Daghregister. Deel 2. 1656-1658

February anno 1657

Sondagh^1., den 11en ditto, weer ende wint als vooren. Sijn d' opperhooffden van de fluyt Hilversum affscheyt gegeven omme met den eersten goeden wint t'seyl te gaen ende hun reyse voorts na Batavia te vervorderen, mitsgaders g'intregeert de brieven ende annexe pampieren aen d' Ed. Heren Gouverneur-Generael ende Raden van India. Item oock een brieffken aen ons volcq op 't Dassen-eylandt, besich wesende aen de robbevangst, met ordre 'tselve empassandt aldaer te bestellen, ten eynde sijluyden te eerder mochten verwitticht worden van die vanghst, na de^2. becomen ordre onder principalen, te staken ende datelijck met al 't volcq op te comen om hier tot andere diensten gebruyckt te worden^(f). Ende alsoo der de 2 Engelsche ijsere stucken van 6 lb. leggen met haer rampaerden, soo sijn de gemelte opperhooffden oock gerecommandeert die meteenen mede in te nemen ende op Batavia te brengen, mitsgaders aengeseght tot hun meerder ververssinge van dito eylandt sooveel vogels ende eyeren voor haer volcq te mogen halen als se sullen begeeren, vermits die daer in goede abondantie sijn, ende gemelte fluyt daeromme te eerder is gedespescheert om doch alle 't vorige sonder verleth van meerder als de noodige tijt te cunnen verrichten.

12en ditto, 't luchjen slapjes van den Z.Oosten wesende, is gemelte fluytjen ten eynde voormelt onder seyl gegaen ende fray buyten geraeckt. D' Almogende verlene 'tselve een geluckige, behouden reyse.

Nieuwe maen, den 13en dito, betogen, nevelachtige lucht, met somtijts wat regen⁺ ende de wint westelijck.

14 ditto, 's morgens drooch sonneschijn-weer met variable luchjens.

15en ditto, idem, tot tegen den nacht, begond 't hart te waeyen uytten Z.Z.Oosten.

16en dito, noch al aenhoudende. Heden na d' ordre van de Heeren Meesters eens een proeff genomen van 't bierbrouwen^(g), daer noch geen degelijcke gest^3. affgecomen is.

17en ditto, 's morgens noch al even harde Z.Z.Oostewinden tot omtrent midnacht, begond te stillen.

Sondagh, den 18en dito, 's morgens fray, helder, warm sonneschijnweer. Is den Commandeur 's namiddaghs na 't sermoen ende gedane parade eens uytgegaen, wat verbij de mostertbladen omtrent 1¼ mijl van 't fort, ende aldaer affgespeculeert een seer bequame plaets tot een vogel- offte eendecoy, om aen beginnen te arbeyden soo haest 't volcq van de robbevanghst sal opgecomen wesen.

1. Van ‘Sondagh, den 11en ditto’ tot ‘op te comen’, 10 reëls verder, word hier deur die kopiïs herhaal.

2. H: die.

(f) In hulle brief van 12 Oktober 1656 het Here Sewentien aan Van Riebeeck ook meegedeel: ‘wij meenen dat Ul. de robbevanghst wel voor eerst tot nader ordre mogen staecken als de oncosten en moeijten niet waerdigh sijnde, en het volcq in plaetse van dien tot den lantbouw en andere dienstiger gelegentheden gebruijcken’. C. 409: Ink. Br., 1649-1660, p. 644. Die redes vir genoemde besluit was dat die aanvraag na robbevelle baie swak was; dat die pryse, wat op die mark daarvoor betaal is, die koste nie kon dek nie; en dat die velle 'n ondraaglike stank op die skepe veroorsaak het. Ibid.

+ 79v

(g) Ook 'n instruksie vervat in die brief van 12 Oktober 1656. Ibid., p. 638.

3. Byvorm van gist, suurdeeg.

[p. 98]

19en dito, 's morgens nevelachtich weer ende 't luchjen van den N.Westen. Is den Commandeur voorsz. wederom wat verder uytgegaen, wel 3 à 4 mijlen wegh in de vlacte achter de Taeffel- ende andere bergen om de landerijen aldaer noch wat nader aff te speculeeren, neffens een bequame plaetse om een redout te stellen tot bewaringe ende behoorlijcke diffentie van de te cultiveren landen, waertoe verscheyden persoonen haer presenteerden in vrijdom te begeven onder soodanige billicke conditien als waermede d' E. Compagnie dienst geschieden ende oock haer tot behoudenisse stercken conde^(h).

⁺ 's Namiddags begond heel hard te waeyen van den Z.Z.Oosten met seer felle valbuyen over den Taeffelberch achter 't fort, maer in de valeyen daer de gemelte landerijen lagen, woey 't maer een slap, labber somerluchjen, mede uytten Z.Z.Ooste.

20en dito, weer ende wint als gisternamiddach, eeven hard aenhoudende. Hebben noch eenige andre persoonen haer vrijdom ende tot de culture mede landt versocht, weshalven den Commandeur met deselve weder is uytgegaen om, gelijck die van gister, haer percelen die se kiesen wilde, mede te speculeren^1. ende dan met haer ten aldereersten conditien te maken, etc.

Sijnde mede, gelijck als gister, in Herry ende eenige van Caepmans legers geweest, daer soo maer een praetjen van sonderlingh geen emporte mede gehouden ende d'selve met wat tabacq ende brandewijn vereert is, ende onder andren een Hottento van een adder gesteecken was aen sijn voet, welcke van 't fenijn dapper opswol; des door haer, opdattet niet mochte voortlopen, 't been op twee plaetsen onder de knie wel stijff gebonden ende onder op de voet vol sneetjes, als de coppesetters^2. doen, gescharificeert^3., mitsgaders geleydt wierd rontom in warme, verse koemest, uyt welcke sneetjes offte kerffjens een man ende een vrouw, op hun knien leggende, met haer monde het bloedt sogen⁽ⁱ⁾ ende op de voormelde koemest weder uytspogen, ende dat met alsulcke graegheyt als een kindt des moeders borsten doet, waeraen dan een bysondre affectien^4. bespeurt wierd die dese natie malcander toedragen, gelijck oock te meer bleeq, omdat elck even besich was alle behulpmiddelen tot behoudinge van dese man sijn leven ende genesinge te contribueren.

