Daghregister. Deel 2. 1656-1658

December anno 1658

Sondagh, adij primo ditto, warm, stil, liefflijcq weer. Sijn de suckelaers van de Harp⁺ noch niet t'seyl geraeckt, hoe dat door den Commandeur daertoe aengemaent ende geprest wierde, item de wint van den Z.Z.Westen oocq al eenichsints dienden.

2 dito, 's morgens betogen lucht ende de wint Noordtwestelijcq met wat regen, treffelijcq op de vruchten ende niet wel voor gemelte schip comende om uyt te zeylen.

3 dito, doncker weer als vooren ende 't luchjen variabel. Is de fluyt t'seyl geraect, doch niet sonder een schoot te doen van 't fort, dat se onder seyl gaen souden, etc., geraeckende voor den avondt fray boven 't Robben-eylandt een goet stucq t'zee. D'Almogende verleene hun vorder gelucq ende behoude reyse.

‘Dincxdagh, den 3en December, anno 1658^(a).

Nademael den bottelier Jacob Beeckman, 't wercq van de pachuysen te swaer gevallen, op sijn instantie per 't schip West-Vrieslandt na Batavia gelargeert ende volgens diens van dito botteliersampt à 20 gulden weder tot sijn voorige bedieninge op dito schip gestelt ende, conform d' ordre van d' E. Heer Cuneus^(b), gedessendeert^2. is tot cuyper à 15 gulden - soo is om de meergemelte packhuysen ende magasijnen

+ 189v

(a) Vgl. C. 1: Res., Raad van Pol., 1651-1663, pp. 396-397. K.A.

(b) C. 700: Mem. en Instr., 1657-1685, pp. 27-41. K.A.

2. afgekom het in rang.

[p. 428]

(door den aengroyende omslagh van vrije luyden, etc., vrij moeyelijcker vallende waer te nemen als voor desen) in goede ordre te onderhouden, goetgevonden in plaetse van voorsz. bottelier te stellen een dispencier.

Ende alsoo tot waerneminge van dien den persoon Jochum Blancq van Lubeecq volcomen bequaem wort g'oordeelt, vermits in 't Vaderlandt over pachuysen gegaen ende bij coopluyden gewoondt, mitsgaders alhier (in verscheyde saecken gebruyct) preuve van sijn capaciteyt gegeven heeft, denselven daertoe gecoren ende toegeleyt een belooninge van 24 guldens maendelijcx, sijnde gelijcq de voorige botteliers gewonnen hebben, volgens acte hem verleendt ende luydende als te weten:

Jochum Blancq van Lubeecq, hier te lande gecomen met 't schip den Salmander, anno 1655, voor adelborst à 10 gulden, welcke sedert preuve van sijn capaciteyt ende naersticheyt in verscheyde saecken alhier gegeven ende na 't dessenderen van⁺ den bottelier deser fortresse (vermits diens insuffichantie) de magasijnen ende dependentien, etc., in goede ordre tot contentement heeft waergenomen als dispencier, wort derhalven op sijn versoecq ende volcomen bequaemheyt, etc., door den Commandeur en de Raedt bij desen tot voorsz. qualité van dispencier der gemelte pachuysen ende magasijnen deser fortresse geconfirmeert, ende toegevoucht een beloninge van 24 gulden maendelijcx, ingaende 15 November verleden, ende verbonden blijvende, na sijn eerste verbandt, daervoor noch drie jaren alhier te dienen.

Is oocq verstaen, om volcq uyt te winnen (dewijl der sooveele tot bewaringe van Compagnie's jegenwoordigh meenighvuldigh bestiael nodigh vereysschen) den trompetter te beveelen d' opsight als hooft over 't Schape-jachtjen ende tot hem een bootsgesel ende altijt^1. een tweede opsiender van 't Robben-eylandt, om, wanneer d' een verlost, dito vaertuygh den^2. verwisselingh tot een derde man mach hebben ende alsoo, sonder ander volcq daertoe te gebruycken, met de minste costen gevoert can worden.

Aldus gedaen ende geresolveert in 't fort de Goede Hoope, ten daege ende jaere als boven.

(Was geteyckent:)

Jan van Riebeeck

Roeloff de Man

⁷Jan van Harwarden

Abraham Gabbema, secretaris.’

4 dito^3., moy weer ende variable luchjens. Is den Commandeur nae de coornlanden

+ 190

1. in elk geval, minstens.

2. Sic - vir dan?

3. Van 4 Desember 1658 kry ons in H die handskrif van 'n nuwe kopiïs met 'n afwykende spelling en selfs afwykende taalvorme. Die teks is ook in ander opsigte slordig en onbetroubaar en vereis meer verklaring. Hierdie kopiïs werk tot die end van 4 Februarie 1659. Die teks van K, vir sover dit voorhande is, is beter en betroubaarder en vertoon ook nie die afwykende spelvorme van H nie, sodat heel wat verbeteringe uit K kon aangebring word. Deur die vele lacunes wat K vertoon, was dit egter nie moontlik om K heeltemal te volg nie. Die maand Januarie 1659 ontbreek byv. heeltemal in K. Juis deur sy afwykinge is die teks van H egter taalkundig interessant en van belang. Sekere spellinge en taalvorme in H maak dit waarskynlik dat die kopiïs 'n Duitser was, so byvoorbeeld erst vir eerst, vor vir voor, dar vir daer, war vir was, vorme soos glooven, glijck, ongluckigh, en die tipiese verwarring van stemlose en stemhebbende klappers: de i.p.v. te (in die gedrukte teks meestal gekorrigeer), groende, quanditeyt. Die mees opvallende kenmerk van die spelling in H is egter die au i.p.v. ou, soos in haudt, saudt vir hout, sout. Sou die Duitse -alt die skrywer hier parte gespeel het? K het ou waar mens dit sou verwag.

[p. 429]

geweest, siende hoe 't met afmayen van 't coren stonde, daer elck even lustich besich aen was. Oocq treffelijck aen te sien de wijngaerdt van den Commandeur op den Boschheuvel, fray aen 't wassen, ende te hoopen weesende sulcx andre mede daertoe lust geven sal, etc.

5en dito, 's morgens betoogen lucht en de windt N.N.West met regen.

6en dito, stil weer met claere lucht, doch op den dach W.Z.Westcoelte. En is desen morgen overleeden eenen Jan Bundervoet, primo April verleeden per de Spreu uyt Zeelandt hier gecomen ende op den 4den September^1. passado tot meesterthuynknecht gevordert geweest met 14 gulden maendelijcx, uyt consideratie van sijne^2. goede kennisse ende ijver, etc., waeraen d' E. Compagnie een trou ende naerstich^3.+ dienaer in dat wercq compt te missen, hoedanich wij in 't eerste jaer onser aencomste mede een verlooren hebben, nadat hier oock maer eenighe maenden hadt gewe<e>st, sijnde de rest al traegh volkjen^4., en uyt hondert oyt qualijck sulcke 2 te vinden geweest.

7 dito, weer ende windt als voren. Sijn des avondts, omtrent tusschen 10 ende 11 uyren, 2 vrije timmerluyden, naementlijck eenen Pieter Paulussen Cley ende Dirck Vreem, met messen in gevecht geraeckt ende Dirck Vreem onder de corte ribben soodanich gequest, dat gevreest wordt voor swarichijt, hebbende den anderen de vlucht te lant in genomen.

Sondagh, 8en dito, fray, lieflijck weer.

9 dito, idem. Is voorsz. Pieter Cley in hechtenis gecregen.

Volle maen, den 10en dito, was men overal lustich besich het afgemayde coren in de schuyren te rijden met dit drooge weer.

11 dito, 's morgens doncker lucht ende N.Westecoelte, daer dags^5. een seer frayen, lieffelijcquen regen op volgden, doch duyrden niet langh.

Voormiddaghs is verhaelde gedetineerde eens gexamineert ende, 't fayct bekent hebbende^(c), met de boy^6. aen 't been boven de poort vandaen weghgeraeckt, terwijl den geweldiger de vuylesbaly^7. was weesen haelen. Des ordre gestelt is denselven door den fiscal ende soldaten te doen soecken, maer heden niet gevonden.

Op dato sijn de Saldanha-vaerders met haer vaertuyghen Peguyn en Zeeleeutjen van 't Dassen-eylandt geretourneert met 8 halff amen traen^8. ende wat eyeren.

1. Die woorde: den 4den September in H weggelaat.

2. H: van sijnder.

3. K: neerstigh.

+ 190v

4. H: volcqs.

5. d.w.s. later op die dag.

(c) Vir Pieter Cleij se ondervraging en bekentenis sien C. 2952: Confess. en Interrog., 1652-1673, pp. 55-56. K.A.

6. Vir boei.

7. K: vuylensbaly.

8. Die getal (8) ontbreek in H.

[p. 430]

12en dito, goet weer ende variable luchjens. Wierd 's morgens in 't velt door de schapewachters de boy voorsz. gevonden, sijnde de beugel op de scheen middendeur gevijlt.

⁺ 's Middags is <'t> Schape-jachjen met d' eerst haudtwercken^1. tot een schapestal na 't Robben-eylant gesonden, 't luchjen variabel hebbende.

Heeden is een mager koebeest met 9 dito schapen gehandelt van de Tabacqdieven ofte Gorachouquas, daer eenige van Oedasoas volcq bij waren, die tot anlocq met broot, brandewijn ende tobacq wat getracteert werden.

13 dito, moy weer ende 't luchjen westlijck, quam 't Schape-jachjen wederom, sijn haudt aen 't eylandt gelost ende tijdinge medegebracht hebbende datter sedert sijn laetste reys 13 schaepen waeren^2. aengeteelt, sulcx nu 487 schaepen, jongh ende oudt, aldaer zijn.

‘Vrijdach, den 13en December, 1658^(d).

Dewijle d' E. Compagnie soo voor derselver eygen guarnisoen <ende> aencomende scheepen, als tot gereyf^3. der borgeren ende vrije ingesetenen te deeser plaetsen, goede quanditeyt saut jaerlijxs noodich heeft, 'twelcke op te gaderen uyt de saudtpannen alhier, bevonden is voor d' E. Compagnie met haer dienaers seer costelijck^4. valt, soo ten aensien dat daertoe volcq apart te hauden 't garnisoen te veel beswaert, als oocq omdat deselve uyt 't oogh ende soo verde van de handt weesende als de saudtpannen leggen, maer passelijcq^5. hun best doen, etc.

Ende dat oocq wanneer men 't halen ydereen toelaet, elcq sonder kennisse in de pannen commende^6., 't saudt seer vuyl ende zandigh macken, als nemende ende sleepende het d' een voor d' ander even greetigh wegh, hoedanich onsuyver het^7. oocq de Hottentoos halen, ende dat maer bij clijne partijen als 't haer lust daeromme moyte te doen, 'twelcke oock maer selden gebeurt ende mede juyst niet op de rechte tijt, ende wes meer bij den Raedt overwogen sijnde; item oock dat, conform de gelaten ordre van d' E. Heer Commissaris van Goens^(e), oocq wel partije^8. na India met goedt proffijt saude cunnen versonden worden - Is eyntelijcq na verscheyden deliberatien met die vrije Saldanha-vaerders g'accordeert voor dit saysoen tot preuve aen deselve over te geven alle de sautpannen van deese Caep^9., groote ende cleyn, waer ende soo^10. deselve mochten geleghen sijn, onder conditie dat sij 't saudt altemalen ende sooveel mooglijck te becommen sullen hebben uyt de pannen, heel suyver ende schoon, hoogh ende droogh^11. op hoopen te brenghen ende onder matten off⁺ andersints soodanich te decken ende bewaren dat het voor smelten gepreserveert

+ 191

1. Brill lees handtwercken - mislei deur die au vir ou.

2. H het waer; waer vir was het tevore 'n enkele keer voorgekom, maar versterk hier tog die vermoede dat die kopiïs van hierdie gedeelte 'n Duitser was.

