacht der 2overlidinghen ons Heren⁽¹⁾. Want op dien nacht so leet die 3inghel dore Egipten⁽²⁾, ende doetde al dat ierste gheboerne 4van den menschen tote den beesten; ende daer die stile waren 5bestreken met dies lams bloede, daer en mochte hi niet 6ghenaken. Ende aldus daden die kindere van Israel al dat hen 7Moyses ende Aaron gheboet van Gods weghe, ende trocken 8alle te gadere ute den lande van Egypten. Voert sprac onse 9Here: Dese dach sal u sijn eene sollenne feeste, ende des 10seldi ghedinken in uwen gheslachten met ewegher ufenin- 11ghen. Seven daghe seldi eten broet sonder heefsel. Die ierste 12dach sal u sijn werdich ende heilich, ende die sevende dach 13alsoe. Dan en seldi gheen ander werc doen dan dat ter spi- 14sen toe behoert.⁽³⁾

15Siet, dit was die figure van onsen sacramente des outaers, 16dat wi nu oefenen, ende daer wi gheesteleec mede ghespijst 17werden nu ende eweleec. Ende dit was onser alre testament, 18dat ons onse Here Jhesus Christus maecte doe hi sterven 19soude: want dit es ieghewelcs alleene, ende onser alre ghe- 20meine, ende des ghelike waest in der figuren. Want elcs 21jaers op den tienden dach van der aprulscer manen, so 22moeste elc huus hebben een lam ochte een hueken; ende 23die behielden si alle tote op den viertiensten dach van diere 24manen, dat sise doetden ende aten. Ende boven dit hadden 25si onder hen allen te gadere een ghemein hueken, dat si op 26dien selven dach te vespertide offerden ende doetden, ende 27dat aten die ·xij· princen die hoefde waren van den ghe- 28slachten ende van al den volke. Ende hier omme Jhesus

(1) est enim phase, id est, transitus Domini.

(2) Sur. Dicta est autem nox illa transitus, quòd in ea transiret angelus per Aegyptum.

(3) Cfr. Exod. 12.

[p. 154]

1Christus, alle der werelt paeschlam, doe hi sterven woude 2ende die figure ter waerheit bringhen, doe quam hi op den 3neghenden dach van der manen te Jherusalem, eenen dach 4vore sinen tijt, op dat si sijns seker souden sijn⁽¹⁾: dat was 5op den palmdach. Ende des anders daechs daer na, dat was ter 6rechter tijt, so quam hi weder, sprect sente Marcus; ende doe 7dreef hi ute den temple alle die daer cochten ende vercoch- 8ten, ende hi warp omme die tafelen der wisseleeren ende 9stroide hare ghelt⁽²⁾, want hi woude sijn huus reine hebben, 10daer wi onse paeschlam in eten souden. Ende doe begrepen 11die Scriben ende die Pharisei, in hare herte, dat sine doeden 12souden op den viertienden dach van der manen, want hi 13was alse dat ghemeine hueken dat si plaghen te doedene, 14heet van naturen ende van ghenaden te stervene omme onsen 15wille⁽³⁾. Maer eer hi ghevaen woude werden, soe dede hi 16ghereiden een avent eten met sinen discipulen, ende dat 17was sijn paesschen; want daer aten si dat paeschlam gheliker 18wijs dat gheboden was in der wet. Maer want si princen 19ende hoefde waren der kerstenheit, so woude hi met hen 20offeren ende doeden dat ghemeine hueken dat si eten sou- 21den, ende dat was hi selve, want hi was ghelostich ende heet 22omme ons te stervene, ende hi was ghierech ende bereet ons 23eene spise te sine in den sacramente⁽⁴⁾; want sijn heete bloet 24heeft ons ghescoert den bant der sonden⁽⁵⁾, die wel ghelijc 25was den adamant dien gheen dinc scoren en mach dan bocs-

(1) Sur. quo hostes illius de adventu ejus certi forent.

(2) Cfr. Marc. 11, 15, et Jo. 2, 14-15.

(3) Sur. Etenim Dominus Jesus, instar communis hoedi ... tum natura, tum gratia, ad moriendum pro nobis magnoperè fervebat.

(4) Sur. et ingenti cum aviditate ac promptitudine seipsum nobis cibum in sacramento relinquere cupiebat.

(5) Sur. ejusgue calidissimo sanguine peccatorum nostrorum vincula dirupta et attrita sunt, meritò adamanti comparanda, enz.

[p. 155]

1bloet, dat heet es⁽¹⁾. Ende hi gaf hen onser alre paeschlam, 2dat was sijn vleesch, ende sijn bloet, ende sijn onnoesel leven.

