Schrijven is zilver, spreken is goud

Oratuur, auratuur en literatuur van de Nederlandse Antillen en Aruba

[p. 74]

3.2. ‘Openbare vermakelijkheden zijn hier niet’

Het ging de eilanden na de restauratie van het Nederlands gezag economisch bepaald niet voor de wind. De landbouw bood als vanouds door droogte en plantenziektes een armoedig bestaan, de handel kende zo zijn ups en downs, talrijke plannen om de zaken ten goede te doen keren mislukten steeds opnieuw. De tegenstellingen tussen rijk en arm waren groot; bedelen was een normaal verschijnsel. Naast de relatieve en soms zelfs uitzonderlijke welvaart van de Joodse handelaars, probeerden de plantage-houders krampachtig enige staat op te houden. De militairen en hogere ambtenaren hadden een veilig bestaan, het volk van zwart tot wit leed veelal armoede en was op kerkelijke liefdadigheid aangewezen. In zo'n situatie valt een bloeiend cultuurleven nauwelijks te verwachten. Buiten het hoofdeiland moeten de tijden inderdaad bar geweest zijn. De cultuur en het openbaar vermaak die er in de kolonie toch nog bestonden, waren voorbehouden aan een kleine elite-groep.

Hoewel dominee Bosch alle ‘beminnaars van groote gezelschappen, als van Comediën, Concerten, Societeiten’ afraadde om naar West-Indië te gaan, omdat die daar ‘in het geheel niet zijn, of slecht bezocht worden’, en onderwijzer Van Paddenburgh zowel als Teenstra constateerden dat ‘openbare vermakelijkheden’ niet aanwezig waren, viel er toch wel iets te beleven op het vroeg negentiende eeuwse Curaçao. Er waren naast een levendig sociaal verkeer via wederzijds op bezoek gaan (een fenomeen dat passanten opvallend vonden) en het gezelligheidsleven in sociëteit en hotel, ook enkele ‘geformaliseerde samenwerkingsverbanden’, die aan de kenmerken van naamgeving, lidmaatschap, geregelde samenwerking, officiële oprichting en vaste plaats van vestiging voldeden. Waarschijnlijk kwamen ze uit dezelfde hang naar ‘sociabiliteit’ voort die Mijnhardt (1988) zo kenmerkend voor de moederlandse genootschappen achtte. Na de troebelen van binnenlandse onlusten, Franse dreiging en een tweevoudig Engels tussenbewind, moest een nieuwe generatie creolen en kolonisten immers een nieuwe Curaçaose maatschappij opbouwen, wat ze met enthousiasme aanvatte. Muziek en zang, maar vooral dans waren volgens alle geschreven berichten in die dagen bijzonder populair.

Naast de eigen initiatieven zorgde enige cultuurimport voor de zo begeerde afleiding. Curaçao had daarbij zijn gunstige ligging aan de normale reisroutes tussen Noord- en Zuid-Amerika en tussen het Amerikaanse en Europese continent mee. Het eiland profiteerde van de zich ontwikkelende cultuur in het onafhankelijke Noord- en Zuid-Amerika. Vanaf de jaren dertig werd het daardoor mogelijk een opera-voorstelling van een buitenlands gezelschap op tournee bij te wonen, een ‘cosmorama’ te bezichtigen, een concert te beluisteren en een circusvoorstelling te bezoeken. Er waren dus zeker enkele mogelijkheden voor een uitgaansleven aanwezig.

Waar archiefmateriaal ontbreekt en er uit de reisverslagen evenmin veel bijzonderheden te halen zijn, moet de krant opnieuw als belangrijkste bron voor het onderzoek van het gezelschapsleven geraadpleegd worden. Maar ook die gaf weinig en zeker geen details. We weten van het bestaan van een aantal gezelschappen, maar slechts zelden iets over hun structuur, het aantal en de sociale herkomst van de leden en hun activiteiten. En altijd zouden we meer willen weten en moeten we constateren dat er nog veel te weinig onderzoek werd verricht. De koloniale elite lijkt de moederlandse tradities van sociabiliteit in eigen kring naar de kolonie overgebracht te hebben. Bij overeenkomstige omstandigheden organiseerde ze zich op identieke wijze.