(d) Vgl. C. 1: Res., Raad van Pol., 1651-1663, pp. 398-400. K.A.

3. gerief. Gerief en gerijf is vorme wat van ouds naas mekaar voorkom in Ndl. Kyk WNT sub voce.

4. duur.

5. op 'n manier, so-so.

6. K het comende.

7. H: hoedanich het onsuyver het oocq de Hottentoos halen.

(e) C. 700: Mem. en Instr., 1657-1685, pp. 5-25. K.A.

8. d.w.s. partye saudt.

9. Caep het hier al 'n uitgestrekte begrip.

10. soo = hoe. Waer ende soo is nie waarso nie. Vgl. noot 8, bls. 450.

11. 'n Uitdrukking uit die seemanstaal wat nog gebruiklik is in Afr.

+ 191v

[p. 431]

ende 't gansche jaer door sal cunnen gehaelt worden, sowel in 't natte als drooghe mousson, wanneer 't d' E. Compagnie best sal geleghen commen, ende dát door Compagnie's eygen wagens ende volcq, van de plaetsen daer het de voorsz. vrije Saldanha-vaarders ofte zaudtwerckers uyt de pannen sullen hebben op hopen gebracht, sonder dat sijluyden aen ymandt eenich saudt sullen moogen vercoopen, vereeren ofte leeveren, anders als aen d' E. Compagnie voorsz., die 't als eygen Heer van 't lant self toecombt ende dat dan oocq als loon van arbeyt voor 1 Real van 48 stuyvers yder legger vol afgestreecken, vermits d' E. Compagnie de moeyten ende costen om te haelen met eygen wagens ende volcq selffs doen zall.

Ende opdat haer^1. deselve Haer Ed. in deesen haeren gerechticheyt^2. te min mocht worden gefraudeert, ondercroopen ofte van haer eygen toebehorend goedt ontvreempt, so is oocq verstaen navolgende interdictie alomme te publiceeren ende affigeeren^(f) daer 't behoort, van inhaude als t' weten:

Den Commandeur en Raet van 't fort de Goede Hope ende vorderen omslagh aen Capo de Boa Esperance, etc., doen te weten:

Alsoo bij den Commandeur en de Raet bovengemelt, conform derselver resolutie heeden daerover specialijcq genomen ten dienste van d' E. Compagnie, is goedt gevonden de vreye Saldanha-vaarders vor^3. dit drooge mousson over te geven alle de saudtpannen van de gansche Caep, onder conditie als met deselve gemaeckt, ende dat sijluyden aen niemant anders als d' E. Compagnie 't minste corl saudt sullen mogen leevern, vercopen, vereeren ofte andersints, onder wat pretext het saude moogen weesen, soo worden alle vrije luyden soowel als Compagnie's dienaers, conform de mondelinghe waerschauwinghe ende inderdictie voor dato gedaen, nochmael wel expresselijcq verbooden ende gewaerschaut, gelijcq geschiet bij deesen, dat niemant van deselve eenich saudt uyt eenige van allen de saudtpannen sal vermogen te halen, selfs noch door Hottentoos of andere, directelijck of indirectelijck, ofte onder wat dexel^4. het oock saude mooghen weesen ende hoe dicht het saud aen haer huysen oft elders buyten haer eygen landt mochte groeyen^5. ofte gevonden worden, op verbeurt van 'tselve ende 10 Realen daerenboven voor⁺ d'erste, dubbelt voor de tweede ende meerder reyse^6., op arbitrale corectie bovendien, ende door den fiscus aengesprocken te worden als vervreemders ende spoeljeerders van Compagnie's goedt (gelijcq het is) ende uyt welcq recht deselve saudtpannen aen de verhaelde Saldanha-vaerders oocq sijn overgegeeven om haer proffijt uyt te soecken tot Compagnie's ende alle der vrij leuyden accomodatien, sullende de boete geapliceert worden ⅓ voor de gemelte Saldanha-vaerders ofte zaudtwerckers als sij der ymandt op attrappeeren, ⅓ pro fisco^7. ende den rest vor den armen.

1. Hierdie haer is oorbodig.

2. reg.

(f) As 'n plakkaat bekend gemaak op 15 Desember 1658. Kaapse Plakkaatboek, I (1652-1707), pp 46-77.

3. Sic.

4. voorwendsel.

5. aanwas (deur verdamping van die sout water).

+ 192

6. keer. Die leestekens gee hier moeilikheid. Brill het 'n komma na dubbelt en na bovendien.

7. Gabbema was die fiskaal in hierdie tyd.

[p. 432]

Aldus gedaen ende geresolveert in 't fort de Goede Hope, ten dage ende jare als boven, mitsgaders dese interdictie gepronunchieert ende g'affigeert den 15 daeraenvolgende.

(Getijckent:)

Jan van Riebeeck

Roelof de Man

Jan van Harwarden

Abraham Gabbema, secretaris.’

14en dito, ruyg, winderich weer van den N.Westen, met wat regen.

Voorleeden nacht is den patient Dircq Vreem in Compagnie's sieckenhuys overleden ende na openinghe van 't lichaem door den opper- ende onder-gurigijn^1. ten overstaen van <ge> committeerde, bevonden quetsure voormelt hem gegeven door den vrij haudtsager, Pieter Paulussen Cley, op den 11 passado uyt sijn detentie gebrocken^2. ende noch vluchtigh ende niet te vinden wesende, conform onderstaende acte van raport bij deselve gecommitteerde ende voorsz. gururgijns^1. gedaen ende alhier g'insereert, luydende als te weten:

‘Op huyden ten overstaen van ondergeschreven gecommitteerde Raetspersonen ende den fiscus deser fortresse op 't voordragen van den opperchirurgijn, Mr.⁺ Wilhiam Robberson, door denselven ende den onder-girugijn g'opent sijnde 't doode lichaem van den vrij timmerman Dircq Vreem, omme te sien oft denselven gestorven is van de wonde heden 8 dagen des avondts gecreegen met een mess van Pieter Paulussen Clij van Delff, mede vrije timmerman alhier, soo is, na genomen ondersoecq ende visiten^3. van alle inwendige parteyen, bij deselve bevonden dat de wonde was gepenetreert tot wel een duym breet in de rechter zijde van de leever, welcque solutie^4. in deselve oock was al ten deel geputrificeert, sulxs 't ordeel van gemelte opper- ende onder-chirurgijn was dat^5. den patient van de voorsz. quetsure is gestorven, haer verwonderende dat hij soolange geleeft hadde.

Aldus gedaen, gevisitteert ende gerapporteert bij en ten overstaen van d' ondergeschrevenen in 't fort de Goede Hope, desen 14en December, anno 1658.

(Was getijckent:)

Wilhiam Robertson^6.

Pieter van Clinckenburch^(g).

In presentie ende ten overstaen

van ons als gecommitteerde:

Roelof de Man,

Jan van Harwarden, ende mij als fiscus ende secretaris:

Abraham Gabbema.’

1. Afwykende spelling; K het chirurgijn(s).

2. Sic.

1. Afwykende spelling; K het chirurgijn(s).

+ 192v

3. skouing.

4. As mediese term nie in WNT nie. Shorter Oxford Dictionary gee solution of continuity as mediese term in die betekenis: ‘The separation from each other of normally continuous parts of the body by external or internal causes’. Term uit die vokabulêr van Meester William Robertson van Dundee?

5. So in K. In H en by Brill: dan.

6. K het die meer vernederlandste: Willem Robberson.

(g) Daar is 'n Klinkenberg in die Nederlandse provinsie Gelderland.

[p. 433]

Sondagh, den 15en dito, continueerende N.Westewindt ende regen.

16en dito, idem, weer ende wint variabel ende de boot Schape-jacht weeder afgevaardicht met partije hautwercken ende navolghende briefcken, geschreven aen Rijck Overhagen, luydent als t' weeten:

‘'t Schaepen-jachtjen compt weder met partije haudtwercken, ende alsoo wij beducht sijn off daer wel goede plaetse^1. clipsteen bij der handt is tot neuten^2. om de steylen van <de> stal op te setten, soo laet ons sulx eens weten, om bij manquement⁺ dan eenige van hier te senden tot ballast, alsoo de ladinge balcken al boven op moeten geladen worden, vermits deselve door de luycken niet onder cunnen gesteecken worden, gaende nu tot ballast;

Wat sware stucken haudt tot branthaudt om op de Vuyrbergh tot seyn van Compagnie's schepen, dat nuw^3. voortaen scherp moet waergenomen worden, mede 't vuyren in de plaets van pecqcransen, die soo wel niet strecken ende oocq te costelijcq vallen, also ieder voer^4. brandthaudt van de vrije luyden voor 3 gulden can aen 't fort gebragt ende daermede veel oncostelijcker gevuyrt worden.

Met de leste boot timmerhaudt dreygt^5. den Commandeur neffens de timmerluyden selffs mede te comen^6. om deselve de bequaemste plaets na behooren aen te wijsen daer 't stal ende crael sal gestelt worden, etc. Siet derhalven wel uyt of op de bijsijnde clippen geen bequame steenen tot neuten te crijgen sijn, om niet vergeefs steen van hier maer, in plaetse van dien, weder brandthaudt tot ballast te mogen senden, dat tot vuyren daer nodiger is.

Ul. sal nu soo lang op <'t> eylandt blijven ter tijt den Commandeur daer selfs compt ende telckens Elias Giers met de boot wedrom^7. laeten keeren. Laet ons oocq weeten offer wel gras ende ander groende op <'t> eylant saude wesen tot cost voor gansen die wij der dan opsetten sauden.

Hiermede, etc.

In 't fort de Goede Hope,

adij 16en December 1658.

(Geteyckent:)

Jan van Riebeeck,

Roelof de Man.’

Op dato sijn oocq de vrije vaertuygen, Peguyn ende Zeeleeutjen, vertrocken, d' eene na Dassen-eylandt om traen, vis ende eyeren, ende d' andere na de Saldanha-Bay om vis ende seecker saudtpan, aldaer gevonden, wat^8. naeder te ondersoecken, wesende vier van haer volcq hier gebleeven om de Caepse saudtpannen volgens

1. Sic. Skryffout vir platte?

2. ‘stenen of houten onderstuk van een stijl’ (Van Dale).

+ 193

3. Afwykende spelling van nu - soos in K.

4. vrag.

5. is van plan, mik daarop. Word nog so gebruik in Afr.

6. H het commen vir comen en te i.p.v. de; t en d wissel meermale met mekaar af in H, 'n eienaardigheid wat mens dikwels in Duits-Nederlandse reisverhale teëkom. So wissel ook p en b.

7. Sic, vir wederom. Vgl. glooven vir gelooven.

8. So in K.H het waer.

[p. 434]

⁺ hiervoor gemaeckt contract waer te neemen, soodat deese luyden met een ende 't ander d' Ed. Compagnie ende vrije luyden om cleyn^1. gelt groot gerief doen, echter tot redelijcke benefitie van haer eigen selffs.

17 dito, claer sonneschijn-weer ende is 's middags 't Schape-jachjen al wederom gecomen.

18en dito, weder volladen sijnde met brandt- ende timmerhaudt, is den Commandeur selffs daermeede na 't Robben-eylant gevaren om de stallingen, etc., op de beste ende bequaemste plaetsen of te royen^2., comende omtrent 1 uyren met een zuydelijck luchjen aldaer te arriveren ende dien namiddach vorsz. stallingen met baekens noch af te steecken, mitsgaders een bequamer plaets, op een duyn uytsiende, ende een ander batrij^3. ordonneerende om het stucq canon op te stellen, tot beeter diffentie ende belet van eenich vaertuygh aen te comen in 't sandtbayken^4. als het jegenwoordich staet ende verleeden op den 20 October door gecommitteerde nagesien was, blijckende datter deselve wat licht over geloopen of wijnige kennisse hebben van yts op sijn nodige difentie te stellen, etc.

