Daghregister. Deel 2. 1656-1658

Juny anno 1657

Adij, primo dito, fray, stil, warm sonneschijn-weer, is achter den Leeuwenbergh wat landt omgeploegt, daer den

2en dito, regenachtich weer en de wint westelijck sijnde, tot preuve op gesayt is wat taruw, garst, haver, rogh, bonen, graeuw, wit ende groen erten, hennip ende

[p. 134]

lijnsaet, mily^1. ende witte Zeeuse boontjes, mitsgaders oock wat pady offte rijs in natte grondt.

⁺ Verleden nacht is een matroos, genaempt Juriaen Willemsz. van Amsterdam overleden, sijnde sieck hier verbleven van 't schip de Gecroonde Leeuw.

Tegen den avondt heefft d' E. Westerwolt (siende sijn ander onderhorige schepen Arnhem ende Honingen tot verwonderinge niet te voorschijn comen) affscheyt genomen omme metten eersten goeden wint die Godt verleenen sal, te verseylen na St.-Helena omme deselve aldaer tot 4 July aenstaende noch in te wachten, ende alsdan sijn reyse vorders na 't Vaderlandt te vervolgen. Sijn hem derhalven g'intregeert de brieven ende pampieren, als oock tweede stel^2. van d' E. Heer Van Goens gedirigeert aen de Heeren Bewinthebberen ter vergaderinge van de 17e ende Camers respective^3.(a).

Sondagh, den 3 dito, 's morgens vuyl, regenachtich weer en de wint westelijck, waerdoor d' E. Westerwolt noch niet coste vertrecken ende dierhalven, gelijck als gister, den ganschen dagh met boot ende schuyt noch besich bleeff cool ende wortelen, etc., in overvloet tot ververssinge voor de reys aen boort te halen.

4 ende 5 dito, redelijck goet weer met betrocken lucht ende N.Weste-coelte.

6 dito, wint als voren met dichte moet regen^4., tot belet van 't schip Louyses vertreck na 't Patria.

Eenige vrije luyden, namentlijck drie persoonen van Steven-ende Harmans-Compagnien, hadden, buyten ons weten, 3 nachten uyt^5. ende omtrent 15 uyren gaens meest Suyden te landewaerts in geweest ende aldaer ontmoet eenige inwoonders, sterck ongevaer^6. in 2 negerijen off legers^7. 5 à 600 zielen met vrouw ende kinders, mede eenichsints van Caepmans g'allieerde offte altoos geveynsde vrunden doch van deselve onderscheyden wesende, omtrent een seer schoone reviere, aen wedersijden met bitter-amandelboomen^8. (hier veel sijnde) bewassen, ende dat in soo schonen vlacken, vetten landtdouwe, datter nae voorsz. luyden haer seggen, dese Caepse valleyen niet bij in comparatie comen, wesende van de gemelte inwoonders extraordinaire minnelijck bejegent, als halende voor d' onse, soodrae sij daer quamen, datelijck groote⁺ partije hout^9. tot een borstweer rontsom deselve voor 't wilt gedierte, na hun maniere, ende een huys van matten datelijck opslaende ende overvloet van branthout bijbrengende, mitsgaders van deselve handelende^10. 2 jonge osjes ende 3 schapen, doch schenen niet genegen te sijn meer te verreuylen, maer affirmeerden dat de rechte Saldanhars omtrent 10 à 12 dagen reysens verder lagen, welcke tegen de drooge tijt stonden hier

1. mielie(s). Mielies dus op hierdie dag vir die eerste maal in Suid-Afrika gesaai? Die woord kom o.d. 14/7/1658 voor, waar blyk dat ‘turcxe taruw’ uit Guinea bedoel is en nie die oorspronklike betekenis ‘gierst’ nie. Uit WNT IX, 738 blyk dat mielie en mais nie altyd dieselfde beteken het nie.

