Fabryk

[p. 55]

Mar binne as ingelen yn de himel

Dy sneintemoarns stie alles fuort al yn it ljocht fan de besite. Jouke en Gjerritsje soenen by ús komme. It wie kunde fan ús, of eigentlik mear fan myn frou. Gjerritsje en hja hienen foar en yn ús ferkearingstiid op itselde plak arbeide. Der wie doe in begjin fan freonskip ûntstien dêr't Jouke en ik ek yn behelle wienen. Wy hienen doe wolris mei ús fjouweren op en út west, mar njonkenlytsen wie dat ôfsakke. Ik leau dat dy ferwidering te witen wie oan it feit dat Gjerritsje-en-har winliken oarekanters wienen, sa't Syts har heit plichte te sizzen. Hja wienen tsjerks, alhoewol, Syts har heit gyng ek alle sneinen hinne, mar der wie dochs ferskil. Doe't Jouke en ik linkelytsen mear diel krigen oan de freonskip, ferdjippe de spjalt him, want Jouke wie griffermeard en ik die der net oan. De froulju begûnen faak tegearre oer tsjerkedingen en ferdigenen ús stanpunten, Jouke sines en mines. Benammen Gjerritsje koe tige yn 't fjoer reitsje as hja foar Jouke syn miening yn 'e pleit gyng. Hja sei fan my, dat ik eigentlik gjin miening hie, ik wie neat. Dêrom koe ik ek net meiprate, sei hja, en Syts ek net, as dy sa woe, want neat, dat is neat. No, Jouke! sei hja. Syts sei, dat ik net neat wie, want elkenien is wol wat, mar net elkenien uteret him der safolle oer. Nammers soks moast ek groeie, de iene wie der earder klear mei as de oare. Lykwols tocht my dat Gjerritsje mear gelyk hie.

Foar in skoft hienen de froulju inoar met yn de stêd en doe wie ôfpraat wurden dat hja soenen in snein by ús komme. Letter like it wol dat Syts der net iens mear sa bliid mei wie dat hja it steld hienen. It sil nei alle gedachten yn de hite hei gien wêze. Men is altyd bliid as men yn 'e stêd immen treft dy't men ken, en dan giet men wolris te fier.

[p. 56]

Syts hie de sneontejûns al sop sean en griente klear makke. De pudding moast de sneintemoarns, sei Syts. Oars waard er sa iiskâld, sei hja. De famkes wienen de moarns mei buorljus bern nei de sneinsskoalle ta set. Dêr wienen hja foar in skoftsje mei begûn, en sûnt de earste kears reizgen hja trou hinne om't der ferteld waard en hja ferskes learden, dy't myn frou soms meisong, as de bern dermei thúskamen. Syts sei, it koe noait kwea, hja stieken der sachs wat fan op. Sadwaande hienen wy it hûs rûm en koenen wy avensearje. Der moast stofsûgd wurde en de stuollen moasten wreaun. Want Gjerritsje wie skytskjin, sei Syts. Hja sette betiid kofje, want hja woe earst priuwe oft er goed wie. Wilens skylde ik ierappels.

‘O,’ rôp Syts ynienen, doe't wy neistinoar oan tafel sieten, ‘de bibel!’

‘Wat bibel?’

‘Do moatst aanst bibellêze nei iten.’

‘Ikke? Dat kin Jouke better dwaan. En wy ha net iens in bibel.’

‘Jawis, al. Boppe yn de kast.’

Hja gyng nei de solder. Ik hearde har oan laden lûken. By myn witten hienen wy gjin bibel yn 'e hûs, ik hie teminsten noch nea ien sjoen. Dochs kaam Syts even letter werom mei in behindich swart boekje.

‘Hoe komst dêr oan?’

‘Ha 'k noch fan sneinsskoalle.’

Hja lange it my oer. Foaryn op it skutblêd stie: Krysttyd 1946. Utrikt oan Sytske fan der Fean, en dan in hantekening. Syts naam my it boekje wer ôf, want hja woe in stikje útsykje. Hja blêde en lies hjir en dêr wat. Op 't lêst skynde hja it fûn te hawwen en hja sette in pear streekjes mei in balpin.

‘Hjir moatst begjinne. Tolve fersen. Oan dit streekje ta, sjochst?’

[p. 57]

‘Wis,’ sei ik, want it like my no ta dat bibellêzen deaienfâldich wie. Dochs eage ik it mar ris oer om strak net te stammerjen. It gyng oer Abraham.

