Het leed der mensheid laat mij vaak niet slapen

[p. 87]

De strijdmiddelen der sociale revolutie

De brochure De strijdmiddelen der sociale revolutie en de lijvige studie De revolutionaire massa-aktie, beide uit 1918, vullen elkaar aan. Het grootste deel van De massa-aktie wordt in beslag genomen door een overzicht van massa-acties vanaf de middeleeuwen tot 1917. Bij de behandeling van de periode 1914-1917 stond H. Roland Holst midden in de woelige actualiteit van die dagen; het boek was dan ook allerminst een vrijblijvende verzameling van historische gegevens. Zij beoogde met haar studie inzicht te geven in de ontwikkeling en psychologie van de massaactie als revolutionair strijdmiddel; dit inzicht achtte zij nodig om de massa-actie te bevorderen. In de inleiding en de laatste hoofdstukken benadrukte zij het belang van de psychologische factoren.

In de brochure De strijdmiddelen wordt het onderwerp van De massa-aktie nogmaals behandeld, maar nu minder vanuit de historische ontwikkeling gezien. Deze brochure is direct gericht op de toepassing van het strijdmiddel massastaking. In het betoog staat het gewelds aspect centraal. Roland Holst wijst met nadruk op de relatie tussen doel en middelen; waar zij voorheen meer neigde naar de opvatting dat het doel de middelen heiligt, stelt zij nu dat de middelen in overeenstemming met het doel moeten zijn. Elders had zij al gezegd dat de beste middelen die middelen zijn die het meest in harmonie zijn met het doel (De tribune, 17-1-1917). Het doel van de proletarische revolutie is de mensheid tot broederschap en vrijheid te brengen; voor zo'n doel is geweld geen passend middel. Zij sluit geweld echter niet zonder meer uit: er is een dialectische relatie tussen enerzijds geestelijk/moreel geweld en anderzijds fysiek/daadwerkelijk geweld. Zij ziet ‘daadwerkelijk geweld’ als een historische categorie, een tijdgebonden verschijnsel, als een methode die nu nog onmisbaar is; toch pleit zij krachtig voor een strijdmethode die zoveel mogelijk past bij de socialistische idealen.¹

Volgens Joccheim (1977:204-206) was de invloed van deze brochure binnen de c.p.h. niet groot, maar vond De strijdmiddelen wel gehoor bij voorstanders van een geweldloze maatschappijverandering.

Uit deze brochure is gekozen het slot (p. 95-102) van het laatste hoofdstuk, Twee methoden. Met deze twee methoden bedoelt de schrijfster de gewelddadige strijdmiddelen en de ‘nieuwe methode’, nl. staking en dienstweigering.

Zoals in het eerste tijdvak der sociale revolutie het revolutionaire socialisme

1 Daadwerkelijk geweld blijft echter in alle gevallen ondergeschikt aan moreel geweld, stelt H. Roland Holst nadrukkelijk. In dit verband is haar artikel De geest en het zwaard opmerkelijk (De nieuwe tijd, jg. 26, 1921, 213vv. - een onderdeel van de polemiek met Clara Wichmann). Zij handhaaft hierin haar theorie uit De strijdmiddelen, maar legt weer meer accent op de noodzaak van het geweld; enkele van haar opmerkingen gaan zelfs weer wat meer in de richting van ‘het doel heiligt de middelen’. De aanleiding tot deze accentverschuiving vormen de gebeurtenissen in Rusland.

[p. 88]

zonder aarzeling de produktie telkens moet verminderen of stopzetten, het maatschappelijke organisme ontwrichten wanneer dit voor zijn doeleinden nodig is, zo moet het in de tweede periode, die der diktatuur, met vaste hand ingrijpen in de eigendomsvormen en produktieverhoudingen, de onteigenaars onteigenen, het erfrecht afschaffen, alle grote bedrijven socialiseren. Het moet niet schromen de klasse der bevoorrechten sociaal te vernietigen, ten einde de levensomstandigheden der brede massa's snel en aanzienlijk te kunnen verbeteren, hun geestelijk peil te verheffen en hen met sterke banden aan het nieuwe regiem te verbinden. Slaagt het hierin, dan kan het de kleine groep kapitalisten en hun aanhang rustig hun woede en haat laten uitschreeuwen en hun kracht laten verteren in wanhopige konspiratieve avonturen. Op de geestelijke eenheid de vaste samenhang, de aktieve medewerking der massa's zullen de machteloze pogingen der malkontenten afstuiten als op muren van graniet.