Met verwondering was te sien dat de schapen, nu 489 in 't getal, so welgedaen waren, vermits niet een grassjen op 't ganse eylandt was anders als wat groente^5. aen eenige bosgens op sommige plaetsen wassende, wesende anders, vermits de drooge tijt, 't gansche eylant so dor als de schraelste sandtduyn die ergens weesen mach; doch 's winters ofte in de regentijt, is 't er vol gras, wilde suyring ende spinnagie^6., etc.

De conijnen waren mede fray aen 't voorteelen ende niet heel wilt, maer dassen had den Commandeur, hoe^7. het eylandt over ende om cruyssten, geen vernomen, doch ons volcq wisten te seggen dat sij somtijts enige sagen.

19en dito, quam den Commandeur per verhaelde Schape-jachjen omtrent 11 uyren voormiddachs met een variabel luchjen weder aen 't fort te arriveeren daer, staende⁺ sijn uytwesen^8., niet sonders was vorgevallen, als dat 4 schapen van de Caepmans waeren geruylt ende de rest door den ondercoopman Roelof de Man in goede ordre onderhauden was, etc.

20en dito, 's morgens helder, warm sonnescheyn-weer als de vorige dagen, is den Commandeur eens gaen besichtigen in 't landt al der vrije luyden ende Compagnie's volcq haer doen op de corenlanden, etc., die fray besich vond, d' eene met mayen, d' ander ploegende ende sommige haer afgemayde graenen in de schuyren rijdende, met welcke ende gestelte ordres, etc.^9., 's avonts redelijck laet weder thuys quam.

Ondertusschen waer^10. 't Schape-jachjen, geballast met brandt- ende bovenop ge-

+ 193v

1. weinig. Teenstelling tussen cleyn en groot.

2. of te royen, af te steek.

3. battery.

4. So in K.H het sandtbayen vir 't sandbayken.

5. groenigheid.

6. Wat sou met ‘wilde spinasie’ bedoel wees?

7. Ontbreek in H, kom voor in K.

+ 194

8. Gedurende V.R. se afwesigheid kry ons die verslag van sy besoek aan Robbeneiland en niks oor die Kaap nie, behalwe wat hy by sy terugkoms verneem het.

9. met welcke ende gestelte ordres, etc.: slordige beknoptheid. Die bedoeling is: waarna en nadat hy orde op sake gestel het. In H ontbreek etc.

10. Weer waer i.p.v. was - soos in K.

[p. 435]

laden met timmerhaudt, met een zuylijcq luchjen weder na 't Robben-eylandt vertrocken.

21en dito, 's morgens drooge Z.Z.Oostewindjen, doch op den dach weder westlijck.

Sondagh, den 22en dito, drooge, warm weer ende wint als voren, dogh begond tegen den avondt wat te wayen van den Z.Z.Oosten,

23 dito, 's morgens vrij stijff aenhoudende.

's Middags quamen de vrije borgersraden, Steven Jansen van Wageningen ende Hendricq Boom van den Overtoom^(h), aen den Commandeur navolgend request⁽ⁱ⁾ overleeveren, luydende van woort tot woort als t' weeten^1.:

(h) 'n Plek by Amsterdam.

(i) Die betekenis van hierdie versoekskrif is geleë in die feit dat dit die eerste van 'n hele reeks burgerpetisies is, wat op wysigings in die Kompanjie se strenge, kortsigtige ekonomiese beleid aan die Kaap aangedring het.

1. In die hs. staan die woorde van die petisie aan die regterkant van die bladsy, die opmerkinge van V.R. aan die linkerkant in die marge. Gemakshalwe word die opmerkinge hier kursief gedruk onder die betrokke paragrawe van die petisie - soos by Brill. Herman Remajenne, een van die opstellers van die petisie, was 'n Duitser, afkomstig van Keulen, die ander, Johannes Rietvelt (wat hom hier teken as: van Bredenrode) is, volgens sy vrybrief, afkomstig van Alkmaer en het as bootsmansmaat aan die Kaap gekom. Die taal en styl van die petisie is baie gebrekkig.

- 1 -

Geeft met behoorlijcke reverentie te kennen aen UE., Heer Jan van Riebeecq, als Commandeur ende Opperhooft ende sijnen Raden aen d' Caep de Boa Expirantie^2., wij Borgerraden ende nagenoemde vrije borgers in 't general, oocq niemant uytgesondert, doen te weten ende versoecken wij van weegen ons verbandt:

Seditieus request ende apostil^3. op 'tselve. De suyplianten seggen in 't begin well reverentie, maer blijckt in 't vervolgh per force.

2. Sic. Die opstellers was geen geleerdes nie, maar waarom dan die Portugese i.p.v. die Hollandse naam van die Kaap probeer skrywe?

3. kanttekening, d.w.s.V.R. se op- en aanmerkinge in marge. In H. lyk die woord soos opositie.

- 2 -

Als dat wij vrijgeworden sijn om in de landtbau ons te erneeren voor den tijt als⁺ bij de erf- ende vrijbrief blijckt.

+ 194v

- 3 -

Dat wij sijn vrijgeworden opdat wij de vrije bestiaelcoophandel saude mogen drijven, ende voorts de rest niet uytgesondert, met d' inwoonders genaemt Hottentoos, ende nu dat wij vrij geworden sijn ende ons bloedige arribeyt aen 't landt gedaen hebben, soo wort de handel ons verbooden^(j).

Sijn haer brieven^4. ende conditien voorgeleesen ende daerbij doen blijcke:

Dat sij vrij geworden sijn onder submissie van alle ordre gestelt, ende noch te stellen, bij d' overicheyt alhier, op aprobatie onser Heeren Meesters in 't Vaderlandt, ende 'tgene bij

(j) Volgens die oorspronklike voorwaardes van hulle vryburgerskap was die vyrburgers nie toegelaat om met die Hottentotte handel te dryf nie. Sien oorspronklike voorwaardes, Daghregister, 21 Februarie 1657. Omtrent 'n maand nadat hulle vryburgers geword het, het Rijckloff van Goens hulle egter wel toegelaat om onder sekere voorwaardes met die Hottentotte te handel. Vgl. Daghregister, Maart 1657, noot g. Daarna het Van Riebeeck en sy Raad weer gemeen dat hulle hierdie voorreg misbruik het, en dus het hulle op 4 Mei 1658 'n plakkaat uitgevaardig waarvolgens die partikuliere veeruil ten strengste verbied is. Sien Daghregister onder hierdie datum.

4. d.w.s. die vrybriewe met die kondisies van vrywording.

[p. 436]

deselve Haer Ed. wijders geordonneert sij ofte noch geordonneert sal worden, etc., selfs volgens de vrij- ende erfbriefen d' eerste mal getijckent bij d' E. Heer Commissaris van Goens ende de conditien met Sijn Ed. gemaeckt ende haer meermalen voorgeleesen.

- 4 -

Ja, dat meer is: geen vlijs dat sij^1. brengen te mogen reuylen, nu noch voortaen.

Hebben derhalven opgemelte onse Heeren Meesters de vrayluyden^2. den veehandel met d' inwoonders gelast t' verbieden^(k), etc. ende wij in gevolge oocq het geslachte vee van deselve om na des Compagnie's oogmercq de duyrte voor te comen, ende dat het oock maer van gestorven ende siecke, schurffde beesten is dat de Hottentoos te coop brenghen.

1. nl. die Hottentotte.

2. Spelling onder invloed van Duitse uitspraak?

(k) Vgl. brief van Here Sewentien, d.d. 9 Oktober 1657, C. 409: Ink. Br., 1649-1660, pp. 880-894. K.A.

- 5 -

Als datter geseyt is, doen d' Heer Rijckloff van Goens hier aen de Caep was, van het beste sauden hebben om mede te arrebeyden in haer landtbauw, soo hebben wij van 't slimste, want d' eene die heeft ossen soo groot gelijck blijckersdogge^3., ende den anderen aude krengen^4. van koeyen om haer mede daerin t' erneeren ende haer te helpen, dewelcke onmoglijck is. Doch darom nietteminn soo moeten wij ons belijden^5. tot ter tijt toe, dat wij ander crijgen.

Is haer hierop geseyt dat dit alles onwarhijt sij, alsoo haer de schoonste jonge ossen ende sterckste koeyen, door mancquement van meerder ossen, uyt al den hoop gegeven ende selffs na willenkeur^6. laeten uytsoecken hebben, tot hedenmorgen aen Symon in 't Velt incluys ende oocq eenige aen den vrijborger Jan Reyniersen gepresenteert.

Ja, soo veel ende goedt dat sij, niemant uytgesondert, het daer rijckelijcq ende well mede cunnen stellen ende oocq verstaen wordt geringer tot den landtbau na rato van de groote van dien ende ommeslag maer nodich hebben, etc.^7.

3. groot honde wat voor die wasgoedwaentjies van blekers (mense wat linnegoed was en bleik) gespan word. O.d. 10 Jan. 1656, teen die middel, is daar sprake van ‘wackere kloecke engelse doggen’. Bleik, die Afr. vorm van die woord, kom dialekties nog voor in Nederlands.

4. kadawers, geraamtes, d.w.s. brandmaer koeie.

5. zich belijden met, berus in, genoeë neem met. Belijden is 'n afl. van lijden, duld, verdra.

6. Brill het will ende keur.

7. Die bedoeling van die slotsin is dat hulle minder (of slegter) trekvee gekry het na gelang die ‘ommeslag’ (omvang) van hulle bedryf.

- 6 -

⁺ Soo is het nu voortaan, dat wij met de voorsz. beesten een deel landts gebaudt hebben ende ons graynen^8. daeraf gehaelt ende in ons huys gebracht ende wij oock alle dagen voort aen het dorsen sullen vallen om ons coren ende garst schoon te crijgen, soo is 't dat wij Borgerraden ende wij vrij borgers doen weten, ende aleer

+ 195

8. grane. Of ay hier die a-klank voorstel of die tweeklank van grein, korrel, is twyfelagtig.

[p. t.o. 436]

Kol. Arch. 3971, fol. 194. Petisie Kaapse Vryburgers.

[p. t.o. 437]

Kaapse Argief: Petisie Kaapse Vryburgers.

[p. 437]

wij ons coren aen de Ed. Compagnie leeveren, dat wij met malckander weten mochten wat wij daervoor hebben mochten, want wij houden de mud op thien gulden ende de garst sal gemiddel^1. worden mettertijt, want wij daer noch gheen prijs setten cunnen. Want niet van sin sijn het coren minder te geeven, so sijnnen^2. wij van sin niet een voet landt meer om te bauwen. Daerom wilt ons een vaste prijs setten ende oocq, dat meer is, een handtschrift van UE. ende u vollen Raet onder onse Borgerraden berustend laten, opdat wij daer vast op staen mogen, wandt wij gheen woorden meer glooven^3., want wij worden gepayt aen alle canten met schoone woorden ende geen daet.

Hier scijnen de luytjens d' Ed. Compagnie t' willen twinghen^4.. Is haer derhalven geantwoort:

Dat se het wetstellen laten aen de overicheyt van Compagnie's wegen daertoe g'authoriseert, ende hun aenstellen^5. als gehoorsame onderdanen betaemt, sonder d' E. Compagnie (die se uyt de hant met cost ende al onderhaudt ende van onder ophelpt tot derselver groote costen ende beswaernissen) van 't een oft ander te dwingen of hier of daer mede te dreygen, als bij deesen vrij seditieus ende oproerich geschiet.