+ 104v

2. Waaruit blyk dat meerdere kopieë van dieselfde ‘pampieren’ met verskillende skepe na die vaderland gestuur is.

3. Vermoedelik Amsterdam en Middelburg.

(a) Vir besonderhede van hierdie dokumente sien C. 493: Uitg. Br., 1652-1661, pp. 669-676. K.A.

4. Sic. Waarskynlik motregen, hoewel dichte dan vreemd is.

5. d.w.s. uytgeweest.

6. Vgl. Du. ungefähr.

7. Afr. laers, hier krale.

8. Waarvan V.R. later sy bekende heining geplant het.

+ 105

9. d.w.s. takke

10. Die konstruksie sluit aan by wesende, 4 reëls hoërop.

[p. 135]

te comen ende bestiael genoech verhandelen souden, moetende sijluyden van 't hare (na hun seggen) leven, etc., ende noemende dese gemelte plaetse, als sijnde seer vette weyden, haer Hollandt^1. offte Vaderlandt, om d' onse te beter te verstaen te geven de volheyt van spijse offte treffelijcke weyden voor haer bestiael daer gelegen.

Hadden wij per Venenburch nu esels gecregen, souden met de naeste drooge tijt wat verder mogen 't landt in reysen om te ondersoecken watter noch mochte opgevonden worden.

7 dito, 's morgens even vuyl, regenachtich weer en de wint N.westelijck, tot belet als vooren.

Verleden nacht is een van de verbleven^2. siecken uyt de fluyt Venenburch in 't sieckenhuys overleden, genaemt Gerrit Jurriaensz. van Dorum, uytgevaren voor bosschieter, daer wij een goet ploeger aen missen.

Ende desen voormiddagh noch eenen, Meyndert Remmersz., adelborst uyt de Gecroonde Leeuw, hier sieck verbleven.

Tegen den avondt 't luchjen wat zuyelijck, ende is 't retourschip H. Louyse daermede ten eynde voorsz. vertrocken.

Ende 't Robbejachtjen oock gesonden na 't Robben-eylandt met eenige thuynsaden, pattattissen ende meredick^3. om noch te laten proberen off deselvige in de sandige gronden aldaer niet sullen willen wassen, etc., als breder te lesen sij bij onderstaende brieffken geschreven aen Jan Woutersz.:

‘Wij senden Ul. bij desen wat van allerhande thuynsaden om noch al te ondernemen⁺ offer niet eenige van sullen willen voortcomen; item oock wat pattattissen ende mieredick die in sandige grondt als 't Robben-eylandt is, den besten aerdt hebben ende waeraen (namentlijck de mieredick) d' E. Compagnie haer veele gelegen laedt. Van allen 'twelcke, sonder versuym van de steenhouwerije, door Ul.^4. ende Thomas Mulder wel preuve ende de voortsettinge sullen cunnen waergenomen worden. Ul. sij derhalven bevolen tot 't een ende 't ander wat beter naersticheyt aen te wenden als de luyden (voor desen daer gelegen) gedaen hebben, welcke in die saecke wat sloff ende leuy sijn geweest, ende dierhalven hopen dat Ul. sulcx ten dienste van de Compagnie wat verbeteren sult, 'twelck ons te sijner tijt gaerne te vernen^5. wesen sal.

Ende alsoo wij meenen dat Ul. door den baes-metselaer al genouchsaeme informatie sal sijn gegeven, mitsgaders de steenhouwerij op behoorlijcke gangh gebracht, soo sal denselven met 't Robbejachtjen nu hebben weder op te comen om op 't metselwerck alhier toe te sien, blijvende Ul. wel expresselijck bevolen den steenhouw goeden voortgangh te laten houden, sonder ymandt ledich te laten, ten eynde goet deel op

1. Verklaring van die naam Hottentots-Holland. Maar 'n mens vra jou af wat die vreemde Hottentotte van Holland geweet het en vanwaar hulle selfs maar die naam geken het.