Herry ende den vetten capiteyn met eenige hare principaelsten ons dus siende overal speculeren ende horende praten van hier ende daer huysen, etc., te maken⁺ (alsoo se doch al veel van de Duytse tale cunnen verstaen ende spreecken, ja, sommige wel sooveel, dat se voor 't vercoopen ende leveren al genouchsaem vrij sijn), vraegden: als wij daer huysen wilden maken ende het landt breecken, gelijck sij merckten ons voornemen te wesen, waer sij dan woonen souden, vermits deselve jegenwoordich juyst lagen ter plaetse daer 't eenige vrije luyden hadden uytgekosen. Wij gaven d'selve tot antwoort, dat se wel mochte onder beschut van ons wonen, ende oock bovendien overal plaets genoech was voor haer vee te weyden, dewijl

(h) Twee dae later (sien 21 Februarie) het nege manne hulle ontslag uit edi Kompanjiesdiens gekry; hulle het grond ontvang, en is verlof gegee om hulle onder sekere voorwaardes as vrye koloniste daarop te vestig. Aldus is die eerste vryburgers toegelaat. Dit word in die Suid-Afrikaanse geskiedenis tereg as 'n hoogs belangrike gebeurtenis beskou, aangesien daarmee die eerste stappe gedoen is om - naas die tydelike bevolking van Kompanjiesbeamptes - 'n permanente, vrye koloniste-bevolking plaaslik te laat ontstaan. Hiermee het in werklikheid die ware, blywende kolonisasie van die land begin.

+ 80

1. beskou, uitsoek.

2. bloedlaters; met behulp van 'n ‘laatkop’.

3. gekerf, ingesny.

(i) In gevalle van slangbyt word in Suid-Afrika, wanneer mediese hulp nie - of nie dadelik - beskikbaar is nie, deur sowel blankes as nie-blankes vandag nog dikwels met welslae op hierdie wyse opgetree, ofskoon die genoemde gebruik van beesmis - onder blankes altans - nie voorkom nie. Uit die Daghregister blyk dus dat die Suid-Afrikaanse inboorlinge die gebruik om die wond te kerf en die gif uit te suig, nie van die blankes geleer het nie.

4. Sic; liefde, geneentheid.

+ 80v

[p. 99]

wij dit gebruycken soude om broot ende tabacq te maken, daer men haer dan als goede vrunden wat van soude mededeelen, etc., op 'twelcke sij haer gelieten tevreden te sijn, maer was wel te mercken dat het haer niet heel na den sin was^(j).

21en dito, fray, warm sonneschijn-weer ende 't luchjen variabel.

Jegenwoordich verscheyden luyden verstaen hebbende de nader ordren onser principalen om alhier onder voordelige conditien vrije luyden te planten^(k), ende daeromme eenige haer tot vrijdom aenbiedende ende bij d'selve oock al parceelen lants na hun eygen sin uytgecosen wesende, namentlijck eene partije, onder haer vijven, 't landt aen d' oversijde van de verse riviere, bij ons den name gegeven van den Amstel, beneden recht dwers van 't bos daer onse houthackers leggen ende bij den crommen boom^1., omtrent drie mijlen van 't fort, over te gaen^2., soo langh ende breedt als sij begeeren; eenlijck sullende moeten aen d' oversijde van de gemelte rivier blijven^(l).

Ende noch een ander partije, onder haer vieren, een cleyn mijltgen nader 't fordt bij 't ronde doornbossjen aen dese sijde van dito revier, offte Amstel, ende dat van 't cleyne bosbruggetje aff tot aen 't project van het te maken redoutjen omtrent de⁺ geprojecteerde vogelcoy, welck voorhaelde landt in zijn lengte, als geseyt, dan aen dese sijde van de riviere omtrent ¾ mijl sijn bepalinge^3. heefft, doch niet in de breedte, anders als de gemelte revier, die haer ende d' ander partije van den anderen^4. scheyden soude, maer al de vlackte, achter tegen den Taeffel- en de Caepse berghen leggende, soo breedt sullen mogen beslaen als se cunnen ende willen; ende de eerste partije de vlacte in sijn breedte na 't geberghte van 't binnenlandt van Africa. Sulcx het dese 2 partijen, offte geselschappen, meest recht in 't midden van den hals, offte vlackte, tusschen de Bay Fals en de Taeffelbay hebben begreepen^5. op seer schoone, vette gronden, ende waerom de plaetse daer de verste, offte eerste, colonie is begrepen over den Amstel, genaemt is Groenevelt, daeromtrent ¼ mijl verder de princilpaelste ende uytterste reduyt geprojecteert is.

Ende de plaatsz van d' ander colonie aen dese sijde van den Amstel bij 't ronde doornbosjen, ter respecte voorsz.^6. ende dat dito bosjen (tot een crael voor de beesten soude werden gemaeckt ende tot dien eynde rontom van binnen claer uyt te royen ende met een heck aff te sluyten), genaemt den Hollantsen Thuyn^7., daer mede een redout geprojecteert is ende al partije steen ende balcken toe bijgebracht wordt.