Want dat sij haer corn op 10 gulden 't mud hauden, saude wel niet veel op te seggen vallen als nauw te dingen^6., etc., maer te seggen dat het minder niet geven willen, met drijginge van gheen landt meer t' willen bouen, etc., is dwang ende bij d' E. Compagnie van haer onderdanen niet te leyden^7.. Des elcq gewaerschauwt wordt van hiervan te desisteeren opdat de Ed. Compagnie niet gepregneert^8. wordt daertegen de nodige ordre te stellen, etc.

1. die prys deur bemiddeling (in oorleg) bepaal word.

2. Dubbele meervoudsvorm!

3. Vgl. Du. glauben, Afr. glo.

4. t i.p.v. d, Mhd. twingen, Nhd. zwingen. K het dwingen.

5. gedra.

6. onderhandel oor die prys.

7. verdra, duld.

8. geforseer.

- 7 -

Glijck de vendrigh ons soeckt het coren af te copen voor 4 gulden de mud, oocq om ons daermede te bedriegen.

Dat is omtrent 2 à 3 mud coren van Harman Remmajenne, volghens sijn eigen bekentenisse, nu oocq doende, een vol jaer in de lucht laten overstaen bederven ende verwaerloost, mitsgaders corts noch eerst afgedorst, genoechsam^9. door dwangh, of dat anders gheen provisie uyt 't magasijn aen hem verstreckt saude worden, ende omdat dito coren heel verrodt ende onbequaem geworden is om broot van te backen, den vendrich toegestaen te mogen coopen tot voeding van de verckens, die hij om aen te focken haudt ende niemandt oyt aen gewildt heeft, etc.

9. feitlik, so te sê.

- 8 -

Doch wij niet van zin sijn het coren minder te geven als de voorsz. som.

[p. 438]

- 9 -

⁺ Daerom set ons een prijs in corten tijt want soolang wij geen prijs weten, sullen gheen landt bauwen, wandt wij gheen Compagnie's slaven willen wesen.

Op deese dwanghwoorden is haer g'antwoort, dat haer de goede hier buyten mochte hauden, ende voor hun sien^1. gheen wet te stellen van wie sij wetten t' ontfanghen hebben ende als oprechte eerlijcke borgers gehoorsammen moeten, alsoo d' E. Compagnie niet verstaen^2. sal, dat haer onderdanen wetten of prijsen ergens op stellen sullen, maer dat Haer Ed. sulx selfs toecompt en wel soodanige sorge in alles sullen draegen, dat de goede wel behauden sullen connen blijven, dewelcque oock voor gheen Compagnieslaeven gehauden worden, maer of haer de belhaemers^3. van deese force^4. dwangredenen al sullen cunnen daervoor bewaren (mits hare begane fauten ende genoegsame muyterije) om in slaefse decadentie te vervallen, staet te vreesen, en mogen toesien, alsoo het wat te segghen is de Ed. Compagnie te willen ergens toe twingen^5. die se volgens eer ende eedt ende conform haere vrije- ende erffbrieven, als^6. de verdere conditien, heden^7. noch voorgelesen, alle trouwe ende gehoorsaemheyt schuldigh sijn, ende dat na sulcke ordres alsser rede^8. sijn gestelt ende na deesen noch gestelt sullen ofte moogen worden.

+ 195v

1. voor hun sien, sorg dra. Eng. look out.

2. verdra.

3. K het belhamels. Belhamer is 'n gebruiklike dissimilasievorm.

4. geneig tot geweld, opstandige.

5. K het dwingen. Wisseling van d en t onder invloed van Du. zwingen?

6. sowel as.

7. H het hebben.

8. reeds.

- 10 -

Reeckent het selfs een reys^9. wat een groote coste wij alle jaeren moeten maecken: den eenen die heeft 3 knechts, ende den andern 2, ende soo voorts; die moeten oock betaelt sijn, want wij het niet stellen cunnen soo wij niet meer van 't coren crijgen dan 6 gulden.

Is haer g'antwoort, dat deese reequeninge al lang voor gemaeckt is, selfs al in 't Vaderlandt bij onse Heeren ende Meesters, welcque derhalven (dewijl sij het ommers dus parforcelijcq^10. weeten willen) verstaen dat, daer sij het landt voor niet hebben, al vrij minder als 6 gulden het mud stellen cunnen ende oock gehauden sijn den taruw ende ander graenen, die d' E. Compagnie begheert off aenstaet, te leeveren, maer tot hoedanige prijs eygentlijck is noch niemandt g'openbaert, maer^11. tegen den jongsten Borgerraedt, Hendricq Boom, eenige dagen geleden, (die seyde dat hy meenden minder als 12 gulden de mud niet te hebben) geseght door^12. den Commandeur deese eigentlijcke woorden: ‘Boomtjen, ick wenschte van weegen de vrij borgers, dat se all 6 gulden voor 't mud verseeckert waeren, daer mij dunckt dat sij 't oock vrij behauden^13. voorstellen sauden cunnen, doch wij sullen sien wat wij met de comste van den jaerlijcxen Commissaris uyt India voor deselve meer bedingen cunnen,

9. een reys, 'n keer, maar.

10. met alle geweld, per se.

11. alleen maar, behalwe.

12. Die woorde van seyde tot door in K, nie in H nie. Die sin is blykbaar dat die Kommandeur deur sy uitlating iets omtrent die prys verklap het.

13. veilig?

[p. 439]

ende oocq door ons voorschrijvens^1. aen d' Ed. Heeren, onse Meesters^(l), waerinne wij den Commissaris hulpe sullen versoecken’; dat sij ommers te meer cunnen bevroeden, dewijle den Commandeur selffs den landtbau is toegestaen ende soowel als de burgers mede wel gaerne de meeste prijs hadt, mitsgaders derhalven oocq haer daerinne sal soecken te helpen, etc., ende ofte vrije luyden dan wel reeden hebben soodanich haer genegen Opperhooft sulcken forcen dwang-request over te geven, smackende^2. meer na seditie als schuldige gehoorsaemheyt, wort de goede eens in bedencken gegeven. Doch nademael de meeste niet schrijven cunnen^(m), ende dit oproerich schrift oocq met haerlieden beeter ende goede meening niet overeencompt,⁺ sal sulcx haer ten goede gehaude ende ten principalen^3. de pen van den verborghen schrijver mogen toegepast^4. worden, neffens noch 2 à 3 anderen, van de meeste oproer ende praet sonder daet, welcke den Commandeur ende Raedt wel bekent sijn ende haer saecken tot dato noch versloft ende verwaerloost hebben, schoon deselve vele benefitiën boven anderen zijn gedaen, etc.

1. skriftelike voor-‘spraak’.

(l) Hier het ons weereens 'n voorbeeld van Van Riebeeck se sin vir geregtigheid. Hy het die vryburgers ferm tereg gewys en aangetoon wat hy as 'n gebrek aan erkentelikheid en pligsbesef aan hulle kant beskou het; maar terselfdertyd was hy bereid om vir hulle in die bresse te tree waar hy gesien het dat hulle regmatige klagte het.

2. Nie smakkende nie, maar smakende.

(m) Uit die handtekeninge aan die end van hierdie petisie blyk dat sewe van die veertien ondertekenare nie hulle name kon teken nie.

+ 196

3. ten principalen, gebruiklik veral as regsterm: wat die hoofsaak betref, hoofsaaklik, vernaamlik. H het den vir ten.

4. toegeskrewe?

- 11 -

Want in plaets wij sullen gehulpen worden, soo worden wij onderdruckt.

Is haer gesegt den onderdruckers aen te wijsen, doch wierd^5. hierop stil gesweegen ende niemandt thuys gevonden^6., maer bekent het soo niet te meenen, item dat het haer soo fel ende hardt niet voorgeleesen wass, etc.

5. H het wirdt - Duitse skryfwyse.

6. niemandt thuys gevonden, niemand bereid of in staat gevind.

- 12 -

Doch nicttemin, soo wij geen vaste prijs van 't cooren crijgen, soo sullen wij alle ons vee ende slaeven, voorts alle de rest dat onder ons berustent is, wedrom brenghen, wandt wij en willen dus niet blijven.

Op deese dwangredenen haer gevraegt sijnde: als men hun den vasten prijs van de Heeren Meesters openbart, of sij dan oocq gewillich sijn, tensij die te weynich ofte niet genoech in haer sinn is, haer graenen daervoor te leeveren ende de ploegen als eerlijcke borgers te laeten voortgaen, op belofte, door den Commandeur al lang ende veel malen gedaen, van voor haer te sien, mogelijck sijnde, meer te bedingen, etc., ende bij de vrije borgers g'antwoort sijnde van ja, soo is eyntelijcke de jongste missiven van Heeren 17en, dato 16 April 1658 g'opent ende haer het navolgente uyteselve^7. voorgeleesen: ‘ende ten eynde de voorsz. vrije luyden soude moogen weeten waervoor sij de graenen, bij haer te winnen, sullen cunnen quijt worden, oocq gehauden sijn aen d' E. Compagnie te leeveren, hebben wij goetgevonden Ul. te authoriseeren, dat Ul. haer de voorsz. graenen vooreerst sal cunnen offneemen ten prijse als volgt, te weten:

7. uyt deselve.

[p. 440]

Een last rijs van f 70. -. tot f 100. -., een last taruw van 70 tot 100 gulden, een last rogge van 50 tot 70, yder last gereeckent op 3,600 lb.^1., ende 'tgeene bij maten geleevert wordt naer advenandt, etc.⁽ⁿ⁾

Hier sach men datelijck elck even seer verflauwen ende bijna heel mismoedich werden, doch wierd^2. haer door den Commandeur weder een hardt in 't lijf^3. gesproocken, ende geseyt dat hij, als vooren, geneegen bleef ende beloofden de Heeren voor te dragen sij daermede niet behauden cunnen blijven, ende volgens dien met beleefde versoecken voor haer sijn best doen wilde om meerder te mogen bedingen, etc., dat haer weder wadt scheen te verquicqen.

1. Hier dus die presiese maat van 'n last aan die Kaap in V.R. se tyd - deur die Kompanjie in hierdie geval waarskynlik eerder te hoog as te laag bereken. Die prys sou dus op hoogstens 5 gulden per mud uitwerk, die mud gereken op 180 lb.

(n) Hierdie brief van Here Sewentien is te vinde in C. 409: Ink. Br., 1649-1660, pp. 1032-1040 K.A.

2. H het hier wordt.

3. een hardt in 't lijf gesproocken, moed ingespreek. H het gesprocken, K gesproocken.

- 13 -

⁺ Want wij cunnen onse provisie niet crijgen of wij moeten vaste borge stellen. Dat en was van tevoren soo niet geseyt, dat wij voor onse cost borgen moeten stellen, maer het was geseght dat wij met onse coren sauden betaelen als het van 't velt quam. Soo is 't voortaen dat wij niet langer willen gedwonghen weesen, want wij hebben moeten met dwangh erten, garst, bonen, milie sayen of de magasijn wert^4. geslooten. Daer leyt het nu ende is niet affgecomen^5., ende soo wij op het landt blijven, soo willen niet in onse landtbau gedwongen wesen, soo oocq van 't een als 't ander.