‘No de blêdwizer dertusken, oars kinst it net wer fine, strak.’

Dêrmei kamen de famkes thús. Hja koenen de jas wol oanhâlde, want hja mochten mei Syts nei de bus om de besite ôf te heljen. Ik hie it ryk even allinne en sette alfêst sigaren en sigaretten op tafel en lege de jiskebak. Nochris lies ik it stikje út 'e bibel oer, ik lies lûdop en it gyng mar bêst. It wie no ek hast kertier foar alven, dat hja koenen alle eagenblikken komme. Dêrom sette ik de kop-en-pantsjes út en die der sûker en sa yn. Ik stie foar it rút en wachte. Alles wie ree. De pendule tikke lûd. Ik fergelike mei myn horloazje. Hy gyng in pear minuten foar, want myn horloazje rûn sekuer lyk, dat koe net misse. It waard in lyts kertier foar alven. Trettjin minuten. Tolve... Ja hear, dêr kamen se oan. De froulju, en dêrneist in man. Mei in hoed. De famkes kamen der fergetten efteroan. It soe him wol wêze, dat koe hast net misse, mar dy hoed. Ik geat kofje yn, hja soenen neat te kleien hawwe. De foardoar gyng en mei wie it hûs fol lawaai. Ik hearde praat fan ‘de jas mar oer in stokje?’, in swiere stim: ‘ik moat earst even wat kwyt,’ dêrboppe-út bernestimmen: ‘mé-èm, mèm!’

Der kaam in frou de keamer yn. Hja draaide de holle in kwartslach en hie alles sjoen dat yn 'e keamer stie. Ik striek mei de rjochterhân oer de broeksbûse, mei de lofter steunde ik op de tafel. Ik tocht, wy ha alles betelle, it is ús eigen. Moast ik it no dwaan of hja?

‘Dêr wienen jim,’ sei ik, en slingere wat mei de hân.

Hja stiek my de hân ta en wy fûstken. Wy seinen wat fan ‘lang lyn en drok yn 'e bus, nee, net drok want it wie

[p. 58]

snein, jawis, tige sûn, alles noch goed, jim ek?’ De hannen foelen slop werom. Hja gyng foar it rút stean om nei de hage te sjen, dy't ik lokkich krekt knipt hie.

Hỳ kaam deryn, mei beide hannen de gulp tichtmeitsjend. Hy ûnderbriek it wurk om te fûstkjen. Hy wie gâns feroare, mar wol fleurich en freonlik. Syts en de famkes kamen ek en wy koenen dus sitten gean. Doe waard it allegear folle nofliker. Wy hienen in kopke yn 'e hân en oan 'e mûle en letter in sigaar en koeke. De famkes praten iderkear oer sneinsskoalle, en dat skynde der wol yn te fallen by dy frou, dy't oars de mûle ek net folle rêst joech. Syts knikte mar wakker, hja like och sa op 't skik. De man begûn oer it gewaaks, dêr't ik lokkich net oer meiprate koe, om't ik wie op it fabryk, en sadwaande beheinde ik my ta ‘o ja? tsjong noch ta!’

Letter stelde hy fragen oer it fabryk, dat doe waard it nuodliker, mar ik sei fan: Is 't net sa? Dat kin jo (letter seinen wy do) wol begripe. En hy sei, hy begriep it skoan, en doe fertelde er fierder oer it fabryk.

It foel my net iens ôf, dat it sa gau tolve oere waard. Wy moasten net te let ite, want de besite woe nei tsjerke. Syts sei, wy hienen der net op rekkene en dan bleau der sa'n bytsje oer fan de middei, mar hja woenen perfoarst. Hja hienen de moarns ek al net hinne west, mar dat koe no yn dit gefal net oars, mar fannemiddei ensfh. Hy en ik gyngen even nei it tún, wylst de froulju de tafel reemakken. It like wol oft de woartels opkamen, mar klear wie it net te ûnderskieden. Hjir hie ik dus dy wjirm yn twaen stutsen.

Rillegau waarden wy roppen. Alles stie ree, de famkes sieten sels al en de lytsjonge hie Syts al yn de tafelstoel. Wy skikten by, it wie gâns in gesin. En doe moast it dan wêze.

‘Hannen gear,’ sei myn frou tsjin de bern. En ik sei it ek. Elkenien die de eagen ticht. It waard stil. Sels de lyts

[p. 59]

jonge beweegde net. Allinne hearde men fan fierôf lûden fan auto's en fûgels. In stoel kreake. Doe, ynienen, rôp it lytste famke: ‘Am-am-am!’