Soo is na wel genomen deliberatie ende goet overlegh (gemerct d' E. Compagnie die saken oock gaerne hoe eer hoe liever tot een begin sagen, alsoo Haer Ed. hun daeraen ten hooghsten gelegen laten) goetgevonden uyt de persoonen die haer tot vrijdom aenbieden ende dese voorn. plaetsen uytgecosen hebben, de navolgende als de bequaemste ende van de beste hope wel wesende, ten eynde voorsz. in vreyicheyt te stellen, namentlijck:

(j) Wat hier meegedeel word, is uit historiese oogpunt hoogs belangrik, want dit is die eerste keer dat ons opmerk dat die grondvraagstuk in die verhouding tussen blank en nie-blank in Suid-Afrika 'n rol begin speel. Later in ons geskiedenis sou dit nog op veel groter skaal voorkom en tot ernstige stryd aanleiding gee. Die antwoord waarmee Van Riebeeck die Hottentotte hier bedien het, gee ons die sleutel tot die houding van die blankes in Suid-Afrika en selfs ook van blankes in ander jong lande.

(k) Die houding van Here Sewentien in verband met die toelating van vryburgers aan die Kaap word behandel deur Godée Molsbergen: Jan van Riebeeck, pp. 107-110; en Thom: Kolonisasie-Denkbeelde van Jan van Riebeeck (Tijdschrift voor Geschiedenis, LII (1937), afl. I, pp. 1-17).

1. Daar is nog 'n Kromboomweg by Rondebosch.

2. d.w.s. oor die ‘verse riviere’, nl. die Liesbeek van vandag.

(l) Wat betref die ligging van die vryburgers se gronde, sien kaart op bls. 101.

+ 81

3. grens, skeiding.

4. van den anderen, van mekaar.

5. beslag gelê.

6. Vgl. o.d. 7/2/1657.

7. Dit is ‘de plaatsz van d' ander colonie’.

[p. 100]

⁺ Tot de lantdouwe^1. genaemt Groenevelt: Harmen Remajenne van Ceulen^(m), bosschieter; Jan Maertensz. de Wacht van Vreelandt⁽ⁿ⁾, dito; Jan van Passel van Geel^(o) in Brabant, soldaet, dat oock een brouwer ende brandewijnbrander is; Warnaer Cornelisz. van Nunspeet^(p), bootgesel; Roeloff Jansz. van Dalen^(q), soldaet; - te noemen Harmans Colonie, die 't principael op de corenbouw meenen aen te leggen, etc.;

Tot de lantdouwe genaempt den Hollantsen Thuyn: Steven Jansz. van Wageningen^(r), bootsgesel, geverseert in de tabacqplanterije; Hendrick Elbertsz. van Ossenbrugge^(s), adelborst; Otto Jansz. van Vreede^(t), soldaet; Jacob Cornelisz. van Rosendael^(u), dito; - te noemen Stevens Colonie, die 't beneffens de granen oock op den tabacq meenen aen te leggen, item niet te min op allerley aert- ende thuynvruchten, alsmede, gelijck de bovenste, op den aenqueeck van bestiael, verckens, gansen, eenders^2., hoenders, etc., waer dat se maer meenen voordeel aen te bejagen, doch 't principaeltste ooghmerck van deselve is, na Compagnie's intentie, op den lantbou vooreerst ende de rest mettertijt.

Ende dewijle dan bovenstaende persoonen ten eynde voorsz. met bysondren ernst haer vrijdom sijn solliciteerende, ende de Compagnie haer aen de vorderinge der culture door vrijeluyden, als gesegt, oock veele laten gelegen sijn, ende waertoe ons Haer Ed. per derselver generaele ende particuliere brieven wel expresselijck ordre hebben gesonden, mitsgaders oock bevolen den vrijeluyden in alle 'tgene nodich sij de handt te bieden, ten eynde 'tselve te eer ende beter begin ende voortganck mochte nemen, soo is, vermits den tijt hard naeckt om voor deselve dit saysoen noch partije coren in d' aerd te crijgen, oock goet gevonden de gemelte persoonen voorsz. haer⁺ vrijdom te vergunnen onder de navolgende conditien, doch alles tot nader ordre ende approbatie van onse Heeren Principalen meergemelt, namentlijck:

Voor Harmans Colonie op Groenevelt voorsz.:

Dat deselve in vollen eygendom sullen aenvaerden sooveele landt aen d' oversijde oostwaerts van de reviere den Amstel bij den crommen boom als sij van primo Meert aenstaende met haer vijven ende sooveel meer volcq als se tot haer noch mochten crijgen, 't sij slaven offte meer andre vrij te worden luyden, in drie jaren langh sullen cunnen beploegen, spitten offte anders ter culture bequaem maecken, ende dat de gemelte drie jaren langh vrij, sonder eenige de minste belasting ter werelt;

Mits na 't eyndigen der gemelte drie jaren de beploegde ende bespitte offte claergemaeckte landerijen als dan sullen onderworpen wesen soodanige verdragelijcke impositien, etc., als ten meesten diensten van d' E. Compagnie ende behoudenisse der vrije luyden sal bevonden worden te behooren;

Met dien verstande nochtans dat se, als boven gemelt, de gemelte luyden sullen sijn ende blijven in vollen eygendom als voorsz. eeuwich ende erffelijck, om daermede te doen na eygen welgevallen, 't sij vercoopen, verhuyren offte andersints te

+ 81v

1. landouw, gelyk landstreek; hier nie veel meer as plaas, boerdery nie.

(m) Harmen Remajenne (of meer korrek: Hermann Remagen), afkomstig van Keulen, het 'n veelbewoë loopbaan aan die Kaap gehad en was op die duur nie 'n baie verdienstelike kolonis nie. Vgl. Hoge: Personalia of the Germans at the Cape, 1652-1806 (Argief-Jaarboek vir Suid-Afrikaanse Geskiedenis, 1946, pp. 330-331); en Schmidt-Pretoria: Der Kulturanteil des Deutschtums am Aufbau des Burenvolkes, pp. 59-60.