Hierop is haer gesijt, dat haer den taxt^6. van den borch, bij d' E. Compagnie gestelt, is gecommuniceert, ende terwijle sij meest alle die te boven waren ende eenige meer sochten van d' E. Compagnie te haelen, wat ende hoe sij maer costen, sonder haer best te willen doen om corn tot betaelinge te bauwen, als voornamentlijck Harmans geselschap, dat wij daerom, de sorgh over Compagnie's middelen bevolen, genootsaecht waren desulcke ende andere niet meer te borgen^7., als onder sufficante cautie^8., etc., item oocq met waerschauwinge van de magasijnen voor haer te sluyten (hoewel 't der noch niet eens toe gecomen is) ende te persuadeeren tot hun debvoir in den noodigen landtbau, daer gemelte Harmans geselschap de aldertraegts van allen tot dato in is bevonden, blijckende darbij^9. genoegsam, dat hij met de meeste ende beste treckossen van eersten aff uytgekeurt ende versien sijnde geweest, tot heden in al de 2 jaeren langh noch maer 9 morgen landts omgeploegt heeft, daer den vrij borger, Hendrick Boom, dit eerste jaer met de alderjongste ende cleynste ossjens van alle de vrij luyden over de 10 morgen landts omgeploegt ende besayt heeft, mitsgaders oocq daervan sijn schuyren fray vol coren becomen; item Jan Reniers, oocq maer 6 ossjes, over de 11 morgen landt hebbende, Steeven Jansen 15 ende Otto van Vreede^(o) 16 morgen besayt ende ingewonnen, mede niet veel minder ende swacker beesten als Harman Remagenne voorsz., gelijcq het oock Casper

+ 196v

4. H het magasynen wart.

5. Wat die woorde beteken, is nie duidelik nie: So staan dit nou en wat beloof is, is nie vervul nie?

6. taks (met hiperkorrekte t), vasgestelde hoeveelheid.

7. op skuld verkoop, krediet gee.

8. borgstelling.

9. Vir daeruyt?

(o) Vreden, 'n Pruisiese stad in die gebied van Munster in die weste van Duitsland.

[p. 441]

Brinckman mede redelijck gemaeckt ende 12 morgens lants oock met minder ossen als Harman omgebaut heeft, ende welcken Harman over den dwang in den landtbau om sijn trage luyicheyt noodich 't meeste hier is roepende^1., also niemandt anders als voor hun^2. dienthalven gedreygt sij de magasijnen te sluyten, als oocq om sijn coren te doen afdorsen, dat een gants jaer in regen ende wint buyten gestaen ende gladt bedorven is, soodanich dat het niet leeverbaar is, noch eetbaer voor menschen, ende daerom, als vooren, den vendrich toegestaen is het voor sijn verckens te moogen copen, sijnde derhalven den naerstige ende vrome borgers, onder den hoop de meeste geacht te weesen, in consideratie gegeven of men van Compagnie's wegen niet genootsaeckt is sulcke trage, inhalende gasten tot haer debvoir met alle mooglijcke middelen aen te manen, ofte, glijckt^3. in 't request genoemt wort, te dwingen ende voortaen noch meer op te passen, opdat de Ed. Compagnie door desulcke, reden^4. soo verde boven de gestelden taxt schuldich sijnde, niet al te veel beswaert wordt tot derselver groote intrest^5..

1. 't meeste hier is roepende, hier die meeste te sê (te klae) het.

2. nl. die Remajennes.

3. g<e> lijck 't.

4. alreeds.

5. nadeel.

- 14 -

Want wij groote peryckel lijden van de Hottentoos om t' avondt of morgen in⁺ groote schade te comen, daer de Compagnie geen noodt af hebben, want wij de beschermers van ons landt sijn.

Is haer gesegt, dat se van peryckel selfs oorsaecq sullen sijn en blijven, soolang sij de Hottentoos, tegen de gestelde ordres, aen haere huyse gedogen ende alle gelegenheyden laeten affsien, etc. Item dat tot haer bescherminghe de redout Coornhoop met 2 stucken is gemaeckt tot costen van d' Ed. Compagnie, welcke Compagnie oock ten dien eynde begonnen heeft de reviere Liesbeecq op te ruymen, ende te maecken dat daer gheen bestiael can overgejaegt worden, boven dat haer oock is bekent gemaeckt hoe dat men voornemens is alle Compagnie's bestial aen de oversijden, buyten ende langhs haer corenlanden, te laeten weyden, met soldaten expres tot bescherminghe van haer ende derselver goedt, etc., 'twelcq wat anders is als dat sij haer eygen beschermmers sijn, also veele door traegheyt verschijden malen haere treckbeesten niet eens hebben willen bewaeren, als elckens^6. genoegsam tegen onse genegentheyt met dwangh desulcke als voorseyt^7. op hoogste nodich, waerdoor sij se verlooren ende laeten neemen hebben van de Hottentoos, tot groote quellinge voor d' E. Compagnie, die dan niet alleen heeft haer moeten ander beesten geven om haer in geen armoede te laten vervallen, maer oocq groote moyten met de Hottentoos gehadt, ja, soo verde, dat men al met deselve dienthalven^8. heeft in oorlogh geweest, doch Gode loff, weder tot vreede geraeckt ende deselve in soo goede devotie gebracht, dat se niet meer durven dencken iemandt van de vreye luyden off andere eenich overlast meer te doen, seeckers^9. een groote saecke voor de Ed. Compagnie,

+ 197

6. = telkens, wat 'n samestelling is van te + elken, 3de nv., enkv., ons. van elk + ‘adverbiale’ s. Elken kom in Mndl. naas telken voor maar is in WNT nie opgeneem nie. K het t'elckens.

7. Hier het daar blykbaar woorde uitgeval.

8. om dié rede.

9. seecker + ‘adverbiale’ s.

[p. 442]

etc., ende principal gheen clijne gerustheyt voor de vrij borgers, daerbij door Godes zeegen uyt gevaer, etc., ende dierhalven aen alles dit^1. well te beseffen, wat cleynen peryckel sij te lijden hebben als se haer, gelijck alle onderdanen gehauden sijn, de ordonnantien tot hanthavinghe van 't voorige willen onderwerpen, doch die niet en willen, can 't recht en de justitie tegen gebruycht^2. worden, daertoe alle uyr van dien gereet zijnde, etc.

1. alles dit, dit alles. Vgl. Eng. all this.

2. Sic.

- 15 -

Soo is 't, als dat wij om iets versoecken van hetgheene dat ons van noode is, dat wij dat crijgen mogen, want het ons beloofft is, als^3. wat wij versoecken, dat het ons sal gedaen worden, dat wij sauden vrij haudt, saudt ende alles wat wij van node sijn voor den tijt van 12 jaren, saude oocq ons rantsoen vlees, speck, rijs, oly, asijn, oocq⁺ het beeste-slaen^4., ende oock saude^5. mogen laten malen, mitsdien voor contentement^6., etc., soo is 't als dat wij geern hadden dat ons de Heer een bos wees daer wij vrij haudt haelen mochten, om elcq te maecken 'tgeene datter van noode is. Het is oock geseyt doe de Heere van Goens hier was, dat wij sauden schapen crijgen, al wauden de vrije luyden een duysent schapen hebben, ende nu oock niet crijgen cunnen of moeten se contant betaelen, 'twelcke d' Heere wel weet, dat wij gheen gelt hebben, want het is altijt gelt, gelt; ende daer gheen gelt ontfanghen wordt^(p) ende wij moeten swaere intressen geven, soo is 't dat wij versoecken, dat wij, vrije luyden, glijck mach gebestiaelt^7. weesen, want wij met gheen koeyen bauwen cunnen. Want het is geseyt, wij sauden geholpen worden, ende soo niet, sal het blijven staen^8., het een met het ander.

Hierop is haer gesegt, dat soo ymant yts noodighs belooft sijnde, gewijgert was, spreecken saude, doch sweegen altemaelen stil, behalven eenige van de naerstighste, welcke bekenden hierinne ten vollen contentement gedaen te sijn, ende haer vorders beweesen, dat se van haudt tot heden emmers noch toegelaten waren voor haer eygen brandt ende tot wanden harer huysen, tuynstocken, etc., uyt de beneden-bossen te haelen, item oocq saudt, hoewel haer sulx nooyt bij niemant ter werrelt belooft is, veel minn vrij voor 12 jaeren. Dat streckt alleen op haer baulandt, dat se dat voor 12 jaeren vrij sullen hebben, sonder belastinge, als bij de erffbrieven blijckt ende de conditien met d' Heer van Goens aengegaen^(q), etc., ende alsso de bossen, bequaem tot timmerhaudt, seer onordentlijck plachten geschonden te worden ende darop timmerluyden en haudtsagers sijn vrij geworden om timmerhaudt met ordre te zaagen ende hacken, ten eynde voor die naecomen oocq haut tot accomodatien mag weesen en die niet verlegen sauden staen, is haer sulx geordonneert van deselve vrij timmerluyden ende haudtsagers ten redelijcken prijse te haelen ende coopen, alsoo der die oocq op leeven moeten; gelijcq mede 't saudt, soo onordentlijck plegende uyt de pannen gehaelt te worden, aen vrije

3. alles.

+ 197v

4. slag.

5. (koring) sou mag laat maal.

6. mitsdien voor contentement = ?.

(p) Dit is waar dat hulle tot dan toe nie kontantgeld ontvang het nie, want produkte wat hulle aan die owerheid gelewer het, is eenvoudig in vermindering van hulle skuld aangeneem. En aangesien hulle vrywel alles wat hulle aan die begin nodig gehad het, soos vee, slawe, landbougereedskap en saad, op krediet van die Kompanjie ontvang het, sou dit nog lank duur voordat hulle uitbetaling in kontant kon verwag. Sien Daghregister, 21 Februarie 1657.

7. (gelyk op) van beeste voorsien.

8. stil staan, d.w.s. daar sal nie gewerk word nie.

(q) Vgl. voorwaardes waaronder hulle vryburgers geword het, Daghregister, 21 Februarie 1657; en die instruksie van Van Goens, C. 700: Mem. en Instr., 1657-1685, pp. 5-25. K.A.

[p. 443]

lijden is oovergedaen om saut, schoon ende droog, daeruyt te halen ende aen d' E. Compagnie, glijck de lantbauwers haer coren, ten redelijcken prijse te leeveren, daer sij 't dan goetcoop genoegh, suyver ende schoon, cunnen becomen.

Wegen vlees ende specq, is haer van d' Heer Cunaeus maer voor 3 maenden vergunt^(r) ende bij ons, tegen Sijn E. ordre, tot heden noch al verstreckt, schoon der vis genoegh te crijgen is ende elcq voor sijn eygen vrij staet te visschen, daer hun oocq al meer liberteyt in toegestaen wordt als d' E. Heer van Goens haer wel heeft belooft, om redenen in de conditien, etc., bijgevoegt ende heeden voorgeleesen: rijs voor ½ stuyver 't lb. gelijck se^1. d' E. Compagnie in India cost; ooly ende asijn halen se noch al. Dit is een blaeuwe^2. clacht, also wel als 't voorige,⁺ want wij spijsen Compagnie's dienaeren met vruchten uyte thuynen om den rijs voor haer te strecken^3., vermits haer die voor ½ stuyver 't lb. seer oncostlijck valt.

Weegen 't malen is noch vroegh, maer cunnen de haestighen niet wel haer tijt afwachten wat ordre daer sal op gestelt worden? Doch dit is Hendrick Boom principael, die 't wel al na sijn sin hebben ende inslicken soude willen, als sijnde noyt vergenoegt^4., hoeveel welldaden hij van d' E. Compagnie genooten ende geschraept oft geraept heeft.