Ik skuorde kjel de eagen op, mar foar't ik har bestraffe koe, sei de frou: ‘Flink!’ It skynde sa te hearren en ik waard al grutsk op ús bern. Myn frou hie gelyk, se stieken der wol wat op, op sa'n sneinsskoalle.

It iten ferrûn fierder sûnder wanklanken. Myn frou lange my de bibel oer en ik lies, net al te hurd en moai op toan, mar de draaien fan myn frou har heit koe ik net neidwaan. Ik die it boek ticht en sei fuortendaliks want ik wie bang dat de famkes by de tafel weirinne soenen en sa op it lêste momint alles bedjerre -: ‘En no sille wy nòch in kear bidde.’

Wy bleauwen net lang mear sitten, oars moasten wy sa hurd rinne. Syts hie sein, wy soenen mar nei de griffermearde tsjerke, om't de besite dêr oars ek hinne gyng. Hy woe de bibel mei ha en ik joech him dy oer, mar hy sei dat ik him sels wol yn 'e bûse stekke koe, en dat die ik. Myn frou bleau thús om op de bern te passen. Hja fertroude se net allinne. Sei hja. Dus stapten wy mei ús trijen troch de buorren nei de lytse tsjerke. De koster seach al wat apart, mar hy wiisde ús in bank dêr't wy sitte koenen. Fan ien efter ús krigen wy in sjongboekje. Njonkenlytsen kaam der mear folk, de tsjerke rekke beset. It sloech twa oere en fuort dêrnei kaam der in rige fan sân manlju troch de doar, de twadde wie dûmny. Foar't er by de stoel op gyng, fûstke er mei de man dy't foar him rûn hie. Wy moasten twa kear efterinoar bidde, men hie krekt de eagen iepen of se moasten wer ticht. Ik seach, dat in hiele bulte lju de eagen ticht hòlden en dat wie faaks ek it bêste mar. Der waard in pear kear songen en doe naam dûmny in bibel, want hy woe lêze, sei er. In hiele soad minsken begûn te blêdzjen yn har bibel en ik pakte mines ek. Earst

[p. 60]

in eintsje efteryn, Jouke socht it op. Dúmny lies ús lûdop foar, dat hearde sa. Mar der moast noch in stikje lêzen wurde, út Mattheüs. Dat stie ek op it buordsje, hie ik al ûntdutsen, Mattheüs 22:30. Hy lies nammers mear rigels, net allinne dy iene. Dy iene wie: Want yn de opstanning trouwe hja net en wurde hja net troud, mar binne as ingelen yn de himel. Ik haw dat goed ûntholden, mei't er dy rigel, hy neamde him ‘ús tekst’, letter withoefaak yn syn preek sein hat. It foel my op dat er doe sei dat dy rigel yn it evangeelje stie, hoewol't der yn myn bibel stie fan Mattheüs, ik haw it thús ek noch neisjoen, mar dat skynde neat út te meitsjen. Wy moasten sjonge en der kaam ien bylâns om sinten op te heljen.

Doe begûn dan de preek, mar earst moast elkenien in suertsje yn 'e mûle ha. Lokkich hie Gjerritsje in rôle muntsjes meinommen. Dûmny neamde ús gemeente. Net elkenien wie noch by de gemeente, sei er, mar op 'en doer soe dat wol sa komme as alles meirûn. Hy neamde noch inkele dingen dy't no just net folle mei syn ûnderwerp te meitsjen hienen, mar njonkenlytsen begûn er oer it houlik en de ferkearing. De jonge minsken moasten ek goed harkje, sei er. Dy dienen dat nammers ek al. Hy hie it better tsjin in pear dreesmantsjes skean foar ús sizze kinnen, dy sieten beide te sliepen. Mar de iene wie widner en de oare hie noait troud west, dat miskien hoegden dy ek net perfoarst te harkjen.

Elkenien troude hast, sei er, jonges en fammen fan 19, 20 krigen ferkearing, ja hy seach ek wolris guon fan amper fyftjin hân yn hân rinnen. Jonges en fammen waarden fereale opinoar, en dat hindere ek allegear neat, sei er - want alle minsken seagen sa stûf - jo mochten wol fereale wurde. As jins hert ienkear yn leafde ûntflamme wie, dan, it koe bûge of barste, dan woe men leafst altyd byinoar wêze. En as it wiere leafde wie, en net samar in los

[p. 61]

skarreltsje, dan woe men op 'en doer ek wol trouwe. Dat mocht ek wol. Wêrom soe men net trouwe meie? Allinne, as men trouwe woe, dan moast men jins hert goed ûndersykje oft it wol wiere leafde wie, want oars wie it te gek om los te rinnen: net fan ien hâlde, mar al trouwe! Sis no sels. En ik leau dat wy dat ek allegear wol mei dûmny iens wienen, men moat der net in potsje fan meitsje.