Natuurlijk zijn de omstandigheden waaronder het proletariaat zich van de macht meester maakt van groot gewicht onder de faktoren die beslissen of het hem zal gelukken zich te handhaven. Hoe ontzettend de algemene weergaloze ontreddering en uitputting, door de wereldoorlog teweegbracht, zijn taak in het tijdperk der proletarische diktatuur verzwaart, daarvan getuigt de bovenmenselijke inspanning, waarmee de Russische bolsjewiki thans hebben te worstelen tegen honger en werkloosheid, tegen de ontwrichting van het verkeer, de depreciatie van het geld, de verwildering en tuchteloosheid der volksmassa's zelf. Het feit, dat het de bolsjewiki, ondanks alle omstandigheden die het schip van hun macht bijna onfeilbaar naar de afgrond dreigden te slepen, nu reeds negen maanden lang gelukt is zich te handhaven en tot op zekere hoogte produktie en verkeer te reorganiseren, dit feit bewijst beter dan alle argumenten hoe ver het politiek-geestelijke rijpingsproces der revolutionaire voorhoede in Rusland reeds gevorderd is.

Van dit algemene rijpingsproces is de verdieping en verzuivering der denkbeelden over de rol van geweld, dwang en terrorisme in de strijd voor de socialistische samenleving een onderdeel. Het revolutionaire socialisme moet de mening overwinnen, alsof alle middelen, onverschillig welke, hem tot zijn doel kunnen voeren. De massa's moeten ontgroeien aan de ruwe, mechanische opvatting, als is het voldoende dat zij hun vijanden met geweld terneer slaan, en zich meester maken van de macht, om de mensheid te verlossen uit de hel van het imperialisme. De machtsverheffing van het proletariaat is een noodzakelijke voorwaarde voor de bevrijding der mensheid, maar de enige is zij niet. En het is daarenboven van het grootste gewicht, hoe, met welke middelen die machtsverheffing geschiedt. Het revolutionaire proletariaat wil de macht gebruiken voor doeleinden waarvoor zij nog nimmer gebruikt werd in de geschiedenis: voor het heil der ganse menschheid. De natuur van deze doeleinden moet de strijdmiddelen van het proletariaat in al hoger mate bepalen, hoe dichter zij ze nadert. Die natuur moet zijn strijd al meer adelen, hem het gebruik van wapenen die uit hun aard wreed

[p. 89]

zijn en wrede, dierlijke neigingen opwekken, moreel onmogelijk maken. Pas wanneer de massa's de brute geweldmiddelen der heersers van nu gaan gevoelen als hun ten enenmale onwaardig, als barbaars en onmenselijk - pas dan nadert de tijd der uiteindelijke zegepraal van de sociale revolutie, pas dan ook zijn haar innerlijke voorwaarden vervuld. Niet uit de woorden alleen der revolutionairen, uit onze woorden van scherpe kritiek, van verontwaardiging en verachting voor de hondse zelfzucht en de dierlijke wreedheid der bezittende klasse, kan de heerlijkheid van het ideaal blijken, dat ons bezielt. Onze daden, ook onze daden als strijders, moeten de kracht van dit ideaal openbaren, en zij zullen het temeer doen, naarmate gemeenschapszin, offervaardigheid en menselijkheid sterker in ze tot uiting komen. In het andere geval zijn onze woorden frasen, even huichelachtig als die van onze tegenstanders.

Maar nogmaals: de taktiek die uitsluitend of bijna uitsluitend steunt op moreel-sociaal geweld, kan niet met één slag zegevieren. En even vanzelfsprekend is, dat haar toepassing in hoge mate door de sociale omgeving en de sociale omstandigheden wordt bevorderd of belemmerd. De jarenlange school in krankzinnig geweld, in verraderlijke listen, in bruut groepsegoïsme, in ruwheid en dierlijkheid, die tientallen miljoenen in de wereldoorlog hebben doorlopen, schept een atmosfeer die voor de tegengestelde gemoedsgesteldheid en methoden zo ongunstig mogelijk schijnt. Daarbij hebben de werkingen van de oorlog naar binnen, de schandelijke woekerpolitiek, de harde onderdrukking, de koelbloedige opoffering van steeds nieuwe duizenden bloeiende levens ter wille der imperialistische belangen de toorn en de haat der zwoegende massa's tegen de kapi talistische tirannen tot kookhitte doen stijgen. In miljoenen harten ziedt wilde wraakzucht, heet verlangen naar vergelding voor de doorgestane martelingen. En ook die wraakzucht is een sterke hinderpaal voor de overwinning van de kultus van het geweld.