Aengaende die schapen die haer bij duysenden door de heer Van Goens belooft waeren, is apperent wel eenichsints waer, maer te verstaen: als er de Ed. Compagnie van versien was, ende mits betaelende; ende dat sulxs niet^5. contant gevordert wordt, is van die den gestelden borgh der Heeren Meesters door haere greetighe inhaelinge verde te boven sijn gecomen ende wij gheen verder borgh tot laste van d.E. Compagnie^6. over ons derven neemen, schoon wij weeten sij gheen gelt hebben oft crijgen cunnen als met grooten intrest. Waerom belooven se soveel? Ende souden noch al meer geeven, alsser maer waeren die schieten^7. wilden, ende alsoo haer selffs tot irreparable lasten beswaeren, indien bij ons daerinne niet tijdelijck ware voorsien geweest. Ende hoe hebben sij 't nu gemaeckt? Dat niemant sulcke oproerige borgers meer fideeren^8. sal, etc.

Om gelijck^9. gebestiaelt te mogen wesen, sijn sij ten vollen genoegsam naer advenand^10. elx landt dat hij in eigendom te bouwen heeft, ende wanneer se deselve^11. daer alleen toe gebruyckten (in plaetse dat se de beesten met riedt, steen ende brandthoudt voor anderen afneemen) souden se, aen die se hebben, dubbelt versien sijn - gelijck oock verstaen wordt dat se sijn. Ende die d' E. Compagnie, noch heel jong sijnde, meerder heeft moeten te passe comen^12. voor andere vrije landtbouwers, haer dagelijx daertoe aenbiedende ende, mits manquement, noch niet cunnende geaccomodeert worden, na 't schijnt dat sommige onder de jegenwoordige landtbouwers gaerne het spel (sonder meer andere beneffens haer) alleen in hadden^13. om alsoo een monopolie te cunnen maecken, wandt oocq haer noch gistern verscheyden van de sterckste koeien tot verhinderinge^14. van den anteelt tot treckbeesten sijn gegeeven, in plaetse van de

(r) Vgl. instruksie van Cunaeus. C. 700: Mem. en Instr., 1657-1685, pp. 27-41. K.A.

1. nl. die rys.

2. ongegronde.

+ 198

3. ver mee te kom, lang te laat duur.

4. Boom staan anders altyd in 'n goeie boekie by V.R.

5. ?.

6. So in K.H het: borgh tot van d'E. Compagnie wegen. Van borgh tot maak Brill borghtocht.

7. d.w.s. geld skiet.

8. vertrou.

9. In die hs. en by Brill: ongelijck.

10. naer advenand, in verhouding tot.

11. nl. die trekvee.

12. te passe comen, te hulp kom.

13. gaerne het spel alleen in hadden, graag die saak alleen in hande sou wou gehad het.

14. belemmering.

[p. 444]

manquerende ossen, daer se segghen, dat se niet mede arbijden cunnen, hoewel d' E. Compagnie⁺ doorgaens tot haeren bou ende wagens koeyen heeft gebruyckt in plaets van ossen, omdat die de vreye luyden al telckens sijn gedaen^1. als se maer eenichsints bequaem waeren. Ende noch derven se seggen dat se met de koeyen niet bauwen cunnen, met wel force drijginge^2. dat se, anders niet geholpen wordende (schoon se ten overvloede, als vooren geseyt, geholpen sijn) alles willen laeten staen daer 't staet. Waer hoorde men oyt sulx uyt eerlijcke, vrome borgers ende onderdanen tegen haer ovricheyt, ofte d' E. Compagnie, die se soo schoone gelegenheit geeft tot prosperitijt ende ten dien eynde van alles, ende van den beginn aff, uyt de handt onderhoudt ende te borg^3. dus lang tot soo merckelijcke somme t' haerder belastinghe spijst ende met alles so mildelijck accomodeert, etc.?

+ 198v

1. Moet hier beteken gegee. Vgl. WNT III, 2722.

2. Vgl. noot 4, bls. 438 hiervóór. Of moet force hier (en daar) opgevat word as substantivum: dreiging met geweld?

3. te borg, op skuld.

- 16 -

Want wij sien dat den vendrich^(s) de beesten die na^4. 't geven van 't beste uyt de crael neempt, ende oocq Hendricq, de snijder^5.(t), dewelcque dat niet geseyt is dat sij de besten sullen hebben, maer het is ons belooft de beesten te hebben van de allerbeste. Daer sijn wij vrij op geworden om die te crijgen, maer sij vorschreven niet.

Dit is oock onwaer, alsoo den fendrich, de meeste verckens haudende, (dewijle der, als geseyt, andere om de moyten niet hebben aengewilt) maer vijff koeyen oyt heeft in sijn huyr gehadt, ende dat bij opveylinge, om gelijck andere verckenhouders de carnemelcq voor de biggetjes te gebruycken ende hem, gelijck andere, tot dien noodighe aenqueecq van dat vee aen te moedigen, etc. Ende sijn die 5 oock de slechste, ende deselve koeyen die hij voor d' E. Compagnie diep uyt landt in peryckel van sijn lijf ende leeven met groote moyten ende ongemacq heeft gehandelt^(u).

Ende aengaende de melcqbeesten die den vrij cleermaecker Hendricq heeft, sijn 12 stuks, ende niet de sijnen maer des Commandeurs eigen beesten, die se sijn^6. huysvrou door voorsz. vrij cleermaeckers vrou laet waerneemen^7. met een vrij knecht van 16 gulden maendelijx, welcqe hij, Commandeur, daerop haudt, boven 't genot aen de vrou^8. toegestaen - dat sij luyden oock well weeten, hoewel sij Hendricq noemen, maer den Commandeur selfs meenen, ende hierbij wel stautelijcq derven calangeeren^9. tegen alle billicke eerbidicheyt ende respeckt die se denselven als haer hoogste opperhooft hier ter plaetse schuldich^10. sijn. Ende aengaende de beste beesten, die se seggen haer belooft te sijn, hebben se al van over jaer en dagh wegh, en den Commandeur expres gewacht met sijn landtbauw tot sijluyden eerst geholpen waren,

(s) Jan van Harwarden.

4. So in K.H het nadt. Brill lees nae 't. Die passasie bly moeilik. In elk geval word bedoel dat die vendrig (Van Harwarden) van die beste beeste by die uitdeling vir hom geneem het.

5. Hendrik Hendricksz. van ‘Zurwarden’, vry kleermaker van beroep, vry geword in Oktober 1657 nadat hy dit tot korporaal gebring het.

(t) Hendrik van Surwarden. Vgl. bevolkingstatistieke, Daghregister, 27 Desember 1658.

(u) Die vaandrig was kort tevore, in Oktober en November, op ruilekspedisies na die binneland. Sien Daghregister, 30 Oktober en 2 en 10 November 1658.

6. nl. van Van Riebeeck.

7. laat oppas en mee laat boer.

8. van die kleermaker.

9. van 'n oortreding beskuldig. Via Picardies calanger uit Lat. calumniare.

10. H het skuldich.

[p. 445]

ende na 't volcomen geschiet was, heeft denselven eerst dit^1. jaer, 1658, de besten neffens d' E. Compagnie daeraen uytgecosen tot sijnen bau, etc., sulx dat niet op te seggen valt ende⁺ de supplianten groote onwarheeden uytspougen^2. ende smeden tot haer cleyne eere^3., etc., sijnde oocq nooyt geseyt, dat sij, landtbouwers, alleen melcqbeesten ende schaepen souden houden ende andere vrije luyden daervan g'excuseert blijven, maer sulx vorz. Commandeur dancq weeten die 't op den 20 Augusty verleeden medt den Raedt t' haeren besten^4. vooreerst aldus noodich bevonden ende geresolveert hebben^(v).

1. H het dat.

+ 199

2. Van Riebeeck gee uitdrukking aan sy verontwaardiging. Spoegen, soos in Afr., 'n byvorm van spugen, die gewone vorm in die Ndl. spreektaal, naas die gewone skryftaalvorm spuwen.

3. kleine eere, eufemisties vir schande.

4. t' haeren besten, tot hulle voordeel.

(v) Aangesien die Kompanjie teen hierdie tyd genoeg skape en beeste vir sy eie doeleindes gehad het, het die Politieke Raad toe besluit om die vryburgers teen vasgestelde pryse van 'n aantal koeie en skape te voorsien. C. 1: Res., Raad van Pol., 1651-1663, pp. 365-367. K.A.; en Daghregister, 20 Augustus 1658.

- 17 -

Ooq dat boortvaren versoecken wij dat het mach toegestaen worden als de scheepen 3 dagen op de rheede geleegen hebben, vrij ende vrancq, sonder naeloopen van den fiscael.

Wegen 't boortvaren is haer altijt toegestaen geweest nae den derden dagh sonder vraegen, maer na 't versteecken van den vrij borger, Marten Vlockert^(w), g'ordonneert 't consent van des^5. Commandeurs eygen handt te haelen, conform de conditiën bij d' E. Heer van Goens met haer gemaeckt; doch schijnt hierbij oock openbaerlijck dat de vreye luyden gaerne selffs meester boven haer wettige Ovricheyt waren, ja wel selfs booven d' E. Compagnie ende haer eygen Heeren ende Meesters. Maer daer sal sorg voor gedragen worden ende de principale roervincken van deese seditieuse oppositie wel uytgevonden worden, als sijnde eenige rede genoegsam bekent, verstaende soo se haer misslagen met comportementen voortaen niet trachten te repareeren.

(w) Vgl. Daghregister, 9, 10 en 13 November 1658.

5. H het den i.p.v. des.

- 18 -

Soo is 't dat wij voortaen, dat daer geschreven is, dat wij het mogen weeten hoe het weesen magh in corten tijt wat wij voor 't corengarst^6. sullen hebben.

Is hier voren geseyt.

6. gars wat nog op die land staan. Vgl. WNT VII, 5605. Die sinsbou van hierdie artikel is hopeloos verward.

- 19 -

Ende wij versoecken oocq de ruyling principael^7.. Dan sauden noch sien eenige beesten te crijgen om ons daermede te behelpen, want Compagnie's crael is tegenwoordich vol beesten ende wij en cunnen der geen crijgen. So daerom versoecken

7. in die vernaamste plek.

[p. 446]

wij oock de handel^1., ende wilt ons op dit request bescheyt laete weeten. Hebbe niet meer^2.. Dan blijven wij al t' samen U oetmoedige dienars.

Aldus gedaen aen de Caep de Goede Hope, den 22 December, anno 1658.

(Was ondertijckent:)

Steven Jansen
dit merck	X	van Hendrick Boom
dit merck	X	van Symon in 't Velt
dit merk	X	van Jan Reyniersz.
dit merq	X	van Otto Jansen van Vrede
Casper Princkman^3.,
dit mercq	X	van Jacob Rosendael
dit merq	X	van Warnar Corneliss.
dit merq	X	van Pieter Vasagie
Frants Gerritsz.
Herman Remajenne
Jan Martens
Johannes Rietveldt van Bredenrode^(x)
Jacob Cloeten.

Hierop is haer geseyt de reuylinge heeft d' E. Compagnie verbooden bij haere brieven uytte 17e^4., haer oocq voorgeleesen^(y), sijnde haer die soowel als d' E. Compagnie schadelijck, vermits sij doch gheen goede beesten van de Hottentoos crijgen cunnen ende de clad^5. ende duyrte daer maer inbringen, boven dat sij, met het in 't landt loopen, haeren bau versuymen daer sij op⁺ vrij geworden sijn, ende genoeg met beesten elcq toe versien sijn volgens verclaringe van de meeste hier ondergeteyckent, uytgenomen den tragen, ongehoorsamen Harman Remajenne ende Rietvelt, die 't request met al te scharpen pen geschreeven ende, soo wij meenen tegen geneegentheyt van al de rest, soodanich ingestelt ende de goede luyden helpen parsuadeeren ende dwinghen heeft^6. te teyckenen, volgens bekentenisse van al de rest, hierop gesaementlijcke ende oocq naderhandt bij den Commandeur alleen gecomen sijnde, elcq appart gedaen, beneffens haer onschuldt ende versoecq van vergiffenisse, etc.