Sedert het midden van de achttiende eeuw kende Curaçao actieve vrijmetselaarsloges, vanaf het begin van de negentiende eeuw was er in de hotels zeker sprake van ‘gezellig verkeer’, waren er ‘een Societeit van Heeren’ en volgens passant Teenstra een ‘Collegie, wordende alleen door eene geringere klasse van kleurlingen en vreemdelingen bezocht’. Op 26 februari 1817 werd

[p. 75]

er ‘met de toestemming van Z.E. de Gouverneur Generaal die zich wel tot de beschermer van hetzelve heeft willen stellen’ een Departement van de Maatschappij tot Nut van het Algemeen opgericht. Behalve enkele aan deze vereniging gewijde gedichtjes en oproepen tot het bijwonen van vergaderingen, waar door actieve leden elocuente redevoeringen werden afgestoken, is er weinig concreets over bekend. Onderwijzer Van Paddenburg schijnt de drijvende kracht geweest te zijn. Enkele genoemden blijken hoge maatschappelijke posities te bekleden. Dat het departement ook naar buiten trad, bleek toen op 14 november 1818 een prijsvraag werd uitgeschreven over de geschiktste middelen om het eiland voor watergebrek te behoeden. Dat antwoorden in het Frans, Spaans, Nederduits of Engels mogelijk waren zegt iets over de toenmalige taalsituatie bij de elite: Frans voorop. Ondanks de niet geringe prijs, een gouden erepenning ter waarde van vijftig gulden, kwam er geen enkele inzending. Binnen tien jaar was het departement kennelijk al weer ter ziele.

Deze genootschappen hadden een algemeen doel waarin het gezellig verkeer aan het nut gepaard werd. Specifiek literair moet een gezelschap zijn geweest, waarover naar aanleiding van een kennelijk persoonlijke twist, op 10 januari 1818 een gedichtje in de krant verscheen, waaruit de volgende intrigerende verzen gelicht zijn:

‘De bleeke nyd en Momus kwamen,
Eens in een donker bosch te zamen.
Niet verre van een diepen poel

...

Al pratende zo kwamen zy,
In 't dichtgezelschap binnen treden;
Daar hooren zy veel goede reden,
Elk lidt had zyn gezette taak,
Tot nut, tot stichting en vermaak.
't Genootschap was in taalkunst schrander,
Doch kwaad sprak niemand van een ander...’

De anonieme rijmelaar leek een creatief dichtgenootschap op het oog te hebben, waartoe (zie de ‘woordspeling’ in het begin) dominee Bosch en onderwijzer Phoel behoorden. Dat zal de taalvoorkeur voor het Nederlands verklaren. Het gezelschap kende kennelijk een afgesproken taakverdeling, het doel was het traditionele ‘utile dulci’, maar alle overige gegevens ontbreken.^[18] Over enkele andere verenigingsverbanden in de vorm van toneelverenigingen en leesgezelschappen weten we gelukkig nog wel iets meer.

[18] Over vroeg negentiende eeuws Curaçaos sociaal leven, zie Dominee G.B. Bosch 1829: 157; G.G. van Paddenburgh 1819: 82; M.D. Teenstra 1836: 187. Deze schaarste staat wel in schrille tegenstelling tot Suriname waar einde achttiende eeuw de bloeiende vereniging ‘De Surinaamsche Lettervrienden’ al bestond. Er moeten in dat land veel meer literaire gezelschappen bestaan hebben dan in de Antillen.

Toneel van creolen en passanten

Ook voor het toneelleven moeten we bij de krant te rade gaan. De vroegste meldingen zijn vanaf het begin van de negentiende eeuw.^[19] Al in 1814 en 1815 nam de redacteur enkele korte Engelstalige satirische ‘dialogen’ op, die daarmee de voorlopers van de latere toneelliteratuur geworden zijn.^[20] Maar dat was puur incidenteel, in tegenstelling tot amateur-toneelspelers die zich in het begin van de eeuw in verenigingsverband organiseerden. Vanaf 1821 verschenen er, in de vorm van advertenties, in de krant van tijd tot tijd berichten over lokale toneel-optredens. Buitenlandse groepen adverteerden sinds 1834. In sommige gevallen werden in artikelen extra mededelingen gedaan, maar ‘echte’ recensies waren pas van later datum en kwamen in de eerste eeuwhelft nog niet voor. Pas vanaf de jaren zestig werd het gewoonte om een nabeschouwing op de voorstelling te geven, die men met enige reserve wel recensies zou kunnen noemen als ze niet zonder uitzondering zo prijzend en absoluut onkritisch waren.^[21] Uit de krant blijkt ook

[19] De opmerking van F. Davelaar in ENA (1985: 472), ‘De Spaanse periode kan worden geacht te beginnen met de opening in 1871 van de eerste schouwburg in de Nederlandse Antillen, het Teatro Naar...’ behoeft aanvulling en uitbreiding naar het begin van de eeuw toe. Er was al eerder een schouwburg, er werd al veel eerder toneel gespeeld, ook in het Spaans.
Data van eerste toneelvoorstellingen: Jamaica 1682; Barbados 1729; Suriname 1773; Antigua 1788; St. Lucia 1832.