(n) Vreeland, 'n dorp in die Nederlandse provinsie Utrecht, noordoos van die stad Utrecht.

(o) Geel of Gheel, stad in die provinsie Antwerpen in België - vanouds bekend as 'n plek waar kranksinniges simpatiek verpleeg is.

(p) Dorp in die Nederlandse provinsie Gelderland.

(q) Dorp in die Nederlandse provinsie Drente.

(r) Steven Jansz. (of Janssen), van Wageningen in die provinsie Gelderland, is 'n paar maande later tot burgerraad aan die Kaap benoem, d.w.s. hy het in die Politieke Raad sitting geneem wanneer sake gedien het waarin vryburgers betrokke was, en hy is nou in die algemeen ook deur die owerheid as verteenwoordiger van die vryburgers beskou.

(s) Hendrick Elbertsz. (of Elbertssen), van Osnabrück in Wes-Duitsland, het later in Stellenbosch gaan woon, waar hy tot heemraad benoem is en aldus lid van die lokale bestuurskollege van Landdros en Heemrade geword het. Vgl. Hoge: Personalia of the Germans at the Cape, 1652-1806 (Argief-Jaarboek vir Suid-Afrikaanse Geskiedenis, 1946, pp. 86-87); en Schmidt - Pretoria: Der Kulturanteil des Deutschtums am Aufbau des Burenvolkes, p. 60. Volgens laasgenoemde skrywer is die oorspronklike vorm van die naam Ellebrecht.

(t) Vreden, minder bekende ou Pruisiese stad.

(u) Vermoedelik Rozendaal in die Nederlandse provinsie Noord-Brabant, maar daar is ook 'n Rozendaal in Gelderland.

2. Skryffout vir eenden, soos fol. 83 hierna, miskien na aanleiding van volgende hoenders.

+ 82

[p. t.o. 100]

RIJCKLOFF VAN GOENS
Rijksmuseum, Amsterdam

[p. t.o. 101]

nr. 806. kaart van het fort de goede hoop en de daaromheen gelegen landen tussen de tafelbaai en baai fals. 1657?
Overgekomen van Kaap de Goede Hoop 1658. De compaslijnen gedrukt bij Wilhelm Blaeu.
(Inventaris der verzameling kaarten berustende in het Algemeen Rijksarchief, le gedeelte, 's-Gravenhage, 1867).

A.	't Groote velt en de wijte tusschen beyde bayen
B.	Taeffelbay
C.	Bay Fals
D.	Liny dwars over de vlacte tusschen beyde de Taeffel- en de Bay Falce
E.	Clip in de Bay Falce
F.	Vijff plaetsen op en in 't geberghte daer men de Hottentoos soude co[n]nen besluyten met hare reduyten en affsnijdingen offte vleugels
G.	Taeffelvaley
H.	Reduyt Duyn- ende Coorenhoop
I.	Houtvaley
K.	Houtbay
L.	Altemaelen sand en klijn singel, stenigh lant onbequaem te bebouwen tot al verbij 't Lupertsgeberghte, geteeckent met de letter P, ende de Fuyckberghen geteeckent 00.
M.	Binnen de getipte liny aen 't Caepse geberghte, meest bequaem bou- en wijlant
N.	Berghvaley bequaem tot weyde ende oock tot corenlanden maer soude te moeylijck over geberghte te halen wesen
n.	Bequaeme corenlanden, maer soude, als geseyt, over 't geberghte met esels moeten gedragen worden
O.	Seer hooge ende oock leege duynen aen de Bay Fals, wel een uyr gaens breet ende veel dubbelt
P.	Lupaertsgeberghte offte Lupaertsberghen
Q.	't Vaste ende hoogh overgeberghte van Africa
R.	d'Uytgedeelde landerijen met haer huysen daerop staende, sijnde geteeckent met dese • tuttelties
r.	Comps. boomgaerd
T.	Taeffelbergh
V.	Leeuwenbergh
W.	't Landt door d'hr. Commissaris aen den Commandr. vergunt, doch is vermits manquement van weyden hieromtrent tot weylandt voor d'E.Comp. gelaten: omdat de beesten oock des te beeter daer voor de Hottentoos met te minder wacht cunnen bewaerdt blijven etc., sulx den Commandr. daertegen op ander plaetsen den Bosheuvel voornemens is uyt te kiesen
X.	Robbeneylandt
Y.	Soutpannen
Z.	Vrack van Haerlem
AA.	Landt van de Caep dit jaer 1657 vorder te degen ende partinent ondersocht, gepeylt ende affgemeten
EE.	Steenberghen, op verschyden plaetsen te passeren ende te besluyten als aengewesen met de letter F.
FF.	Bosbergen, onbeklimmelijck
GG.	De Wintbergh
HH.	Lacken waters
JJ.	Hollanse Rietbeecq, off revier vol Hollans riet wassende
KK.	Groote Berghrevier langhs welcke goet boulandt is op verscheyden plaetsen
LL.	Reyswegh door ons volck int lant gedaen
MM.	Zadelbergh
NN.	Parl- en Diamantbergh
OO.	Fuyckbergen.

(N.B. Die hele kaart is te groot vir reproduksie. Aan die oostekant is 'n gedeelte afgeval, o.a. KK., MM., NN. en OO.)

[p. 101]

veralliëneren^1., sooals sij te raden mogen worden, doch alles met communicatie van den Commandeur offte desselffs gecommitteerde, om te dienen in plaetse van schepenkennisse^2.; maer niet eer als na de voorsz. drie jaren, in welcke tijt geen veraliëneringe, vercoopinge offte verhuyringe mogen geschieden, maer naerstich in de culture g'arbeyt moeten worden, principael om allerhande coren te winnen, item oock tabacq, 'twelcke altemalen ten redelijcken prijse (hierna te beramen voor d' E. Compagnie) sal affgecocht worden^(v).