Is oock gebleecken dat niemandt van all de schapen die deselve oyt staende den vrijen handel geruylt hebben noch een eenich dier over maer verwaerloost heeft, als eenlijck Hendricq

1. d.w.s. die veehandel, ‘de ruyling’ bo genoem.

2. In die hs. maer.

3. Vir Brinckman - b vir p.N.B. Sewe van die veertien ‘supplianten’ teken hulle naam met 'n kruisie. Onder die reisverhaal van Willem Muller (kyk Dl. I, bls. 421) teken Hendrick Hendricx, d.i. Hendrik Boom, blykbaar self sy naam. Hy het nog 'n seun Hendrik gehad. Kon die seun die skryfkundige lid van Muller se ekspedisie gewees het?

(x) Bekende ou Nederlandse landgoed geleë in Noord-Holland, ten ooste van die IJ.

4. d.w.s. uit die vergadering van Here Sewentien.

(y) Brief van 9 Oktober 1657. C. 409: Ink. Br., 1649-1660, pp. 880-894. K.A. Sien in hierdie verband ook Daghregister, Mei 1658, noot b; en Desember 1658, noot j.

5. de clad....daer in bringen, die pryse bederf.

+ 199v

6. So in albei tekste.

[p. 447]

Boom, Steven Jansen en Otto van Vreede, hebbende de rest die sleghs opgegeten ende voorts laeten verlooren gaen, etc..^1.

Dese antwoorden alle de geteyckende vrije landtbauwers, ontboden ende in de Raedtcamer present, aldus op haer voorsz. request van point tot point gedaen ende deselve tot 3 malen oocq distinckt ende duydelijcq van woort tot woort voorgeleesen⁺ sijnde, ende sijluyden bekent hebbende haer fauten daerbij grooflijckx begaen, etc., ende volgens dien versocht het bij^2. den Commandeur soo qualijcq niet mochte genomen worden, als claerlijcq nu siende niet alleen haren misslagh, maer oocq dat den Commandeur doorgaens in haer voordeel was ende met alle goede genegenthijt na vermoogen sochte op de been te helpen, etc. Is haer door denselven vorders geantwoort in substantie aldus^(z): ‘Wel aen, vrunden, sooveel ons ofte mij in 't particulier aengaedt, can ick^3. de saeck licht over 't hooft sien, maer dat Ul. d' E. Compganie soude meenen te dwingen, sal bij Haer Ed. quaelijcq genomen worden ende gansch onaengenaem wesen, oocq voor Ul. verdolinge^4. ende met 't hooft tegen de muyr geloopen, wenschende derhalven dat Ul. haer beeter beraden hadden, dat echter noch tijt is, ende daerom geraden blijft voortaen maar U best te doen aen de ploegh tot den landtbou, etc., voor U selffs, opdat oocq de antwoorden van d' E. Heer Commissaris van Goens noch in onse ende de eerste vrije luyden haere memorie niedt voor U gereedt staet, namentlijck: dat degheene, die niet voor sich selfs wil bauwen, voor d' E. Compagnie sal an den ploegh geset worden, etc.; boven dat oocq al verscheyde andere luyden daerop wachten tegen dat eenige oproerige vrije borgers tot straffe haer landt geconfisqueert wordt, etc., om in de plaets te mogen comen, selfs met aenbiedinge van huyr te betaelen. Daerom sij elcq vermaent voortaen toe te sien wat hij doet. Ick beloove na mijne gewoone genegentheyt mijn best te doen bij d' Heer Commissaris, uyt India haest te verwachten, ende met ons schrijven aen d' Heeren Meesters, dat de prijs wat magh verhooght worden. Laet maer de ploegh wacker sijn gangh gaen ende de dorsvloer niet vercouwen^5.. Doch siet dat ick U met ploegen op Compagnie's ende mijn landt niet en come te vercloecken^6., want ick er wacquer meen achter heen te sitten’. Waerop elcq, als een nieuwen moet gevadt hebbende, beloofden even seer sijn best te doen, etc., ende den Commandeur aen deselve een romer^7. wijn of twee liet omgaen, in voegen alles⁺ in frayen rust ende ordre herstelt sijnde, yeder welgemoet naer huys gingh, lachende d' een d' ander wat uyt, omdat elcq over 't sijne soo wat sijn recht bescheyt gecreegen hadt, etc.^(aa)

1. In die handskrif volg die naamtekeninge hier.

+ 200

2. deur.

(z) Wat volg, is - soos Godée Molsbergen verklaar - ‘een toespraak, de enige die we van hem (Van Riebeeck) over hebben’. Jan van Riebeeck, p. 115.

3. Van Riebeeck gee sy toespraak in die 1e persoon weer.

4. afdwaling, ‘misslagh’.

5. koud word. Naas sy lyfspreuk: ‘Die advancement soeckt, sal geen naestigheyt sparen’, kan hierdie vermaning as tekenend van Van Riebeeck se ‘ywer, werkkrag en arbeidsaamheid’ geld. (Deel I, Inleiding, XX).

6. oortref, verbystreef.

7. roemer, glas.

+ 200v

(aa) Van Riebeeck se optrede teenoor die opstandige vryburgers was vir hom 'n mooi persoonlike oorwinning, die resultaat van toewyding, takt en geduld.

[p. 448]

Nieuwe maen, den 24en dito, noch al harde Z.Z.Oostewinden tot tegen den avondt, begond stil te worden.

1en Carsdag^1., 25en dito, 's morgens warm, stil sonneschijn met groote hitte ende drooghte.

2en Carsdagh, den 26en, idem, ende 't luchjen noorlijck, waermede 't Schape-jachjen van 't Robben-eylandt retourneerden, hebbende daegs voor eergister met de harde Z.Z.Oostewinden dese wech oplaveerende, beyde sijn swaerden^2. aen 't stuck^3. geseylt, saude anders, deselve streecq^4. genoegh sijnde geweest, wel opgelaveert hebben. Is derhalven ordre gestelt tot vernieuwinge ende reparatie, etc.

3en Karsdagh, den 27en dito, heedt weer en de windt als vooren. Is heden 't Schapejacht weder afgeladen^5. met brandt- ende timmerhaudt, mitsgaders vijff gansen ende 1 mudde haver voor deselve om die aldaer^6. te laeten voorteelen, vermits deselve hier te veel schade overal in de thuynen sijn doende ende voor 't wilde gediert qualijcq can bewaert worden, etc.

‘Aen Rijck Overhagen,

Bij deesen compt Ul., beneffens de last timmerhaut, brandthaudt, 5 gansen ende een mud in een of twee sacken^7. tot voedinge voor deselve, (dewijl 't eylandt in de drooge tijt dus dor is) hopende dat sij bij d' overvloedige groente aldaer in de natte tijt cost genoegh hebben ende fray aenteelen sullen, doch onderhoud se echter met voeden om se tam te hauden, ende sullen wij per den naesten een uytgeholden boom mede senden om water ende allerhande slobberinghe voor deselve in te doen,⁺ cunnende Ul. tusschenwijlen haer met een puds^8. of baly soolang behelpen ende ons laeten weten wanneer de haver telckens geconsummeert ende wat Ul. tot 't een ende 't ander vorder nodigh is, alsoo al in bedencken sijn om oocq eenige eenden daerbij te senden. etc.

In 't fort de goede Hope,

adij 27en December, anno 1658.

Hiermede, etc.

(Was getijckent:)

Jan van Riebeeck

Roeloff de Man.’

Tegen den avendt is 't Schape-jachjen ten eynde vorsz. met een slap, variabel luchjen vertrocken, ende op dato oocq genomen de visite^9. over der vreye luyden geweer ende bestiael, etc.^(bb), welcke, beneffens de redelijcqheyt van t' geweer, bevonden sijn versien te weesen als naementlijck:

1. Cars(t)-, Kars(t) - byvorm van Kers(t)-dag. Die t word in die samestelling nie uitgespreek nie.

2. zwaard....‘eivormig schild van zware planken....om het afdrijven of omslaan te voorkomen’ (Van Dale).

3. aen 't stuck, vermenging van aen stuck en te (t') stuk, waar stuk 'n ou meervoud sal wees.

4. windstreek, gebied, Eng. region.

5. vol gelaai.

6. op Robbeneiland.

7. V.R. het nie geweet of die mud miskien oor twee sakke verdeel was nie.

+ 201

8. emmer, dikwels van leer.

9. inspeksie.

(bb) Dit was die eerste sensus van die gevestigde blanke bevolking in Suid-Afrika.

[p. 449]

	Op mergen boulandt	Oude en jonge bullen	Treck ossen	Treck koyjen	Melcq koyen
Den Commandeur op	101½m.		24		12
4 Sardanje- vaerders op de eylanden sonder boulant met 2 vaertuygen
Jan Reyniers op	16⅔		6	2	10
Hendryck Boom op	40	1 oude	10		11
Stevens geselschap op	26⅚		10		6
Vreedens dito op	26⅚	1 jong	10		6
Harmens dito op	26⅚	1 dito	5	5	6
Vreelandts dito op	25 1/12		4	4	6
Brinckmans dito op	26⅚	1 jongh	10		6
Vasagies dito op	30 m.		5	5	6
Symon in 't Velts dito op	30 m.		5	5	6
Wouter Corns., vrijmeulenaer	geen
Hendrick van Surwarden, vrijkleer- maecker	geen, maer een tuyn tot voeding van......
den vendrigh	geen, maer een stucq tuyn ter leen tot voedingh van
Samen op	350 7/12m	4	89	21	75

	Varsen	Kalven	Hollants schappen^(cc)	Caepse schapen^(dd)	Bengalse schapen^(ee)	Verckens
Den Commandeur op		6	10	15	28
4 Sardanje- vaerders op de eylanden sonder boulant met 2 vaertuygen				7		3
Jan Reyniers op	3	4	6	2		5
Hendryck Boom op	2	7	6	37		23
Stevens geselschap op		5	2	47
Vreedens dito op		5	4	58
Harmens dito op		4		63
Vreelandts dito op		1
Brinckmans dito op		5		50
Vasagies dito op		4
Symon in 't Velts dito op		3
Wouter Corns., vrij- meulenaer			13^(ff)
Hendrick van Surwarden, vrij- kleermaecker	geen, maer een tuyn tot voeding van......					8
den vendrigh	geen, maer een stucq tuyn ter leen tot voedingh van					41
Samen op	5	44	41^1.	279	28	80

Sijnde tesamen onder de landtbouwers jong ende oude⁺ koebeesten.............................. 238
schapen............................... 348
ende verckens onder den vendrich ende enighe vrije luyden, geen landtbouwers weesende.............................. 80
hoenders ende eenden onder yder een buyten getal^2., doch calcoenen hebben weynich tier, item tot noch de gansen.

<2>8 dito, 's morgens wat betrocqen lucht ende weinich coelder weer als gistern, is den Commandeur na de sautpannen gegaen om die eens te besichtighen, dewijl de tijt nu aencompt ende men overal tegenwoordigh om saudt verleegen is, vindende deselve fray vol, contrarie 't raport van dagh tot dag gecreegen door de vrije Saldanha-vaerders, doch verclaerden, sijluyden noyt bij de soudtpannen geweest sijnde, dat se van de vrije landtbouwers waren verleyt ende verkeerde drooge plaeten in de plaetse van pannen aengeweesen; des haer den Commandeur vorder onderricht dede hoe daermede om te gaen, volgens de manieren bij hem in de West-Indich^3. ende Caribise eylandten op verscheyden plaetsen ende manieren gesien ende helpen

(cc) Hollandse woldraende skape is vroeg in 1657 deur kommissaris Rijckloff van Goens aan die Kaap ingevoer. Thom: Geskiedenis van die Skaapboerdery in Suid-Afrika, pp. 244-245.