Mahar! sei dûmny, dochs kaam dat gâns foar, trouwen sûnder leafde. Hy woe de âlden op it hert bine dat se ek hjiryn de bern it goede foarholden. Hy woe mar sizze, it barde gauris dat de jongelju trouden foardat se inoar koenen, foardat se de kâns hân hienen om yn inoars hert te sjen, foardat it bliken dien hie, dat it echte leafde wie. Mar ja, der wienen omstannichheden dy't trouwen winsklik makken. Hy kichte, en dronk in bytsje wetter. Hy hie der oars wol begryp foar, (sei er), it koe soms sa lang duorje foar't jo in hûs krigen en sa, mar it wie dochs ferkeard. Hy koe de gefolgen net swart genôch ôfskilderje. Syts en ik brûke altyd kondooms, tocht ik, doedestiids ek al. Soe hy nea fan dy dingen heard ha? En hy hat sels ek mar trije bern, hoe docht hỳ it dan? Mar it wienen myn saken net, en boppedat, hy prate al wer oer wat oars.

As it wiere leafde wie, dan wie der op trouwen neat tsjin. Trouwen wie sels goed, op dat iene betingst dan, dêr moast men ek net te hastich oan foarby rinne. Wiere leafde en it leauwe yn God, want sûnder it lêste soe it perfoarst net gean. Mar goed, men trout en men kriget bern. De bern wurde grut, krije ferkearing, trouwe en geane de doar út. Man en wiif bliuwe tegearre oer, krektlyk as hja begûn binne. Is dêrmei dit boask sinleas wurden, hat it houlik dan gjin wearde mear? frege er. Nee, sei er der sels fuort efteroan, dat houlik bliuwt likegoed in houlik. Want in houlik is net allinne bedoeld om bern te krijen, mar it hat noch in oar doel. Yn alle gefallen wie it net allinne om

[p. 62]

bern te krijen, en dat koe elkenien mar yn 'e bûse stekke. Doe lies dûmny de tekst nochris foar, want dêr moasten wy njonkenlytsen oer gear. Yn de himel soenen gjin troude minsken wêze.

Mar dêr hienen wy in frjemd ûngemak. In bank of wat foar ús sieten in pear jonkjes. Ien fan beiden blaasde ôf, wy koenen it dúdlik hearre. Alle minsken deromhinne seagen nei de bern mei lilke gesichten. De frou dy't by de bern siet, waard read om 'e holle en begûn yn har taske te frommeljen. Oft dûmny it heard hie, wist ik net; hy rôp lûd fan ‘gemeente’, en doe harke alleman wer.

Hoe soe it dan yn de himel wêze? Dat stie dúdlik yn ús tekst: nei't wy stoarn wienen en wer opstien, soenen der gjin troude pearkes mear wêze, mar allegear as ingels, sjongend foar Gods troan. Ynearsten hie ik dûmny wol aardich begrepen, mar no waard it minder. Dea en wer libben wurde, en dan nei de himel. My tocht dat soks net koe, dea wie dea, en der wie noch noait ien dea minske wer libben wurden. Hoefolle minsken wienen der al net stoarn salang't ik libbe, in soad âldsjes en inkele jongeren troch sykte en ûngemakken. Hja wienen bedobbe en fergien, mar weromkommen fan it tsjerkhôf net ien. Dûmny gyng der ek net fierder op yn, mar hy skynde goed wis fan syn saak te wêzen, oan syn manier fan praten te hearren.