Vorders sullen die van Harmans Colonie tot haren laste, tegen primo April aenstaende,⁺ worden vercocht:

Een ploegh à ....^3.; 1 egh à ....^3.; 12 treckossen, teghen die tijt expres te leeren^4., à 25 gulden yder;

Wijders schoppen, spaden, graven, houwelen, bijlen ende andersints, wat deselve tot harer te doene werck sullen offte mogen van noden hebben, niet hoger als het d' E. Compagnie in 't vaderlandt selffs gecost heefft, gelijck oock sij, ende alle vrijeluyden, voor hare nodige provisien mede niet meer sullen betalen als de prijsen voor dato op 't een ende 't ander voor de getroude huysgesinnen ende costgelders^5. gestelt;

Sullen oock mogen overal in de reviere vissen met hangsels^6., netten ende andersints, soo sij luyden te raden mochten worden, doch vooreerst niet al te veel om te vercoopen, maer sooveel als tot haer eygen nootdrufft rijckelijck van doen hebben, om te min belet in de nodige culture te maken, dat 't principaelste is daer d' E. Compagnie haer aen gelegen laet ende waeromme de vrijeluyden alle dese en de volgende prerogativen vergunt worden;

Sullen oock haere thuynvruchten, die d' E. Compagnie tot spijsinge van 't guarnisoen niet mochten nodich hebben, vrij ende vranck mogen aen de passerende schepen vercopen, doch niet voor den derden dach aen boort varen, alwaer sij oock geen stercken dranck sullen mogen copen ende vandaer aen landt brengen, volgens de g'emaneerde^7. placcaten ende op de penen daerinne begrepen^(w);

Soo en sullen de voorsz. vrijeluyden van de gemelte 2 colonien niet mogen eenige tapneringen op 't landt houden, maer hun principael met de culture, aenqueeck van bestiael, etc., bemoeyen ende besich houden;

Sullen mede geensints eenige koebeesten, schapen offte yts ter werelt van de inwoonders⁺ mogen handelen, op verbeurte van alle hare hier hebbende middelen^(x);

Maer 't bestiael dat se tot de ploegh ende mettertijt om aen te focken begeren, sullen sij van d' E. Compagnie moeten copen, ten prijse als te weten: een koebeest tot 25 gulden, een schaep tot 3 gulden, een vercken levendich 't lb ...^8.;

1. vervreem, van die hand doen.

2. skuldbrief voor 'n ‘schepen’ opgemaak.

(v) In die voorwaardes waaronder die vryburgers hulle grond ontvang het, sien ons die eenvoudige en populêre stelsel van grondbesit, wat gedurende die vroeë jare van vryburger-kolonisasie aan die Kaap in swang was.

+ 82v

3. Oningevul in hs.

3. Oningevul in hs.

4. Dus jong, altans nog ongeleerde osse.

5. betalende kosganger.

6. hengelstokke.

7. uitgegane, bekend gemaakte.

(w) Die kwessie van die verkoop aan land, van brandewyn afkomstig van die skepe het die Politieke Raad reeds op 9 Desember van die vorige jaar bespreek, en 'n plakkaat is op 1 Januarie 1657 daarteen uitgevaardig. Sien C. 1: Res., Raad van Pol., 1651-1663, pp. 195-197. K.A.; en Kaapse Plakkaatboek, I (1652-1707), p. 24.

+ 83

(x) Van Riebeeck en sy Raad het gevrees dat, as die vryburgers toegelaat was om met die Hottentotte handel te drywe, daar maklik botsings - en dus ernstige moeilikhede vir die Kompanjie - kon ontstaan. Dit verklaar dan ook waarom vir private persone twee maande later, en selfs ook al vroeër, by wyse van 'n plakkaat 'n verbod op die handel met die inboorlinge geplaas is. Kaapse Plakkaatboek, I (1652-1707), pp. 14-16 en 25. Die verbod op die veehandel met die Hottentotte was egter een van die ernstigste griewe van die vryburgers. Sien art. 3 van hulle petisie, Daghregister, 23 Desember 1658.

8. Oningevul.

[p. 102]

Welck vee, namentlijck koebeesten, schapen ende verckens, sijluyden oock aen niemandt anders sullen mogen vercopen als wederom aen d' E. Compagnie voorsz., mede ten prijse hierboven genoempt, die haer alles wel sal affnemen; ende aengaende den aenteelt van 't verhaelde vee, d' E. Compagnie sal daeruyt genieten de gerechte thiende van alle de koebeesten ende schapen die (den vrije luyden toehoorende) aen de Caep geworpen worden voor^1. dat se Compagnie's landt tot haer weyden gebruycken;

Doch aengaande verckens, hoenders, ganszen, eenden ende diergelijcquen, sal d' E. Compagnie niet met al van genieten, omdat die uyt de hant moeten gevoet werden.

Op alle welcke conditien de vrije luyden van beyde de meergemelte colonien dan haer vrijdom ten principalen sijn vergunt, volgens de vrije brieven elck in 't bysonder, na d' Indische maniere^2., ter handt gestelt, onvermindert 'tgene daerinne, soo ten aensien van 't verbandt als andersints, oock begrepen ende te langh in desen te verhaelen is.