(dd) Die inheemse Kaapse skape, die tipe wat van die Hottentotte geruil is, was harige vetstertskape. Ibid., pp. 234-238.

(ee) In die lig van die gedurige kontak tussen die Kaap en die Ooste is dit nie vreemd dat daar ook Bengaalse skape ingevoer is nie, maar wanneer dit presies geskied het, kon nie met sekerheid vasgestel word nie. Hulle was egter van geen besondere betekenis vir die boerdery aan die Kaap nie. Ibid., pp. 245-247.

(ff) Hierdie getal (13) is uitgelaat in die Haagse kopie van die Daghregister, maar dit kom wel voor in die Daghregister in die Kaapse Argief. Volgens die Haagse kopie skyn dit dus of die totaal van hierdie kolom (41) foutief is, maar dit is in werklikheid nie die geval nie.

1. Of die optelling is verkeerd òf die aangifte van die getalle hoër op in die kolom onvolledig. Die totaal hierna (348 skape) wys op die tweede verklaring.

+ 201v

2. 'n getal wat buite die opsomming val?

3. Sic. West-Indisch(e)? (K is hier geskonde sodat die lesing nie bevestig kan word nie).

[p. 450]

doen^1., etc., 'twelcque bij deselve waergenommen wordende, cans sal weesen om, na de gelaten instructie van d' E. Heer van Goens, al goede partije voor Batavia op te cunnen gaderen, boven 'tgene voor dese residentie noodich is vereyssende.

Sondagh, den 29en dito, warm weer ende tegen den avondt stijve Z.Z.Ooste-coulte.

Verleeden nacht is overleeden den vrij borger Jacob Teuniss. van Cooltjensplaet, macker van Symon in 't Velt, niet nagelaten hebbende als de helft, namentlijck sijn een part, schult, wesende f 227.16.14, daer sich anderen weder toe aenbieden om voor deselve schuldt in sijn plaets te treeden, vermits alles tot^2. den bouw bij de handt ende redelijck partijtjen corn in de schuyren is, in voegen d' E. Compagnie bij hem niet staet te cort te comen.

30en dito, idem, weer ende windt als gister. Hadden de Cochoqua 23 schaepen aengebracht, met tijdinghe dat Oedasoa, haren overste, Eva's swager, deerlijcq van⁺ een leeuw in den arm gequest was ende dito tolcquinne Eva over eenige dagen weder eens bij den Commandeur comen soude.

Ultimo dito, heel droog weer en de windt Noort. Is 't Schape-jachjen van 't Robbeneylandt geretourneert ende ten eersten weder gelast af te laden^3. met de laeste rest van 't timmer- en partye branthout^4. voor de vuyrbaekens empassant tot ballast, omme daermede, beneffens 2 timmerluyden tot opmackinge van de nodige schapestal voor de regentijt, ende 2 m^5. provisie ten aldereersten weder darwarts te vertrecquen met onderstaende briefcken geschreven aen Rijck Overhagen, luydende als te weten:

‘Jegenwoordigh becompt Ul. conform ons jongste schrijven, den uytgeholden boom tot water ende slobberinge voor de gansen, die in tweën sal gesaegt ende gemaeckt worden. Item oock de rest van de sparren tot de schapestal ende partije brandthaudt om te^6. vuyren voor de incomende scheepen, daer nu vortaen terdegen op geleth moet worden na de ordre voor dato schriftelijcq gegeven.

De 2 timmerluyden om de^7. stal op te macken, gaen nu oock mede, beneffens 2 m. provisie voor 4 Duytsen, 1 slaef ende Herry. Ul. cont de hulpende handt bieden aen de timmerluyden daer ende soo 't^8. noodigh is, ende door den slaef het brandthaudt op den Vuyrbergh laeten dragen, oocq door Herry sooveel doenelijcq, gaende hierbij mede 2 ijsere wiggen^9. ende 1 moker^10., door den smidt laeten macken om 't sware brandthaudt te clooven.

In 't fort de Goede Hope,

adij, ultimo December, anno 1658.

Hiermede etc.

(Was geteycqent:)

Jan van Riebeeck,

Roelof de Man.’

1. Volgens W.J. van Hoboken in Amstelodamum, Maart 1952, bls. 36, het Van Riebeeck sy reis na Wes-Indië hoogs waarskynlik voor sy diensneming by die Oos-Indiese Kompanjie gemaak, d.w.s. voor 1639, en nie na sy terugkeer van Indië en voor sy vertrek na Suid-Afrika nie.

2. H het soo i.p.v. tot, soos in K.

+ 202

3. af te laden = vol te laai, die gewone betekenis by V.R.

4. So in K.H het: timmer party en brandthaudt.

5. d.w.s. twee maande.

6. H het de i.p.v. te.

7. H het te i.p.v. de.

8. daer ende soo, waar en soas. Vgl. noot 10, bls. 430, hiervóór.

9. H het wickgen.

10. H het 2 moocqer.

[p. 451]

Tegen den avondt quam de tolcquinne Eva aen 't fort met eenich volcq van de Cochoquas ende 25 schapen^1. die voor coper, toback en coralen geruylt werden, ende door haer geconfirmeert de tijdinge gister becomen van dat den oversten Oedesoa, haer swager, ofte susters man, soo deerlijcq van een leeu aen den arm gequest,⁺ vresende datter wel af sterven mochte, vermits niet ofte altoos seer weynich eeten coste, 'twelcque niet goedt ware, alsoo denselven sich seer genegen tot onse natie is thonende, beter als den anderen oversten der Cochoquas, genaempt Ngonnomoa, hebbende dito Oedasoa voorsz. ongelucq gecregen sooals denselven op de iterative aenmanninge van Eva met een heel deel volcq uyt was om eenige jonge paerden te vanghen ende oliphanten te schieten tot becominge van tanden, alwaer hun onderweegen een leeu, veel aldaer in 't landt weesende, ontmoeteden, die juyst sijn loop recht op Oedasoa aennam ende denselven datelck^2. onder de voet raeckte, op 't lijff sprongh ende sijn tanden in den arm setteden, als wanneer elcq van sijn volcq even couragieus boven op den leeu vlogen, d' een hem vattende bij d' ooren, d' andere bij 't haer van sijn hals, staert, poten ende sommige hem door haer handen den mont met force opbreeckende, ende alsoo de tanden uyt voorsz. haer oversten's arm treckende, mitsgaders voorts met hasegayen dodende, mits welcq onglucqigh voorval haer de lust tot vangen van paerden ende oliphanten weder heel vergaen was ende daertoe weder heel qualijck sullen te beweegen wesen.

Voorsz. Oedasoa hadde seer gaerne voor sijn doot eens bij den Commandeur geweest, doch was de wegh soo verde ende vermits de drooghte soo schrael van versch water tusschenweegen te becomen, dat men met grooten dorst te lijden deselve heel moeyelijck, ende peryculeus van de leeuwen, passeeren moeste, willende sij, Eva, daeromme nu vooreerst niet wederom, maer een wijle tijts hier blijven om ondertusschen wat meer van onsen Godtsdienst te leeren, volghens oocq de recommandatie ende 't versoecq <van> voorsz. haer swager <suster en meer volcq welcke haer swager>^3. ende suster, nae haer seggen, door haer also veele hadden begreepen dat se in haer hart costen gevoelen dat het waer was 'tgene sij haer van Godt ende sijnen dienst vertelden; hebben daeromme door haer veele jonge kinderen laten onderwijsen ende voor ende na den eten, oocq als se slapen gingen ende opstonden, leeren bidden ende Godt dancken, etc. Item wanneer sij van onsen Godtsdienst⁺ spracq, daer sommige in den eersten om lachten, heeft den Oedasoa door sijn authoriteyt sooveele teweegegebracht, dat elcq even devotigh sulx moste anhooren ende daeromme nu niet meer lachen dorsten, maer eenige 'tselve, gelijcq hij, begondt te begrijpen, dat het Gott ware daer sij van sprack, etc., hebbende hij, Oedasoa, ende sijn vrau, Eva's suster, haer gerecommandeert noch wat in den Commandeur's huys te gaen leeren om wadt verder te mogen onderweesen worden, willende bij gelegenheyt sij^4. den Commandeurs vrou comen besoecken ende haer man, Oedasoa

1. H het 21 shapen (sic).

+ 202v

2. Sic.

3. Die woorde tussen hakies in K maar ontbreek in H.

+ 203

4. Eva se suster.

[p. 452]

(als hij gesondt wordt) den Commandeur tot geselschap, als suster ende broeder, met eenige kleine kinderen, ende die hier laeten, om dieselve van jongs op te laten leeren, gelijcq ten dien eynde 9 van sijn volcq, met Eva gecomen, op haer versoeck in 't avondtgebedt toegelaten ende binnen 't fort 's nachts gehuysvest warden^1., als niet gaerne willende in de Caepmans huysen slaepen noch bij deselve eeten, dervende deselve noch oocq den tolcq Doman qualijck een woordt tegen dese Cochoquas spreecken.

Voorsz. tolcquinne Eva verhaelden ons meede een ongeluckigh voorval voor d' E. Compagnie, namentlijck:

Dat Chaihanthima, een van de Chainouquas capitains, veelmael van geschreven ende van wien de Ed. Compagnie de meeste koebeesten sedert 2 jaeren herrewarts wel heeft gehandelt, eenige dagen geleden met een goet getal beesten was herrewarts af comen rijsen, bij hem hebbende sijn vrau, van Chobonas geslachte, die opperheer van deesen gantzen hoecq ende rijcq van goudt soude weesen, met voornemen om dito sijn vrau met al haer juweelen^2., van vorsz. Chobona hebbende, en anno passato in ons daghregister^(gg) ende generale missive aen de Heeren Meesters^(hh) wijtlopigh van geschreeven, aen den Commandeur te verthoonen, welcque tuschenweegen ontmoetende de groote leeghers van de Cochoquas, bestaende in 2 de machtigste troppen van alle deese Hottentos, namentlijck onder d' oversten Ngonnomoa ende Oedasoa, Eva's swager, als verleeden jaer mede omstandich genoteert ende bij verseyde^3. missive geadviseert, waren van deselve Cochoquas overvallen ende, Chaihandima⁺ de slacht verliesende, voorsz. sijn vrou in haer handen geraeckt ende beneffens veele andere van sijn volcq doot geslaghen, mitsgaders al haer goedt ende juweelen (bij de Hottentoos als drecq geacht) alsoo verstroyt ende weghgeraecqt, van welcquen wij veel saecquen^4. sauden cunnen vernomen ende te verstaen gecomen hebben, 't welcque bij dito interval^5. tot groedt^6. jammer ende schade van de E. Compagnie terughgesedt blijft, sijnde Chaihanthima derhalven met de vlucht gesalveert, hebbende na sijn heer, den oppersten der Chainuquas, vertrocquen, die met sijn leger na den Chobona sauden weesen verrijst om recht over dit afrondte^7. te versoecken, ofte macht en adsistentie en daermede revengie te halen op de voorsz. Cochoquas, etc. D' uytval staet ons met der tijt te ervaren.

1. Sic. Analogies na ward, die Duitse verlede tyd enkelvoud. Vgl. noot 5, bls. 439 hiervoor.

2. !

(gg) Daghregister, 31 Oktober, 1 en 15 November 1657.

(hh) Brief van 22 Februarie 1658. C. 493: Uitg. Br., 1652-1661, pp. 725-742. K.A.

3. voorseyde.

+ 203v

4. Gewone spelling: saecken.

5. ongewenste voorval.

6. K het: groot.

7. affront - soos in K.