Ik die al myn bêst om him te begripen. Lykwols wie ik troch myn prakkesaasjes oer de dea de tried fan syn betooch kwyt rekke. Foarsafier't der teminsten in tried yn siet. Hy fertelde dan wer oer Mattheüs, en soms wer oer it stik dat efteryn stie. It wie moai yn de himel, gouden huzen, de strjitten fan goud, ja ynkoarten alles. Goud en gjin ein. Dêr yn dy moaie stêd soenen de bern fan God letter wenje. Neityd spriek er himsels tsjin, of hy wie it net mei de bibel iens, dat koe ik net útmeitsje. Hy sei dat de huzen nèt fan goud wienen, hielendal neat wie fan goud, mar

[p. 63]

moai wie it der wol. Jo soenen der altyd wille hawwe, ivich, gjin gewoane wille, mar hiele moaie. God siet dêr earne op in troan en om him hinne sieten, of stienen (stienen, leau 'k) alle minsken te sjongen. Altyd mar troch. Troud soe der lykwols net wurde, en dat net allinne, mar ek gjin frijerij en wat der fierder folget. Net omdat it net mocht, mar om't it net koe, want se wienen as ingels en sadwaande woenen se it ek net fansels. Mar dochs ek om't it net mocht, like my ta. Wêrom wienen manlju en froulju letter sekseleas, ingels? Woenen se dat sa graach, of hie dy iene, God, har sa makke? Fansels! Der gyng my in ljocht op: broedbij-god. Wat hjir ferteld, foarsein waard as in wisse takomst, hie ik lêsten yn myn nayf optimisme noch foar in fierôfe mooglikheid holden. Lilk op mysels waard ik net, mar bang, o sa bang. Net omdat ik myn fermoedens befêstige fûn yn de wurden fan de dûmny (in wurkbij yn tsjinst fan God - hie hy wol wat ûnder syn rokken?) mar om't de minsken hjirre yn tsjerke dizze takomst akseptearren sûnder ien inkele foarm fan protest, ja, der sa't it like ek noch nei útseagen! Mei it wurd ûnbegryplik en in skouderopheljen koe ik my fan dizze saak net ôfmeitsje, ik stie foar in ûntwivelber feit: in groep minsken, fassinearre troch de idee fan in kommende mienskip dêr't hja diel oan krije sille troch de dea, d.w.s. kastraasje. Ik seach it hear oer. De lju sieten yn strange hâlding, folslein yn de besnijing fan de fertsjintwurdiger fan God.

Oan 'e ein fan de preek sei dûmny dat de kommende sekseleasheid fan de himel net betsjutte dat men ek hjir en no fan it houlik ôfsjen moast. Nee, want God hie sels man en frou foarinoar makke. Trouwen wie goed, wie syn einkonklúzje, as men mar betocht dat it in ding fan tydlike aard wie. No al moast men God boppe man of frou leaf hawwe, ienris soe àlle leafde ta him útgean. God spile it handich, hie er no al it houlik ferbean, dan soe alleman

[p. 64]

oerein riisd hawwe; mar no spile er de taktyk fan mei ien hân jaan en mei twa weromnimme.

Der waard noch songen en bidden en jitris, mar it gyng by my lâns. Ik wist my pleatst foar in ûntsachlike taak, ik soe de fijân dy't hjir ferskynde ûnder de namme fan God, mar dy't ik al earder met hie yn in oar stal, ferneatigje moatte. Allinne ik yn dizze tsjerke, yn it hol fan de liuw (mar dan is de liuw noch in eal bist) hie it mûnster ûntdutsen. Sadwaande wie ik ferantwurdlik foar allegear. De lêst dy't op myn skouders lei wie te swier en dochs woe ik my net foar myn plicht weiwine. En kinne soe ik it ek net nammers, al soe ik alle minsken ta myn fijannen meitsje. Want dat soe ik, ik seach it oan de antlitten dy't from nei de stoel opblikten. Hja soenen graach har eigenste ik offerje oan de God; hja woenen leaver slaaf wêze, willeas, leaver as baas oer har libben en tagelyk ferantwurdlik derfoar. Wienen hja bang fan it tsjustere geslachtsorgaan, ferburgen djip ûnder broeken en rokken? Jûn soe ditselde folk pearje, de jonges en fammen by tsjuster yn de berms of tsjin in sket, de âlden op bêd, it ljocht út en mei ôfkearde gesichten, bang, skou en beskamme. De jongeren rinne letter op hûs oan, de hollen foardel, de âlderen smite it sied tusken de tekkens, às hja it safier komme litte, en draaie inoar de rêch ta. It wie har leard de pearing fiis te finen, en yn de sfear fan net-meien en net-litte-kinnen blette har wille dea. Dat allegearre hie ik witte kinnen, hie ik goed neitocht. Oant no ta hie ik dat beskôge as net ta myn wrâld hearrend, Syts en ik hienen it goed meiinoar, mar de nuvere ideeën soenen ús húshâlding ek yn ûnstjoer bringe kinne. Ik soe myn bern ferbiede om wer nei dy sneinsskoalle ta te gean.