2. agtergeblewe.

3. Die oorspronklike Ndl. vorm; teenswoordig mierik. Du. meerrettich is 'n nuwe samestelling om die afleiding aan te gee. Ook genoem peperwortel (cochlearia armoracia).

+ 105v

4. Blykbaar hier as enkv. bedoel.

5. Sic. vernemen?

[p. 136]

voorraet come. Die nu gemaect sijn, laet ons die toecomen, ende alsoo telckens wanneer 't jacht off eenich vaertuigh daer compt sooveele 'tselve voeren mach, tensij wij, om 'tselve haestich weder hier te hebben, anders mochten ordonneren, per ordre. Ende hiermede Gode in genaden bevolen, mitsgaders gegroet van Ul. vrunt.

(Ter sijden stondt:)

In 't fort de Goede Hope,

adij 7 Juny anno 1657,

(was geteyckent:)

Jan van Riebeek

(ende noch lager stondt:)

Sr. de Man^1.(b) stuyrt U 't ontboden goedt tot cledingh ende verschoningh voor 't volcq aldaer. Laet elck 't sijne geworden^2. volgens de notitie daerbij gaende, item wat medicamenten ende gereetschappen daertoe.

8en dito, 's morgens fray, helder weer.

9dito, idem.

Sondagh, den 10en dito, 's morgens fray weer ende slappe, variable luchjes als vooren, (den eersten Sondagh na 't vertreck van de laeste retourschepen sijnde) een vrolijcken dagh gegeven om hare Caepse kermis na 't jaerlijcx gebruyck te houden, etc.^3.

⁺ N. maen, den 11en dito, 's morgens goet weer ende 't luchjen variabel, is 't Robbejachjen weder ter rheede geretourneert, met eenige gehouwen steen tot monster, ende tijdinge dat reede wel soo veel in voorraet lagh als 't jachjen cunnen laden, maer dat deselve steen wel een halff uyr gaens ver te dragen was om in 't santbaytjen^(c) ende vandaer met^4. bootjen aen boort te brengen, sulcx daertoe veel volcx soude vereysschen. Is derhalven 't voornemen, soo haest 't metselwerck aen de rosmeulen gedaen sal sijn, eens een nader proeff te laten nemen van de steen hier in de duynen leggende, om te sien waer die proffijttelijcxst sal te houwen ende aen te brengen wesen.

's Middaegs wierd tijdinge gebracht van de uytkijckers^5. datter een schip onder de wal was. Ondertusschen de wint van den Z.Z.Oosten al wat hard opsteeckende, quam 'tselve voor de bay ende sagen dat het een Engels schip was.

12 dito, fray, liefflijck, stil weer sijnde, cost dito Engels schip niet ter rheede comen, maer was den

13, 's morgens, wel g'arriveert ende den schipper^6. aen landt comende, rapporteerden dat haren capiteyn noch aen boort ende genaemt was Wilhem Hard-graeff, ende 't schip Wilcom,^(d) op hebbende 55 eters, met wat salpeter, weynich peper ende Suratse lijwaten, hebbende nergens aengeweest, dierhalven benodicht ende versoeckende was om water ende weynich ververssinge, welck een hem toegestaen ende wegen 't ander^7. tot de vrije luyden gerenvojeert^8., mitsgaders wijders beleeffdelijck bejegent ende tegen den middagh bij den Commandeur ter maeltijt genodicht wierd.

1. Roelof de Man, sekretaris sedert die vertrek van Verburgh in 1654, later Secunde.

(b) Roelof de Man was nou tweede in rang aan die Kaap. Onderaan amptelike stukke, wat deur al die lede van die Kaapse Politieke Raad onderteken is, verskyn sy naam nou onmiddellik na dié van die Kommandeur. Was daar egter besoekende beamptes van hoër rang, dan het hy, volgens die gewone gebruik, laeraf geteken. Vgl. C. 1: Res., Raad van Pol., 1651-1663; en C. 493: Uitg. Br., 1652-1661. K.A.