Nu aengaende d' accommodatie in 't bysonder vergunt aen:

Stevens Colonie bij den Hollantsen thuyn:

Deselve sullen mede, als die van de voorgeseyde Harmans Colonie, in vollen eygendom aenvaerden sooveele landt aen dese, offte westsijde, van den Amstel als van primo Meert aenstaende onder haer vieren, offte sooveel meer volcq als se noch mochte tot haer nemen, 't sij slaven offte andre vrij te worden luyden, als sij van 't cleyne bosbruggetje off tot aen 't project van 't redoutjen omtrent de geprojecteerde vogelcoy in drie jaren sullen beploegen, spitten offte andersints ter culture bequaem maken, ende dat mede de gemelte drie jaren langh vrij, sonder eenige de⁺ minste belastinge, als vooren, daeronder oock begrepen het weynige gereetgemaeckte landt daer d' E. Compagnie 't verleden saysoen preuve van 't corengewas, etc., genomen heefft, neffens oock den tabacq daerop ende in Compagnie's thuynen noch staende te wassen, om oorsake dat Steven Jansz. van Wageningen doch den tabacq geplandt ende daerop te passen heefft; item oock omdat 't volcq van dese Colonie vooreerst noch met geen ploegh van d' E. Compagnie (als die niet hebbende) can g'accommodeert worden, maer alles met spitten sullen moeten aenvangen, dat voor deselve wat swaer ende te langsamer beschieten sal, ende waeromme hun oock, om haer mest op 't landt te voeren, is vergunt een wagen met ses jonge ossen ten prijse voorgemelt, mits sij die selffs sullen moeten leeren trecken ende haer vorders behelpen soo se best cunnen, tot voor haer oock een ploegh ende dependentien^3. sal cunnen gemaect ende daermede g'accommodeert worden.

Ende nademael de voorseyde eerste vrije luyden van de gemelte twee nieuwe colonien weynich offte geen gelt om handen, nochte oocq veele op haere reecqueninge

1. voor, uit hoofde van.

2. na d' Indische maniere, volgens die gebruik in Indië.

+ 83v

3. toebehorens.

[p. 103]

van d' E. Compagnie te goet hebben, soo is hun op haer versoeck toegestaen, om d'selve sooveel mogelijck op de been te helpen ende de handt te bieden, alle 'tgene sij tot uytvoer der verhaelde saecken ende montcosten van noden mochten hebben op credit ende te borgh te verstrecken, ende daertegen hare granen, etc., in affcortinge van derselver schulden, weder voor ende ten behoeve van d' E. Compagnie aen te nemen^(y), blijvende vorders alle derselver te goet hebbende maentgelden, landerijen, bestiael ende goederen voor de gemelte schulden aen d' E. Compagnie verbonden als vaste hypotheecq, om daeraen altijt Compagnie's t'achterheyt^1. te mogen verhalen.

Ende opdat onder de gemelte vrije luyden oock mochte gehouden worden goede eenicheyt ende ordre, soo sullen deselve staen onder soodanige burgerlijcke wetten ende rechten als na de vaderlantse ende Indische manieren gebruyckelijck is, offte na desen tot dienst van d' E. Compagnie ende meerder welvaert van 't gemeen bevonden⁺ sal worden te behoren ende bij placcaten offte andersints te stellen, 'twelck alles in desen te langh soude vallen te begrijpen^2., maer bij tijt ende wijle sigh selffs wel sal aenwijsen ende van onse Heeren Principaelen uyt 't Patria vorders g'ordonneert cunnen worden, soo het d'selve Haer Ed. ten besten sullen bevinden te vereysschen.

Tot haerder deffentie sullen d'selve op credit mede gelanght worden soodanich schietgeweer, cruyt ende loot, etc., als hun sal duncken nodich te wesen.

Ende omdat^3. die van Stevens Colonie haer werck sonder ploegh sullen moeten beginnen, gelijck voorsz., soo sal haer tot soulagiement den gemelte tabacq, als se terdegen droogh ende in bossen gebonden, bequaem gemaeckt ende voor 't bederven gepreserveert is, affgenomen ende betaelt worden vooreerst tot 6 stuyvers het pondt, edoch als voorsz. mede tot nader ordre van onse Heeren Meesters, welckers veranderinge, verminderinge ende vermeerderinge, soowel desen als alle andere saken sullen subject blijven.

_⋆ ⋆ _⋆

Tegen den avondt quamen 5 schepen voor de bay, daer een Biscayse sloep heen gesonden wierd, welcke daerna thuyscomende, tijdingh bracht dat het waren de retourschepen Prins Willem, 't Wapen van Amsterdam, West-Vrieslandt, Amersfoort ende Dordrecht, (sijnde 't Wapen van Hollandt aen de Prince-eylanden^4.(z) van d' andere affgeraeckt) ende tesamen van Batavia's rheede geseylt den 4en December passado onder de vlaggens ende 't commando van d' E. Mathijs Crab^(aa) als admirael, Pieter Hackjus^(bb), vice dito ende Pieter Kemp als schout-bij-nacht, alle over dese plaetse gedestineert na 't lieve vaderlandt, met een Indisch cargasoen, incoops costende f 1.402869.8.2., welcke meteenen voor de Caep oock eenige provisien ende coop-⁺

(y) Dit sou ook 'n vername grief word, want die vryburgers het spoedig uitgevind dat hulle in 'n baie moeilike finansiële posisie geraak het: vir hulle produkte het hulle geen kontantgeld ontvang nie, maar sonder kontantgeld kon hulle tog ook nie klaarkom nie. Byna wanhopig roep hulle uit:‘'t welcke d' Here wel weet dat wij gheen gelt hebben, want het is altijt: gelt! gelt!’ Sien art. 15 van hulle petisie, Daghregister, 23 Desember 1658.

1. agterstallige skuld.

+ 84

2. in te sluit.

3. Hs. opdat.

4. Daar was meerdere Prinse-eilande. Hier blykbaar Poelau Penaitan op die Weskus van Java.

(z) Geleë aan die ingang van die Soendastraat tussen die eilande Java en Sumatra.