Wij willen echter niet wachten om de noodzakelijkheid van die overwinning te propageren tot de ekonomische politieke en sociale omstandigheden ‘rijp’ geworden zullen zijn voor de nieuwe taktiek. Wij wachten immers ook niet tot zij dat geworden zijn, om voor de machtsverheffing der arbeidersklasse te strijden. Wij weten dat de socialistische samenleving een nieuwe ekonomisch-sociale maatschappijorde is, die evenmin verwezenlijkt kan worden eer een diepgaande innerlijke verandering in de mens is geschied, als eer een bepaalde hoogtegraad der techniek en der kapitaliastische koncentratie bereikt is. Die orde behoeft bepaalde morele grondslagen - een krachtig, alles-overstemmend besef van menselijk saamhoorigheid, een hoge mate van gemeenschapszin, zelftucht en offervaardigheid, evenzeer als zij een hoge mate van beheersing der natuurkrachten behoeft. Omdat dit zo is, daarom zetten de grote leiders der Russiche revolutie telkens weer voor de massa uiteen hoe haar eigen tekortkomingen, haar zelfzucht en haar bandeloosheid, niet minder gevaarlijke vijanden zijn der Sovjet-republiek dan de Russische, Duitse, Engelse, Franse, Japanse en Amerikaande kapitalisten, de rijke kozakken en de dorpswoekeraars.

[p. 90]

Neen, wij mogen niet wachten op de veranderde omstandigheden, wij willen niet bukken voor de domme feiten. Als revolutionaire marxisten zijn wij overtuigd, dat inzicht en wil in bepaalde momenten in het wereldgebeuren zelfstandig kunnen ingrijpen, al zijn hun werkingen in het algemeen gebonden aan historische, ekonomische en politieke faktoren. Wil en inzicht moeten de omstandigheden thans vooruitijlen, zij moeten het wonder helpen volbrengen van de kapitalistische maatschappij te herscheppen in de socialistische. Onze afschuw tegen het brute dierlijke geweld, ten top gevoerd door de geraffineerd-wetenschappelijke methoden van het imperialisme, ons hunkerend verlangen naar een samenleving van vrede en broederlijkheid tussen de mensen, ons klaar inzicht, dat haar sociaal-ekonomische voorwaarden aanwezig zijn, zij moeten ons helpen om de vooroordelen, de gewelddadige neigingen en zelfzuchtige aandriften meester te worden, waarop de oude taktiek berust. Het menselijke eenheidsbesef moet in de arbeidersklasse de instinkten overwinnen van het slavenbloed, dat dorst naar wraak en zich te goed doet aan vergelding, als een roofdier aan een aas.

Wel heerst thans de schijn, alsof het onbloedige sociaal-morele geweld machteloos is tegenover dat der wapenen. Maar deze schijn breekt op 't eigen ogenblik dat in de arbeidersmassa's internationaal de vonk van het moedige, heilige willen inslaat. Op 't eigen ogenblik dat aan de sporen, in de mijnen, in de munitiefabrieken, in de gezamenlijke ‘zware’ industrieën, aan de havens en op de schepen de staking uitbreekt, stort het bloedig geweld ineen, door een hogere, andersgeaarde kracht overwonnen.