2. ontvang.

3. Blykbaar was Sondag nie vanselfsprekend 'n vakansiedag nie en is die Kaapse kermis ingestel op die eerste Sondag na die vertrek van die retoervloot.

+ 106

(c) Die kus van Robbeneiland is oor die algemeen baie rotsagtig, maar aan die oostekant is daar tog 'n paar sanderige plekke, veral ‘'t Santbaijtjen’, waarvan hier sprake is.

4. met 't.

5. Op Leeukop.

6. Blykbaar is die capiteyn van hoër rang as die schipper.

(d) Waarskynlik William Hargrave; en sy skip, die Welcome.

7. water en verversing.

8. gestuur, verwys.

[p. 137]

Verhalende wijders dat den 6/16 May^(e) verleden, op dese custe omtrent 100 mijlen, ontmoet een Rotterdams schip, dat geweest sal sijn 't Slot van Honingen, daer ten eersten weder affgeraect, vermits soo wel niet als dese vrunden beseylt was, doch waren den 13/23 dito daeraen weder ontmoet een Amsterdams schip, 'twelcke al sijn rhaes gebroocken ende gelapt hadde, hoedanige tijdinge ons d' E. Westerwolt per Louyse gepasseert^1. van Arnhem gebracht hadde, welck schip het derhalven oock wesen sal, alsoo haer gesproocken ende van deselve verstaen hadden, dat van Batavia gecomen⁺ ende over de Caep na Amsterdam gedestineert waren, maer vermits door veele stormen hun seer schadeloos^2. ende soo leck bevonden, dat se 't qualijck langer conde gaende houden, waren genootsaeckt op te douwen ende na Mauritius terugh te lopen, gelijck in haer gesicht voor de wint afflensende^3. ende ontmoetende, oock deden ende derwaerts heen liepen. Willen hopen 't Slot van Honingen ten minsten noch aencomen <sal> offte verbij na St. Helena geraeckt, mitsgaders Arnhem mede noch behouden gebleven wesen sal, dat d' Almogende geve.

De gemelte vrunden wisten te seggen datter 5 schepen van Goa ende een van Parsia in Suratte aengecomen waren, neffens een galjot Nachtglas, dat weder na Batavia vertrocken ende in Persia aengecomen was, nadat den 18 July anno passado van hier na Batavia versonden is geweest over Madagascar ende Mauritius om na de Tulp te vernemen, vanwaer sij de reyse tot Batavia niet hadden cunnen crijgen ende alsoo voor wint aff na Parsia gelopen waren ende datter noch 12 voor de bhare^4. van Goa waren blijven leggen. Item oock dat Colombo bij d' E. Compagnie verovert was, etc.

14en dito, 's morgens heel fray weer, sijn d' Engelse den Commandeur, op 't middachmael genoodicht sijnde, wesen besoecken, waeruyt al 't vorige nochmael verstonden, als oock dat het met de Portugesen in India overal heel slecht gelegen was, etc.

15en dito, 's morgens mistich weer en de wint N.W. sijnde, heefft den Commandeur een schaep ende weynich thuynvruchten tot vereeringe aen den Engelsen capiteyn na boort gesonden om haer te verobligeren tot de wel^5. bestellinge van onse brieven, met deselve te addresseren aen onse Heeren Meesters in 't Vaderlandt.

16 dito, redelijck goet weer, is den Commandeur eens na 't corenlandt gegaen, daer noch al wacker aen geploeght ende gesayt wierd, etc.

Sondagh, den 17 dito, 's morgens vuyl, regenachtich weer en de wint variabel.

's Nachts omtrent 11 uyren is de huysvrouw van de Commandeur Riebeecq in de craem gecomen van een jonge dochter^6.(f).

18en dito, 's morgens vuyl, nat weer ende harde, westelijcke wint.⁺

(e) Vir hierdie wyse van datering sien September 1656, noot m.