3Maer ghi selt merken dat tpaeschlam in der figuren, dat 4die Joden aten, dat moeste een jaer out sijn, een weder ende 5sonder vlecke. Dat beteekent ons dat Jhesus onse lam vol- 6wassen ende volmaect was in allen doechden, ende sine 7heileghe doet heeft die werelt vervolt met gheesteleker 8vrocht: ende hi was ghesont ende gracioes ende sonder 9vlecke van ghebreke. Maer die mane moet ·x· daghe out sijn, 10eer wi dit lam hebben in onse huus. Die mane dat es ons 11leven, ende Jhesus Christus es die sonne die onse leven met 12sijnre gracien verlicht, ende daer onse leven ane verveet⁽²⁾ 13ende vernuwet in doechden; ende alse wi die ·x· ghebode 14leven⁽³⁾, dan hebbe wi dat lam binnen onsen huuse; 15maer ·iiij· daghe daer na dan es die mane vol, dan sele wi 16dat lam eten.

17Die ierste dach, dat es een meshaghen ons selfs ende al 18onser werke. Die ander dach, dat es begheeren Gode te 19levene ende allen doechden. Die derde dach, dat es ghemeine 20trouwe ende caritate tote allen menschen. Die vierde dach, 21dan es de mane vol; dan sele wi onsen rugghe keeren in dat 22westene, ende vergheten alles dies dat in de werelt es, ende 23keeren onse anschijn in dat oestene, tote der ewegher sonnen 24onsen Here Jhesum Christum. Want op den vierden dach, 25doe God die werelt ghescapen hadde, so maecte hi sonne

(1) Zie hiervoren, bl. 59.

(2) Het woord heeft hier, by toepassing, dezelfde beteekenis als boven. Surius vertaelt niet kwalyk deze plaets aldus: Christus autem Jesus sol est, vitam nostram sua gratia illustrans, et incendens renovansque eam in virtutibus.

(3) Sur. Porrò cùm decem servamus praecepta Dei. Wy zouden thans, in dien zin, beleven zeggen.

[p. 156]

1ende mane, ende sedte die sonne int oestene ende die mane 2int westene, op dat al de werelt verclaert worde. Ende dien 3dach, ende dien tijt van den jare heeft God sider seere gheert 4omme onsen wille; want doe maecte hi alle creaturen, ende 5den mensche boven al, ende sedtene in dat eertsche paradijs. 6Ende daer na, over driedusentich jaer ende drie hondert 7ende ·xvj·⁽¹⁾, in den selven tide van den jare, so riep 8God Abrahamme uute den lande van Caldeen in dat lant 9van Canaan, ende sprac tote heme: ‘Dinen sade salic dit 10lant gheven, ende in dinen sade (dat es in Christo) selen 11ghebenedijt werden alle menschen, ende ic sal dijn groete 12loen sijn⁽²⁾.’ Daer na over iiij· hondert jaer ende ·xxx·, in 13den selven tide des jaers, ende op den selven dach dat die 14mane ·xiiij· daghe out was, doe aten die kindere van Israel 15dat paeschlam, ende doe leidese God ute Egypten dore 16die see in die wustine, daer hise spijsde met hemelschen 17broede. Ende daer na, over ·xiiij· hondert jaer ende ·liij·, in 18den selven tide van den jare ende op den selven dach van 19der manen, so es die Gods Sone hier neder comen, ende 20heeft onse nature ane ghenomen, ende es ons gheboren van 21den reinen bloede der maghet Marien, ende heeft ons ghe- 22spijst met sijnre jeghewerdicheit ende met hemelscher 23leeren. Ende daer na, over ·xxxiij· jaer, in den selven tide 24van den jare ende van der manen, soe es hi omme ons 25ghestorven, ende heeft ons ghespijst in den Sacramente met 26sinen heileghen lichame, ende met al dien dat hi gheleisten

(1) Sur. Deindè post annos ter mille trecentos et sedecim. Zie aengaende het gebruik van over in den hier gemeenden zin, de Aenteekk. van Steenwinkel op Maerlants Spiegel Hist. achter het tweede Deel, bl. 12-13, vergeleken met hetgeen Prof. De Vries daer tegen oppert, in zyn Woordenlijst op der Leeken Spiegel, bl. 552-53.

(2) Cfr. Genes. 12, 7; 13, 1, et Exod. 33, 1

[p. 157]

1mach. Ende dit es onse paeschlam, een inde alle der figuren 2ende een inganc ewechs levens.