De revolutionaire voorhoede van het proletariaat, sterk in beslag genomen door de zware strijd tegen sociaalpatriottisme en reaktie, denkt over de onherroepelijke werkingen van bloedig geweld nog weinig na. Zij beseft niet, dat die werkingen lijnrecht in strijd zijn met haar hoogste oogmerken. Het denkbeeld, alsof op een woedende burgeroorlog, waarin van weerskanten met dezelfde wrede wapenen wordt gestreden en de mensen elkaar als kwelduivels vervolgen en vernietigen, het rijk van vrede, harmonie en broederlijke liefde volgen kan, dat wij vertrouwen strijdend te winnen - dit denkbeeld is ondialectisch en ongerijmd. Zowel in de natuur als in de maatschappij moet alles groeien, plotselinge grote overgangen worden altijd voorafgegaan en voorbereid door een lange tijd van geleidelijke, innerlijke verandering. De mensheid, dat wil zeggen de overgrote meerderheid der hand- en hersenarbeiders, die zich tenslotte tegenover de kleine groep der oligarchie zullen scharen, zal de socialistische gemeenschap pas dan kunnen grondvesten, wanneer de eigenschappen en zedelijke krachten die deze veronderstelt in haar zijn gerijpt, dat wil zeggen na een lang proces van zelfloutering, waarin zij menselijkheid en gemeenschapszin leert toepassen tegenover allen.

Volkomen terecht zegt Dietzgen*, de filosoof van het proletariaat, dat dit als strijdende klasse het Evangelie kan noch mag in praktijk brengen. Wij zullen onze vijanden pas goeds bewijzen na hen weerloos te hebben gemaakt, want pas

[p. 91]

dàn zullen wij bij machte zijn hun en alle mensen goeds te bewijzen. Maar de wijze waarop wij hen weerloos maken en de macht aan ons trekken is een faktor van immens gewicht onder de vele waarvan het ogenblik van onze blijvende machtsverheffing afhangt. De proletarische diktatuur zal pas dan een overgang zijn naar socialistische levensvormen en niet naar een nieuw reaktionair tussenspel, wanneer zij zich hierin onderscheidt van elke vroegere, dat zij in hoofdzaak op moreel geweld steunt en zich voornamelijk door de meerwaardigheid van haar organisatorische maatregelen bevestigt.

Heden schijnt het somtijds, als is geen keuze mogelijk dan die tussen strijdloze overgave aan het imperialisme, of zijn bestrijding met alle middelen, te vuur en te zwaard. Naar gelang echter het besef der hogere doeleinden, waarvoor zij strijden, de massa's dieper bewust wordt - niet maar tegen honger en ellende gaat hun strijd, niet maar tegen druk en vervolging, niet om in de plaats der huidige bevoorrechte klassen een nieuwe te scheppen, maar om het algemene menselijke heil, - zullen zij gaan inzien, dat hun heilige zaak enkel kan bloeien door heilige middelen, dat de strijdmiddelen zich naar de doeleinden moeten richten. Vooral het bewustzijn door geweld van hun kant onvermijdelijk in de eerste plaats hun mede-proletariërs en achterlijke lotgenoten te treffen, zal hen meer en meer van het gebruik daarvan afhouden. Tevens echter zullen die achterlijke delen van het proletariaat, nationaal en internationaal, meer en meer tot het revolutionaire socialisme gedreven worden. Zo zullen de tragische tegenstellingen van onze dagen - tegenstellingen in vele vormen verschijnend, van de vuistslagen af door revolutionaire stakers aan onderkruipende ‘modernen’ toegebracht, tot aan de machinegeweren toe, door de Sovjet-republiek op de gefanatiseerde scharen van het hongerige gepeupel gericht - allengs opgeheven worden. De harmonie tussen doel en middelen zal eindelijk worden bereikt.

Aanvankelijk zal de sociale revolutie misschien bloediger en gewelddadiger zijn dan één vroegere. Zij komt immers onmiddellijk voort - zoals zij in Rusland reeds is voortgekomen - uit de wereldoorlog, en de ontzettende verruwing en verdierlijking die hij veroorzaakt, zullen in haar onvermijdelijk nog lang doorwerken. Ook zullen veelvuldig de gruwelen van de oorlog en de gruwelen van de burgeroorlog gelijktijdig bloeien, zoals op het ogenblik reeds in de Oekraïne geschiedt.^1. En misschien is de diepe verdeeldheid der arbeidende massa's zelf nog de sterkste faktor van het gruwzame karakter, dat de komende wereldrevolutie aanvankelijk dragen zal. Tomeloos zal de haat zijn en wild de vergelding, daden van wraak en repressie zullen gepleegd worden, waar de mensheid van ijzen zal. Maar allengs zal de eenheid groter worden, het licht zal doorbreken, de vrucht van het socialisme zal in de mensheid voldragen zijn.