1. onlangs.

+ 106v

2. swaar beskadig.

3. ‘met weinig of zonder zeil voor wind weglopende’ (Van Dale).

4. bank voor die monding van 'n rivier of hawe. Die vreemde spelling skyn daarop te dui dat die woord nog as vreemd beskou is. Dit kom voor as barra in Port., Sp., Ital.; as barre in Fr.; bar in Engels (sedert 1586).

5. Vgl. o.d. 11/5/1657 en 1/7/1657.

6. ‘Aan de Cabo de boa Esperance, tusschen 17 en 18en Junii is voorn. mijne huysvr. bevallen van haar eerste jonge dochter, by ons vooraf genoemt Maria, na haar (d.w.s. die huisvrou se) moeder zalr.’ (Outobiog. Van R. in Briewe van Johanna Maria van Riebeeck, etc., (bls. 28, uitgegee deur D.B. Bosman).

(f) Hierdie dogter is gedoop Maria, en is later getroud met Cornelis Verburgh. Sy is ook 'n tweede keer getroud, met Nicolaas Ansloo. Godée Molsbergen: Jan van Riebeeck, pp. 188-189, noot 4; en De Haan: Priangan, II, p. 275.

+ 107

[p. 138]

19, 20, 21, 22 ende 23 dito, idem ende niet sonders voorgevallen als dat dagelijcx wacker aen geploeght en de nodigen arbeyt aen alles wel gaende gehouden wordt.

Verleden nacht is een bosschieter, genaemt Pieter Cornelisz. Focq, van de Gecroonde Leeuw sieck aen landt gecomen, overleden.

Sondagh, den 24en dito, moy, liefflijck, sonneschijn-weer ende 't luchjen van den Z.Z.Oosten.

Vollemaen, den 25 dito, idem weer, en de wint westelijck, hebben d' Engelse haer affscheyt wesen nemen, om met den eersten na Londen te vertrecken. Des hun overgegeven is^1. de brieven ende pampieren gedirigeert aen d' Ed. Heeren Bewinthebberen te vergaderinge van de 17e voor de Camers Amsterdam ende Zeelandt^(g).

26 dito, 's morgens dijsigh weer ende wint N.West.

27 dito, stormigh, nat, vuyl weer ende wint als vooren.

28en dito, nat weer ende wint felder als de vorige dagen, waerdoor de revieren aen alle canten soo overvloeyden, dat 't landt overal onderliep ende al der vrije luyden besayde landerijen blanck stonden, mitsgaders schier een formele innundatie scheen, waerdoor te vresen is, deselve groote schaden sullen lijden, sijnde oock hier achter 't fort Compagnies nieuwen thuyn, groot stijf 4 mergen landts, dit saysoen gemaeckt ende besayt met geele wortelen, meest altemalen ondergevloeyt ende door 't overlopen van de revieren weghgespoelt, sulcx daeraen veel verloren moeyten voor dit jaer gedaen is. Edoch sal tegen 't aenstaende^2. wel te helpen wesen met 't leggen van eenige dijcken ende wijder sloten daer rontsom te graven, etc. Maer Compagnies besaeyde ende omgeploegde corenlandt (omtrent 20 mergen groot) was tot noch toe⁺ redelijck droogh ende sonder schade gebleven, vermits eenige greppen^3. daerdoor gegraven waren, bij dewelcke het na de leegte in de revieren bequame affwateringe heefft. Indien de vrije luyden na onse waerschouwinge ende informatien mede soo gedaen hadden, souden sulcke noot nochte schade van 't water op haer corenlandt niet geleden hebben.

De houtwagens costen heden mede niet thuyscomen, alsoo 't wagepadt op veel plaetsen 2, 3 à 4 voeten diep ondergevloeyt lagh, ende dierhalven d' ossen tot den buyck toe daerdeur souden moeten, welcke daeromme bij 't corenlandt onder een schuyr aldaer opgeslagen verbleven waren tot beter weder.