(aa) Matthijs Crab is in November 1656 deur die Hoë Regering van Indië tot vise-admiraal van die retoervloot benoem, maar toe die admiraal om sy ontslag uit die Kompanjiesdiens gevra het ten einde 'n vryburger te word, is Crab as admiraal aangestel. Sien Dagh-Register gehouden int Casteel Batavia, 1656-1657, pp. 3, 10, 19 en 20.

(bb) Vermoedelik het ons hier te doen met dieselfde Pieter Hackius wat in 1670 Kommandeur van die Kaap geword het. Voorheen het hy die Kompanjie jarelank getrou in Oos-Indië gedien, waar sy gesondheid egter reeds baie agteruit gegaan het. Aan die end van 1671 is hy aan die Kaap oorlede. Toe hy op sterwe gelê het, het die skrywer van die Kaapse Daghregister aangeteken: ‘De E. Commandeur Hackius begint ons al geheel t' ontvallen en maackt gans geen wesen meer van de werelt, zijnde alle oogenblick niet te gemoet te sien als de sekere doodt’. Daghregister, 30 November 1671. K.A.

+ 84v

[p. 104]

manschappen medebrachten ter somme van f. 7152.4., beneffens missive van d' Ed. Heeren Gouverneur-Generael ende Raden van India aen den Commandeur ende Raedt^(cc) alhier, waeruyt onder andren vernomen is, dat 't jacht den Draeck op 't Zuytlandt^1. clackeloos verseylt^(dd) ende 118 menschen met 't schip ten eersten gebleven^2., als oock noch 79 daer in gansch desolaten staet achtergelaten sijn, makende t'samen 197 sielen, welcke d' Almogende wil troosten, alsoo der, om van menschen geholpen te worden, reede veele moeyten gedaen ende derhalven weynich raedt meer toe wesen sal. Meldende dito schrijvens wijders datter noch drie retourschepen souden navolgen, te weten H. Louyse, Arnhem ende Sloth van Honingen. Item oock dat Batavia met Bantam in oorloge vervallen ende Colombo na een 7-maendich belech bij d' E. Compagnie met accoort^3. verovert ende daerbij veele, onder andren d' E. Heer Directeur-Generael Geraert Hulfft^(ee), haer leven opgeset ende verlooren hadden, etc.

22en dito, 's morgens vroegh stil weer sijnde, lagen alle vijff de verhaelde schepen aen d' oversijde van de bay ten ancker; des deselve met verhaelde sloep wat ververssinge tegemoet gesonden is ende onderstaende brieffken gesonden aen den Commandeur Mathijs Crab, van inhoude als te weten:

‘Mijnheer,^4.

Desen dient om UE. te verwittigen dat wij alhier een geslooten brieff uyt de jongste vergaderinge van 17e (aen UE. hoorende^5.) hebben becomen, sullende apparant wesen tot derselver narichtinge ende ordre in UE. vorder te doene reyse na 't vaderlandt; dies ick^6. oock al gereet stonde om per onse sloep UE. die selffs te brengen, maer alsoo de wint uytten Z.Z.Oosten dus hard begonde op te steecken, ben ick aen landt gebleven, wachtende na beter weer ende occasie. Echter gesien⁺ hebbende UE. sijnen Breeden Raedt door 't seyn van de vlagge, etc. bijeen waert^7. vergaderende, soo hebben wij het met de sloep noch gewaeght UE. hiervan als boven te verwittigen, off^8. UE. anders mochten resolveeren na St.-Helena te gaen sonder hier op de rheede te comen, waerdoor UE. dan souden blijven gefrustreert van de ordre voor UE. in dito missive apparent gestelt. Desen dan nergens anders toe dienende, sullen affbreecken ende hiermede, etc.

(Ter sijde stondt:)

In 't fort de Goede Hoope,

den 22 February 1657.

(Lager stondt:)

Hier neffens gaet oock een weynich ververssingh voor UE. als bij memoriken^9. in handen van onsen constapel. 't Schuytjen is cleyn, de wint hard ende de wegh verde, soude U anders meer gesonden hebben.’

(Lager stondt:)

‘UE. dienstwillige vrunt ende dienaer,

(ende was geteyckent:)

‘Jan van Riebcecq.

(cc) Hierdie ‘missive’ was gedateer 4 Desember 1656, en is te vinde in C. 409: Ink. Br. 1649-1660, pp. 776-783. K.A.

1. Australië.

(dd) 'n Afskrif van 'n brief afkomstig van die skipbreukelinge van die Draeck, waarin 'n beskrywing van hulle ondervindinge en ongelukkige toestand gegee word, is van Batavia na die Kaap gestuur. Sien C. 409: Ink. Br., 1649-1660, pp. 734-735. K.A.

2. verongeluk.

3. met accoort, by verdrag.

(ee) Geraert Hulfft het in Amsterdam in die regte gestudeer, en na die Eerste See-Oorlog, 1652-1654, in Kompanjiesdiens getree, waar hy dit spoedig tot Direkteur-Generaal van Nederlands-Indië gebring het. Met sy dood, te Colombo op Ceylon, het die N.O.I.K. 'n buitengewoon skrandere, bekwame amptenaar verloor. Molhuysen, Blok en Kossman: Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek, VIII.

4. Vir dié tyd ongebruiklike stomp aanhef.

5. toebehorende, geadresseer.

6. V.R. skryf anders deurgaans wij i.p.v. ick.

+ 85

7. 2de pers. van was.

8. vir die geval dat.

9. kort memorie, lysie.

[p. 105]

Cort daeraen begond soo stijff te wayen uytten Z.Z.Oosten, met sulcke felle ende vehemente valbuyen over den Taeffelberch, dat sulcx al vreese gaff van dat de verhaelde sloep de schepen qualijck sal cunnen crijgen ende wel mochte de baey uytdrijven, doch hebben^1. een goede wijck, op 't quaetste genomen, aen 't Robbeneylandt. Door welcke wint de verhaelde schepen desen dagh dan oock niet costen ter rechter rheede comen ende waervan een scheen tegen de overwal aen de gront te sitten, vermits niet gelijck d' andre vier op de wint^2. lagh ende sijn stengen geschoten^3. had, 'twelcke den Commandeur oock corts daerna door een Hottento gerapporteert ende daeromme door denselven volcq langs de strand derwaerts gesonden wierd om terdegen daervan bescheyt te becomen.