Van de zware, samengestelde taak die het proletariaat in de sociale revolutie heeft te vervullen, is het bewuste werken aan het tot stand komen van de harmonie tussen doel en middelen niet het minst belangrijke onderdeel. Want dit werk veronderstelt in zich zelf heerszucht, zelfzucht, wrede en bloedige lusten

1. Men vergelijke het volgende kranteknipsel: ‘In het dorp Krinički (Gouv. Ekaterinoslav) kwam het tussen boeren en Oekraïnse troepen tot een gevecht. Het gehele dorp ging op in vlammen, meer dan 2000 mensen vonden in het gevecht de dood. Bij de ontwapening van het dorp Solcgane werden ongeveer 500 Duitsers en 300 boeren gedood. In het distrikt Znamenka cirkuleren de spoortreinen enkel 's nachts, uit vrees overvallen te worden. Het halve gouvernement Poltava staat in vlammen. Tengevolge der kontrarevolutionaire heerschappij, neemt de massale terreur toe. In het distrikt Priluki zijn 13 grootgrondbezitters vermoord. Bij de gewelddadige verhindering van het boerenkongres te Kiev kwam nog een vreselijke bijzonderheid voor: een stoomboot met boerenafgevaardigden werd in de grond geboord.’ [Solcgane komt niet voor in de Sovjet Wereldatlas.]

[p. 92]

beteugelen, de natuurdriften van haat en wraakzucht terugdringen. Het veronderstelt handelen naar het besef dat behalve felle strijd, ook goddelijke mildheid nodig is, behalve revolutionair elan ook matiging en zelfbeheersing. Het betekent begrijpen dat ook de revolutie gerevolutioneerd moet worden, wil de brug geslagen worden van bloedig verleden naar gouden toekomst. Het betekent dat het revolutionaire socialisme zonder iets prijs te geven van de ekonomisch-sociale funderingen door het marxisme gelegd, - funderingen waarop het historische recht en de historische redelijkheid der nieuwe eigendoms- en produktieverhoudingen die het tot stand wil brengen, berusten, - overtuigd is in de methoden van zijn strijdvoering ook de nieuwe hogere moraal te moeten toepassen, uit zijn eigen doelstellingen en idealen geboren.

Zoals in de organische natuur de vooruitgang in de verschillende tijdperken van de geschiedenis der aarde verschillend van richting is, - er zijn tijdperken geweest waarin die vooruitgang b.v. vooral bleek in de toeneming der vaste kalkachtige lichaamsdelen, andere waarin hij in de toenemende kracht en omvang der organismen, nog andere waarin hij in de toeneming van hun verstandelijke vermogens bestond - zo is het ook in de geschiedenis der mensheid, d.w.z. der klassen waarin zij heden nog is gesplitst. Op dit ogenblik openbaart de vooruitgang van het proletariaat zich nog hoofdzakelijk in de bewustwording van zijn onverzoenlijke tegenstellingen tot de imperialistische klassen en het groeiend besef der noodzakelijkheid, deze door rechtstreekse massa-aktie te overwinnen. Maar reeds daagt het tijdperk dat dit werk in hoofdzaak volbracht zal zijn en de vooruitgang een nieuwe richting zal kunnen inslaan: die van verwerping der middelen van bloedig, daadwerkelijk geweld ten gunste van de moreel-sociale. In het eerste tijdperk zal het proletariaat zich in hoofdzaak louteren van zijn passiviteit, zijn onzelfstandigheid, zijn lafheid en slaafsheid; in het tweede (dat in Rusland reeds begonnen is) van zijn wildheid en bandeloosheid, zijn zelfzucht en ruwheid.

Ook deze vooruitgang moet zijn pioniers hebben. Ook hij zal niet vanzelf tot stand komen, maar door strijd moeten worden bevochten. Strijd is nu eenmaal een der beginselen waardoor het Leven telkens nieuwe doeleinden bereikt en tot telkens hogere trappen opklimt. Het andere echter van deze beginselen is Liefde. De strijd voor de onbloedige sociaalmorele taktiek zal tevens de strijd zijn voor de machtsverheffing van Liefde boven haat als bezielend strijdbeginsel.

Laren, mei-juli 1918.