29 dito, even lelijck, nat ende stormigh weer van den N.Westen. Echter is den Commandeur Riebeecq 's morgens vroegh uytgegaen omme te sien hoe 't overal op de landerijen met desen swaren regen stonde ende met eenen te sien wat middel te ramen soude mogen wesen 't water te losen^4., etc.

Alle 'twelcke dan besichticht ende bevonden hebbende veele van de vrije luyden landen heel nat te leggen, heefft deselve met goeden raedt g'adsisteert omme (gelijck

1. N.B. Ook in die stadhuistaal word die vormgevoel onseker.

(g) C. 493: Uitg. Br., 1652-1661, pp. 676-682. K.A. In sy brief van 25 Junie - een van dié wat met die Engelse skip Welcome na Europa gegaan het - het Van Riebeeck besorgdheid daaroor uitgespreek dat die vryburgers begin het om slagvee, wat hulle van die Hottentotte geruil het, aan die Engelse te verkoop, en hy het Here Meesters nou om 'n duidelike beslissing op hierdie punt gevra. Hy het gemeen dat die bedoeling was dat die vryburgers toegelaat moes word om slegs in akkerbouprodukte met vreemdelinge te handel; en hy was bevrees dat die Kompanjie se veehandel met die Hottentotte ernstige skade aangedoen sou word as die burgers op die ingeslae weg voortgaan.

2. tegen 't aenstaende, in die toekoms. Of is alleen maar jaer, saysoen of so'n woord weggelaat of verswyg?

+ 107v

3. Die gewone vorm in Ndl., naas grip en grup.

4. af te lei, te laat wegvloei.

[p. 139]

den sargeant dese weeck op Compagnies boulanden met goede naersticheyt had gedaen) alles met greppen na de leegstes^1. aff te leyden ende vorders langs de bovencanten met sloten te versien, ende wes meer nodigh vereysten.

Wijders omtrent 2 uyren in 't landt gegaen ende gespeculeert hebbende op de vlacte daer bij d' E. Heer Van Goens affgesien was te leggen het trenchemendt met de geprojecteerde redouten ende ravelijnen^2., etc., tot stuttinge van de Hottentoos, is bevonden overal soo vehemente harde stroomen door de affwateringe van 't geberchte over de vlacte te loopen, dat niet alleen voorhaelde trenchement, maer oock alle de redouten ondervloeyen ende weghspoelen soude, alsoo de gansche vlacte op veele plaetsen lagh alsoff 't heele meeren waeren, sulcx dat werck wel verloren costen soude mogen vallen ende dierhalven best sal blijven gestaeckt^3..

Ultimo dito, noch al even nat ende stormigh weer als vooren, waerdoor 't landt⁺ machtich vol water liep. Des wij (den Engelsman niet cunnende noch vertrecken) dese bovenstaende bevindinge onse Heeren Meesters met een cleyn letterken^4. hebben aengecundicht tot waerschouwinge om niet al te licht tot aengetogen costelijck project te resolveeren, etc.^(h)

1. Skryffout vir leegtes? Vgl. hierbo de leegte in de revieren.

2. halwemaanvormige bolwerke.

3. Van R. was altyd teen die plan van Van Goens. Die brief hierna bedoel is van 1 Julie 1657 en in Engels weergegee by Leibbrandt: Letters Despatched, II, pp. 328-29.

+ 108

4. briefie.

(h) In hierdie dokument, wat in werklikheid aansienlik meer as 'n ‘cleijn letterken’ was, het Van Riebeeck volledig verslag gedoen van die skade wat gedaan was, en ten slotte beslis verklaar dat die plan om die Kaapse Skiereiland met 'n kanaal van die vasteland af te sny, nie uitvoerbaar was nie. C. 493: Uitg. Br., 1652-1661, pp. 682-684. K.A.