[20] C.C. 25 III 1814; 11 VIII 1815

[21] Een voorbeeld uit 1861: In de krant reageerden Eenige bewonderaars enthousiast op de groep van Naar en de eerste voorstelling op 30 juni, met ‘...het voorwaar moeijelyk drama “Lucrezia de Borgia” werd op eene wyze uitgevoerd, die onze stoutste verwachtingen verre, zeer verre, overtrof...’ Onder de titel ‘Eere, wien eere toekomt’ schreven ‘eenige amateurs’ een ‘recensie’ op de uitvoering van Rodrigo Calderon, ‘Eene eivolle zaal bewees het belang, dat het publiek in de voorstellingen van dit gezelschap stelt...Alle leden hebben bewyzen van vorderingen gegeven. Mej. Capriles heeft hare allermoeijlykste rol, inderdaad, onverbeterlyk wedergegeven...De Heer De Lima heeft de titelrol allerbest vervuld. Het début van den Heer M. Henriquez was zeer goed. De President van het Gezelschap heeft als Prins en Koning byzonder voldaan evenzoo de Secretaris als geheimschryver. Als men by verradersrollen toegejuichd wordt, is dat wel een bewys van zeer goed spelen. Ook Mejufvrouw Wolff heeft én als novice én als dochter en beminde zeer wel voldaan. Alle overige rollen werden met goed succes uitgevoerd.’ In de kleine gemeenschap was het gewoonte alle spelers die rollen van enige importantie vervulden afzonderlijk te noemen en te prijzen. De retoriek van die tijd maakt dat we ze veelal met een glimlach zullen lezen, maar toch geven deze verslagen ons informatie over belangstelling en reacties van het publiek en zijn daarom zeer waardevol.

[p. 76]

wel dat dit medium ons nooit volledig op de hoogte zal kunnen brengen van wat er allemaal geweest is, want vaak werd alleen een vervolgvoorstelling aangekondigd, soms zelfs een vierde, terwijl er over de eerste drie niets te lezen was. Dat doet vermoeden dat er ook voorstellingen geweest zullen zijn die helemaal niet werden aangekondigd - misschien zelfs wel de meest populaire die geen nadere reclame behoefden in de kleine gemeenschap.

Bestonden de bezoekende buitenlandse gezelschappen uit beroepsspelers, eigen toneel was vanaf het begin het domein van amateurs. Een gezelschap van Joodse spelers, die zich naar die status dan ook ‘Liefhebbery Komedie’ of ‘aficionados’ noemden, vertoonde twee golven van produktiviteit in 1821-1822 en in 1831-1832, in welke jaren volgens de teruggevonden aankondigingen zeker meer dan dertig verschillende stukken werden opgevoerd, waarvan enkele kennelijk zo populair waren dat ze na jaren werden herhaald, soms tot twee keer toe over een tijdvak van tien jaar.^[22] Hun eerste optreden vond plaats op 4 juni 1821, ‘Zullen de Deuren geopend worden te zes uren, en de Scherm geligt te zeven uren. De Billetjes met Designatie van de plaatsen der Leden en Dames, volgens loting, zullen by tyds, vóór den Speeldag worden toegezonden. De Billetjes voor Bezoekers, zullen by de Directeurs te bekomen zyn, tot ten minste een uur voor het openen der deur, zullende daarna, geen Billetjes voor de zoodanige te verkrygen zyn. N.B. - De Leden die als nog niet voldaan hebben aan hun Entré Geld en Contributie, worden indagtig gemaakt aan het Artikel 20 van het Reglement.’ Uit dit citaat blijkt dat de Liefhebbery Komedie een officieel verenigingskarakter met een reglement had - dat had men van Gouverneur Generaal Cantz'laar verkregen, wat kennelijk nodig was omdat er sinds een jaar een preventieve censuur-maatregel van kracht was -, dat alleen mannen lid konden worden en dat men onderscheid maakte tussen inwoners en bezoekende buitenlanders. De vereniging kende dus ‘werkende’ leden die als spelers optraden en ‘heeren inteekenaren’ die zich op de voorstellingen als toeschouwer abonneerden. Introductie was in beperkte mate toegestaan, maar men ‘wordt ernstig verzocht dat geen Jonge Heer boven 18 jaren oud in plaats van eene Dame, noch Ingezetenen in die van eenen Vreemdeling geïntroduceerd worde.’ In 1831 werden ook kinderen ‘boven zeven jaren’ voortaan toegelaten. We lezen nogal eens in advertenties dat de leden verzocht werden hun contributies te voldoen, ‘daar de Amateurs anders tot hun leedwezen verpligt zullen zyn de Theatre te sluiten, door gebrek aan middelen tot het goedmaken der noodige onkosten.’ Op ‘de Scherm’ was de zinspreuk van de ‘aficionados’ afgebeeld: ‘On fait ce qu'on peut, non pas ce qu'on veut’ - een zinspreuk die ook weer in 1871 in Teatro Naar gebruikt zou worden: men had oog voor de traditie.