3Men seecht oec dat hi comen sal ten ordeele in den selven 4tide van den jare, ende voeren sine uutvercoerne vriende in 5die glorie sijns Vader. Ende hier omme laet ons waken ende 6eten. Christus es onse paeschlam ende onse spise in den 7weghe, ende hi mach ons over voeren te lande⁽¹⁾, want hi 8es gheoffert, ghedoet ende op verstaen. Laet ons keeren den 9rugghe der werelt⁽²⁾, so schijnt die clare sonne in onse 10anschijn, ende so es de mane vol; want alse onse leven wert 11vervult met der gracien Gods, dan moghe wi altoes eten alse 12wi willen⁽³⁾; maer wi moeten netten eenen quispel van 13ysopen in des lams bloet, ende met den bloede bestriken 14beide onse dore stile ende onsen overdorpel⁽⁴⁾.

15Isope dat es een clein crudeken, ende wast in die gate van 16der steenroken, ende gheneest des menschen longhe die 17gheswollen es⁽⁵⁾. Dit cleine crudeken, dat es die oetmoedeghe 18Christus: hi es ghewassen ende ghewortelt in die steenroke 19der godheit; wille wi hem aensien, al ware wi gheswollen 20van hoeverden, wi souden ghenesen. Ende sijn lichame dats 21die isope, die te male ghenet es in des lams bloet, ende daer 22mede heeft hi ghewijt ende gheheilecht, alsoe verre alst in 23heme es, alle die werelt. Ende hier omme sele wi, in onse 24memorie, sijnre passien ghedinken, ende in onse verstan- 25nesse sine trouwe ende sine minne herbeelden⁽⁶⁾, ende in

(1) Sur. potestque nos ad terram traducere.

(2) Sur. Vertamus mundo dorsum.

(3) Sur. semper edere nobis licebit, quoties libet.

(4) C voegt by in eene glos: superliminare in latine, en de overdorpel in dietsche es dat dwerse hout oft steen, daer die dore al temale onder staet, als si gheloken es.

(5) Sur. medeturque tumori pulmonis.

(6) D. verbeelden. Surius vertaelt beide voorstellen anders: ut in memoria nostra semper illum circumferamus, in intellectu fidelitatem et amorem ejus impressa teneamus.

[p. 158]

1onsen wille met enen verstervene ons selfs sijnre doet 2begheerleec navolghen⁽¹⁾. Ende aldus sele wi onse dorestile 3ende onsen overdorpel bespringhen⁽²⁾ met des lams bloede: 4ende dan en mach onsen huuse en gheen viant ghenaken.

5Ende aldus leert ons de figure; want in der nacht doe die 6Joden dat paeschlam aten, ende hare stile bestreken waren 7met des lams bloede, doe worden si bescermt von alre pla- 8ghen. Maer die inghel leet over dat tant van Egypten⁽³⁾, ende 9versloech alle die ierste gheboerne van menschen ende van 10beesten, die storven alle in diere nacht; maer alle die ghene 11die Christum belien, ende heme navolghen in penitencien, 12si ghesmaken sijns van binnen, ende si werden behoedt van 13groven sonden, want hare dore stile sijn gheteekent met sinen 14bloede. Maer die van Egipten, dat sijn die ghene die Chris- 15tumme onghehoersam sijn, ende haren vleesche ende haren 16bloede leven, die en sijn niet gheteekent met den bloede ons 17Heren: ende daer omme sijn si onder des viants macht, 18ende sterven meneghe doet in sonden⁽⁴⁾.

19Voert ghebiedt onse Here dat wi dat paeschlam niet en eten 20roe, noch ghesoden, maer ghebraden met viere. Diet roe eten, 21dat es sacramenteleec allene, sonder caritate; ghesoden in 22water, dat sijn die ghene die van costumen ten sacramente 23gaen, omme smaec, ochte omme gheesteleeken troest, ochte 24omme enech dinc dat vergankeleec es. Maer diet ghebraden 25eten, dat es ute rechter caritaten, omme die ecre Gods ende 26omme met heme te vereneghene in eweghe salicheit⁽⁵⁾.

(1) Sur. atque voluntate ipsa mortem illius nostri ipsorum mortificatione avidè sectemur ae imitemur.

(2) Versta besprengen.

(3) Sur. Transibat autem idem angelus exterminator, ac pervagabalur per omnem terram Aegypti.

(4) Sur. et saepius in peccatis moriuntur.

(5) Sur. et ut ipsi in aeterna beatitudine uniantur.