's Avonts wierd noch een ander schip beneden 't Robben-eylandt gesien dat, vermits verhaelde winden, niet costen opcomen, ende apparent het 6e retourschip, genaemt het Wapen van Hollandt, wesen sal.

23en dito, 's morgens begonden de gemelte harde winden wat te gaen leggen, ende quamen omtrent halff voormiddagh ons op gister affgesonden volcq wederom, met raport dat het verhaelde schip seeckerlijck vastlagh met de neus tegen de wal, soo na datter met een snaphaenroer wel soude cunnen in geschoten worden, wesende⁺ met haer drie boots offte vaertuygen besigh eenige werpen uyt te brengen om het daermede aff te winden, tot 'twelcke de hope goet is, vermits dese wint een gansch laegh, mager water gemaeckt heefft ende dese nacht op drie voet na soo hoogh als ordinaire niet gewassen is, mitsgaders tot noch meer voordeel 't springh van de volle maen op handen is, die apparent waters genoegh sal opbrengen tot behoudenisse van verhaelde schip - 'twelcke Godt geve.

's Avondts bracht de schipper van Prins Willem (daer mede met de boot tot hulp bij geweest) tijdinge dat het verhaelde schip (sijnde Amersfoort) daer weder aff ende in 't vlot^4. geraeckt was - daervoor d' Almogende geloofft blijfft.

24en dito, fray, warm sonneschijn-weer met westelijcke luchjes, quamen al de schepen, als oock Amersfoort, gesamentlijck wel ter rheede, wesende oock besigh meest al de provisien, etc., voor de Caep te lossen.

Sondagh, den 25en dito, 's morgens fray weer en de wint als vooren.

Tegen den avondt is de boot van 't schip Dordrecht (vermits ons jachtjen niet bij de handt is) na 't Robben-eylandt gesonden om 30 stucx schapen voor dese scheepen, volgens inhoude van onderstaende brieffken geschreven aen Sybrant Rinkes ende Willem Harmansz.:

‘Dese boot compt met onse constabel espres^5. om 30 schapen voor de schepen, namentlijck van de outste uytgejonghde oyen ende cloeckste gelubde ende ongelubde rammen, houdende de jonge oyen voor de aenteelt daer.

1. d.w.s. die skepe of (die mense op) die sloep.

2. op de wint, met die wind reg van voor (WNT XI, 242).

3. laat sak.

+ 85v

4. in 't vlot, vlot, drywend. Ongewone konstruksie. Ook o.d. 5/9/1657 teen die end).

5. spesiaal. Vir die vorm vgl. Afr. aspres, aspris.

[p. 106]

Soo gaen hier nevens tot verlossinge^1. van Sybrandt Rinkes ende Willem Harmensz.⁺ de persoonen Hendrick Tymensz als opperhoofft ende Christiaen Wilhelms. om daer te blijven, sulcx deselve met haer goet per dese boot mede sullen mogen opcomen.

In 't fort de Goede Hope,

den 25en February 1657.

(was geteyckent)

Jan van Riebeecq.’

's Avonts begond al vrij hard te wayen van den Z.Z.Oosten.

26en dito, 's morgens noch al aenhoudende, doch wat op den dach weeder affnemende, als wanneer den Commandeur Riebeeck met de Heeren Commandeurs Mathijs Crap ende Pieter Kemp is uytgegaen om deselve te verthonen de lantdouwen deser plaetse bequaem tot de culture, ende oock die welcke reede aen de vrijgeworden persoonen sijn uytgedeelt, etc.

Onderwegen comende bij Herry ende Caepmans leegers, verstonden dat de Saldanhars dichte hier omtrent waren, die eenige van dese Caepmans volckjen hadden dootgeslagen ende oock haer, nevens Herry, sochten te doen opjagen om selffs dese Caepse valeyen ende weyden te beslaen, tot tegenweer van 'twelck Herry ende Caepman al hun macht bij den andren trocken omme sulcx te wederstaen, maer wierd hem van den Commandeur Riebeecq gesegt, dat hij de Saldanhars soude vrij ende vranck laten aencomen, 'twelck hem gansch niet scheen te behagen, seggende dat de Saldanhars geen Caepvolcq waren, maer hun dese lantstreeck selffs toequam ende dierhalven niet stonden te dulden, dat andre hun weyden quamen beslaen. Waerop haer, namentlijck Herry ende Caepman, van den Commandeur voorsz. weder wierde g'antwoort: laet se echter evenwel aencomen om ons bestiael te verhandelen, ende compt gijluyden tusschenwijlen, onder ons beschut, beslaen^2. de weyden achter den Leeuw- ende Taeffelbergh aen de zeecant, tot wij ons genoegen van bestiael hebben. Als sijluyden dan weder vertrocken sijn, sal men u dese weyden weder overlaten, etc., 'twelcke sij schenen te accepteren, maer lieten echter wel sooveel blijcken dat, soo lange sij de Saldanhars cunnen wederstaen, niet souden opstaen, maer hun 't hoofft blijven bieden, etc.

's Avonts quam vooraengetogen boot met 30 schone, vette schapen van 't Robbeneylandt voor de schepen.

⁺ 27en ditto, 's morgens fray weer ende 't luchjen meestal N.westelijcq.

Volle maen, den laesten dito, hard, windrigh weer van den Z.Z.Oosten.

1. aflossing.

+ 86

2. beset.

+ 86v