Na de laatste voorstelling in 1822 was er in de krant sprake van het overlijden van enkele familieleden van werkende leden; zou dat toen de reden van het staken van de eerste activiteitengolf geweest zijn? Op 22 februari 1832 werd tijdens een formele vergadering de vereniging opgeheven en de baten- en lastenrekening opgemaakt, waaruit bleek dat de vereniging kennelijk eigendom van de ‘Heeren Leden Inteekenaren’ was.^[23]

De ‘deuren’ zullen ongetwijfeld van het schouwburggebouw op Scharloo geweest zijn, waarover Teenstra nogal kritisch schreef als een lang en smal, slordig gebouw.^[24] Men speelde Franstalige blijspelen uit het internationale repertoire, geen eigen stof. Er was nog geen eigen toneelliteratuur. Het was de gewoonte een langer stuk te laten volgen door een vrolijke toegift om de avond plezierig af te sluiten.

In 1844 was er sprake van een ‘Liefhebbery Tooneelgezelschap Nut en Genoegen’ dat op ‘Zaturdag den 22 Juny 1844’ haar eerste voorstelling gaf, in een kennelijk opgeknapt toneelgebouw.^[25] Deze groep speelde in het Nederlands en gaf als eerste stuk een treurspel dat gevolgd werd door een kort blijspel. De groep leidde kennelijk slechts een kort bestaan. In de krant

[22] Emmanuel (1970: 480) schrijft: ‘In Curaçao Jewish amateurs presented theatrical pieces, often in French, since the beginning of the 19th century, and possibly earlier. In 1821 a group of nine Jewish amateurs petitioned Governor Cantz'laar for leave to present the comedy, “L'on fait ce qu'on peut en non pas ce qu'on veut”. Their petition was granted.’ De auteurs waren dus niet helemaal op de hoogte, omdat ze dachten dat de zinspreuk waaronder de groep speelde de titel van het eerst opgevoerde stuk was. Die negen amateurs hadden bovendien een officiële verenigingsstatus verworven: A.D. Meza, I. Cardoze, M. Ricardo, D. Cardoze, A. Henriquez, M.C. Henriquez, I. Cardoze, I. Henriquez, A. Senior. (O.A.C. I-294, nr. 24, 20 III 1821)

[23] Secretaris Abraham Capriles meldde in de C.C. 18 II 1832: ‘De Leden der Liefhebbery Comedie “On fait ce qu'on peut, non pas ce qu'on veut” aan de verpligting voldaan hebbende, dewelke zy by de oprigting dezer Societeit hebben op zich genomen, verzoeken de Heeren Leden Inteekenaren om op aanstaanden Woensdag den 22sten dezer des middags te 12 ure in het Curaçaosche Hotel byeen te komen, ten einde inzage te erlangen van de rekening hunner gehoudene administratie, en te beschikken over de meubelen en overige tot deze Societeit behoorende goederen. Zy verzoeken tevens ten dringendste aan de Leden die hunne bydrage nog niet hebben voldaan, om dezelve vóór den bovengenoemden dag aantezuiveren, ten einde aan de Werkende Leden het ongenoegen te sparen, van hunne namen, als schuldenaars eener zoo geheiligde schuld open te leggen.’