[p. 159]

1Dit lam sele wi eten met derven broede ende met veltlach- 2teken, dat es met vasten gheloeve, ghestadecht ende een- 3vuldich bi blivende sonder gheveinstheit⁽¹⁾. Want onse Here 4sprect: Hoedt u van den heefsele der pharisei, dat es ypocri- 5sie⁽²⁾. Veltlachteke, dat es bitterheit ende een ghemein 6rouwe van allen sonden. Dat hoeft, met den voeten, ende met 7den binnensten sele wi verslenden, sprect die figure: dat es 8dat wi Christumme selen begheren met alsoe ghieregher 9ghelost, alse ochte wi bodemloes waren ende nemmermeer 10versaedt en mochten werden⁽³⁾; want dat wide gapen, dat 11wi in ons ghevoelen, dat sal begheeren te verslindene die 12voete, die binnenste ende dat hoeft, dat es lichame, siele 13ende godheit. Want in den sacramente wert verwandelt 14die substancie ende die nature des broeds, in die sub- 15stancie ende in die nature des lichamen ons Heren; en 16die nature des lichamen ons Heren es daer sonder stat⁽⁴⁾ 17ende hare es toevallech ende navolghende⁽⁵⁾ lingde, dicte 18ende groedte, ende ghedaente, ende al dat den lichame toe 19behoert van buten ende van binnen⁽⁶⁾: ende die selve nature 20es gheenicht der sielen, der persoenleecheit, ende alsoe der 21gotheit⁽⁷⁾. Ende hier omme, alse, wi ontfaen die substancie 22des lichamen ons Heren Jhesu Christi, so ontfaen wi, in der 23navolghinghen⁽⁸⁾, al dat hi es na der godheit ende na der

(1) Sur. ut firma cum fide stabiliter ac simpliciter abeque fictione illi adhaereamus.

(2) Cfr. Matth. 16, 6, et Luc. 12, 1.

(3) Sur. acsi velut vorago quaedam simus, nec unquam exsatiari queamus.

(4) Sur. in... naturam ac substantiam inibi sine loco existentem.

(5) In 't latyn concomitans, waer Surius het woord mede vertaelt.

(6) Sur. Longitudo autem, crassitudo, magnitudo et species, et quicquid ad corpus foris et intùs pertinei, aceidens illi est, ipsamque concomitatur.

(7) Sur. eademque natura corporea cum anima et persona Verbi, atque ex consequenti cum divinitate conjuncta est.

(8) Sur. ex consequenti et ex concomitantia.

[p. 160]

1menscheit: nochtan blijft hi altoes onverwandelt ende onbe- 2weecht in den hemelschen troene, ter rechter hant sijns 3Vader; maer na sijnre godheit es hi overal sonder stat, 4ende in den sacramente alsoe⁽¹⁾. Ende al heeft die hostie 5stat⁽²⁾, sijn lichame es daer sonder stat: ende daer omme 6es hi in ieghewelker hostien, ende in ieghewelken stucke, 7al ende onghedeilt. Ende hier omme, na stat, na ghesichte 8ende na begripeleecheit der senne, so es sijn lichame altoes 9in den hemel onverwandelt⁽³⁾; maer in der consecracien so 10es hi al over al daerne de priestere consacreren, ende ieghe- 11welc mensche ontfeetene al te male, ende alle menschen en 12ontfaens niet meer dan een mensche; want hi blijft onghe- 13deilt: ende aldus moest van noede sijn⁽⁴⁾, anders en mochte 14wijs niet ontfaen, noch hier noch inder ewecheit. Al en es 15daer de wise van den sacramente niet, die gheesteleke wise 16die hier toe behoert, die blijft eweleec; want die heeft de 17wijsheit Gods ghedicht⁽⁵⁾ ende ons gheleert, op dat wi vore 18bekinnen ende smaken die maniere onser salicheit⁽⁶⁾.

19Ende hier omme, ieghewelc mensche merke die wise die 20ic u gheseecht hebbe met groten vlite; moer blijft u iet over 21van den sacramente, ochte van dien dat ic nu gheseecht 22hebbe, dat ghi niet begripen en cont, dat seldi verberren 23in dat vier der minnen Gods: dat es dat ghijs leedich sijt⁽⁷⁾, 24ende bevelet sijnre minnen. Dat leert hi ons selve.

(1) Sur. itidemque in sacramento.

(2) Sur. Et quamvis hostia ipsa suo claudatur loco.

(3) Sur. Quantum igitur ad locum, ad visionem et comprachensionem sensuum attinet, corpus ejus absque suî immutatione semper in coelo manct.

(4) Sur. Quod quidem necesse est esse.

(5) Sur. dictavit. Zie het woord dichten by Kiliaen, en de aenmerkingen van De Vries daeromtrent in zyn Woordenlijst, bl. 399.

(6) Sur. quo jam antè beatitudinis nostrae modum cognoscamus ac degustomus.

(7) Sur. hoc est, non se illo (quispiam) occupel, sed ejus charitati relinquat.