[24] Teenstra (1836: 66-67) constateerde op zijn bezoeken in 1828-1829 en 1833-1834, ‘het tooneelgebouw, zijnde eene zeer langwerpig vierkante zaal, zoo smal, alsof het een breede gang ware en laag onder verdieping; daarbij zoo ruw gebouwd, alsof het voor een’ schaapsstal bestemd ware, zoodat er dan ook geene loges en niets dan een zoogenaamd pareterre bestaat. Het gordijn was versierd met de lier van APOLLO en de inscriptie: ‘On fait ce qu'on peut Non pas ce qu'on veut.’

[25] De C.C. 29 VI 1844 meldde een verhoging van het dak, de verplaatsing van het orkest, terwijl de decoraties ‘niets te wensen overlieten’.

[p. 77]

stonden advertenties voor drie voorstellingen, terwijl er toch wel degelijk sprake was van abonnementen - voor zo weinig opvoeringen?^[26]

Naast deze groep waren er nog enkele militaire toneelverenigingen, die veelal slechts een kort bestaan leidden.^[27] Was het toneel tot nu toe het domein van de geboren Curaçaoenaars geweest, uit de beroepsaanduiding (militairen) en de naam van de in de advertenties genoemde leiders, lijken we hier te maken te hebben met passanten, die hun vrije uren tijdens hun tijdelijke verblijf in de kolonie gebruikten om uit liefhebberij toneel te spelen.

Het zou tot 1860 duren eer de bekende J.J. Naar zijn voorstellingen begon met ‘La Sociedad Dramática de Aficionados’, waarvan A. Jesurun secretaris en J.A. De Lima penningmeester waren.^[28] Men keerde terug naar het oude motto van 1821 en speelde in het Spaans, de taal die intussen een belangrijke plaats op de Benedenwinden verworven had. Het werd al na een jaar stil rond de toneelgroep die zo enthousiast onthaald was. In 1862 vertrok Naar naar Bonaire en de zware pokkenepidemie van dat jaar zal er mede debet aan geweest zijn dat men niet in een schouwburg bij elkaar wilde komen. Bijna tien jaar later, in 1871, zou J.J. Naar met het dan door hem gebouwde en naar hem genoemde ‘Teatro Naar’ opnieuw van zich laten horen.

Een halve eeuw toneelgeschiedenis leert dat er sprake was van vier golven van activiteit, dat men zich in verenigingsverband organiseerde, dat men aanvankelijk in het Frans maar later ook in het Nederlands en Spaans speelde: De Antilliaanse toneelgeschiedenis is al vrijwel vanaf het begin multilinguaal. Speelde men aanvankelijk alleen blijspelen, later waagde men zich aan het tragische. Eigen toneelauteurs kwamen nog niet voor. Waar de gelegenheidspoëzie vooral het domein van de Protestantse bevolking leek, was het toneel van de Joden; waar de poëzieproduktie ‘eigen’ was, gold voor het toneel dat er uit een internationaal repertoire werd geput. Zowel de spelers als het publiek hoorden tot de eilandelijke elite, het gewone volk had geen deel aan deze toneelcultuur. (Zie bijlage 3)

[26] Hartog (1961: 882-883) noemde een schouwburg op Pietermaai van omstreeks 1830; verder moet er nog een houten schouwburg zijn geweest, volgens Hartog ‘vermoedelijk dezelfde’. Over geen van deze gebouwen kon ik nadere bijzonderheden vinden. Er werd ook in de buitenlucht gespeeld, bijv. ‘en el clepe de Sra. Matthey’.

[27] De C.C. 13 XII 1851, meldde, ‘het Militaire Tooneelgezelschap zal de eer hebben op Zondag, den 14 dezes, de eerste Voorstelling te geven binnen het Fort Amsterdam.’ Een jaar later trad ‘Het Nederduitsch Liefhebbery Tooneelgezelschap’ op onder leiding van Directeur H. van Loon.

[28] Emmanuel (1970: 480) ‘Jacob Jesouah Naar tried to instill a love for the drama among the Jewish youth. In 1850 he founded the Sociedad Dramática de Aficionados...They made their debut with Victor Hugo's Lucrezia Borgia...Several plays subsequently offered met with great succes. These performances were attended by the governor and other island dignitaries.’