Daghregister. Deel 2. 1656-1658

Septembris anno 1656

Adij, primo ditto, 's morgens fray, stil, bequaem sonneschijn-weer. Is den Commandeur ten eynde voorsz. uytgegaen, latende oock meteen bij 't coorenlandt wat tabacq sayen om aldaer (de winden soo hardt als hier niet wayende) te planten.

Van verhaelde corenlandt vorder achter de Taeffelbergh gaende, opwaerts na dito geberghte daer de bosschagies staen, heefft aldaer omtrent ½ mijl vandaen gevonden veel soorten den sparreboomen gelijck, maer geen oprechte^2., nochte hoger als van 5, 6 à 7 voeten, schijnende alle jaren te verdorren, vermits veel van deselve, wat hoger wesende, heel dor en doot bevonden; echter liet eenige uyttrecken ende medenemen om bij 't fort ende elders op wat vetter gronden te planten ende proberen off se daer beter sullen willen opgroyen, alsoo g'opineert wordt haere verdorringe off stervinge resulteert uyt de drooghte daer se jegenwoordigh stonden.

2 dito, fray weer als vooren. Wierde achter 't fort tegen den Taeffelbergh mede⁺ eenige van de verhaelde boomen gesocht ende in redelijcke abondantie gevonden, edoch al een soort meer de genever- als sparreboom door haer steeckende loff gelijckende.

Volle maen, Sondagh den 3 dito, goet weer ende <'t> wintje westelijck.

4 ende 5 dito, idem.

6 dito, 's morgens vuyl, regenachtigh weer en de wint N.West, tot belet in verscheyden saken.

't Wierdt tegen den nacht uyttermaten hard, onstuymigh weer en de wint meest W.Z.West, met sware hagel ende regenbuyen.

7 dito, 's morgens noch al aenhoudende. Ende is op dato goet gevonden voor 't gemeene volcq eenige hembden van Gunees linnen^3. te laten maken, om redenen bij de daerover genomen resolutie genarreert^(a).

8en dito, 's morgens fray, stil, bedaert weer.

9en dito, idem. Ende is al 't volcq nae 't bos gesonden om partije gereet gemaeckte

2. regoppe.

+ 89

3. afkomstig van Guinea - sou volgens resolutie van 7/9/1656 ‘vry beter ende aengenamer...als de vaderlantse die vermits hare smalte, groffte ende corticheijt bijna onbruickbaer voor 't volcq sijn. Behalve dat deselve t' haerder beswaernisse oock duyrder vallen’.

(a) Vir die betrokke resolusie sien C. 1: Res., Raad van Pol., 1651-1663, p. 186. K.A. In die resolusie word eers die redes vir hierdie stap gegee, en vervolgens dan verklaar dat die hemde deur die vrou van Frederik Verburgh en ander getroude vroue aan die Kaap gemaak sou word, wat hulle in staat sou stel ‘om een stuijver buijten schade offte Interest van de E. Compe. te verdienen, daer doch elck even seer aen dese plaetse noch over is clagende ende kreunende’.

[p. 66]

stormpalen te halen, die opnieuws rontom in de wal (ten dien eynde soo verde opgenomen) sullen geleyt worden, vermits de oude veele (vergaen zijnde) uytvallen. Derhalven oock nu geset is op harder hout als tevoren, om soodanige vernieuwinge te min subject te wesen, hebbende d' oude noch maer 3 jaren in de wal gelegen. Ende hopen dat dese nieuwe (heel hardt ende meest groen ebbenhout^1. wesende) wat durabel^2. sullen vallen, anders soude die vernieuwinge alle 3 à 4 jaren telckens groote moeyten ende arbeyt veroorsaken tot belet in veel andere saecken.

Sondagh, den 10en dito, claer, winderigh weer uyt Z.Z.Oosten.

⁺ 11en dito, fray weer ende 't luchjen vari<a>bel, waermeede hier wel ter rheede arriveerde 't fluytscheepjen de Waeckende Boey met 40 coppen, 11 April passato in compagnie van de Parel en de Wachter uytgeseylt ende in de Noortzee van den anderen geraeckt, mitsgaders 2 mael geweest in Pley-^3. ende eens in Vaelmuyen^4., hebbende langh van stilte onder ende omtrent de luny^5. leggen suckelen, doch niemandt overleden; maer 't scheurbuyck onder 't volcq al wat beginnende, daertoe ten eersten vervarsinge in overvloet aen boort geschickt wierdt.

12 dito, fray weer en de wint als voren, maer begondt 's namiddaghs al wat hardt te wayen van den Z.Z.Oosten met grote valbuyen over den Taeffelbergh.

13en dito, noch al aenhoudende ende wierdt over de Robben-eylandt's rhee een ander cleyn scheepjen (op ancker leggende) gesien, 'twelck, vermits de gemelte harde Z.Z.Oostenwinden, heden niet costen opcoomen.

14 dito, 's morgens moey, helder sonneschijn-weer ende 't luchjen van d' overwal^6. uyt de noordelijcker handt, waermede voorhaelde scheepje fray soude hebben cunnen ter rhede comen indien 't op sijn voorige plaetse hadden blijven ten ancker leggen, maer was juyst weder t' zee gesteecken. Echter quam 's middaghs (de wint uytten Noort-Westen wat stijff deurcoelende) noch wel^7. binnen, sijnde 't fluytscheepjen de Zeeridder, van de Camer Zeelandt, 11 May passato uytgeseylt met 64 coppen, daeronder den schipper Jan Leendertsz. Roscam en de bouchouder Pieter Texel van⁺ Middelburgh, daer tot heeden noch geen van overleden sijn ende maer 7 à 8 aen 't scheurbuyck waren. Des ten eersten ververssingh in abondantie daertoe aen boort gesonden is. Hadden nergens aengeweest ende eergister hier onder 't landt vernomen het Enchuysens^8. galjot Emlo, dat in zee gesteecken was ende dierhalven alle dagen staet op te donderen.

15 ende 16 dito, fray weer en de wint als voren tot op den middagh, begondt wat stijff te wayen van den N.Westen, waermede hier wel ter rhede quam 't galjot Emlo, daerop schipper Frans Hendrixsen van Stralen^(c), primo May passato, neffens noch een ander galjot genaempt Ens, voor de Camer Enchuysen uyt Vlie geseylt ende tesamen 10 dagen in Hitlandt^9.(d) aengeweest, daer den 18en May weder vandaen vertrocken
^(b)

1. H: evenhout.

2. duursaam.

+ 89v

3. Pley(-muyen), Plymouth.

4. Falmouth; muyen, muiden beteken monde. Vgl. Ndl. Ymuiden.

5. linie. Dieselfde spelling o.d. 16 en 21 Sept. hierna.

6. teenoorgestelde, d.w.s. die noordelike wal.

7. Hs.: veel.

+ 90

8. Van die Kamer Enkhuizen.

(c) Die Shetland-eilande. ‘Hitlandt’ dui in hierdie geval egter meer bepaald die eiland Mainland aan, wat die vernaamste eiland van die Shetland-groep is, en waar van oudsher verversings - veral water, skape en varke - te kry was.

9. Shetland.

(d) In hierdie brief het Van Riebeeck die Hoë Regering van Indië weer dringend om perde gevra, en die mening uitgespreek dat iedere retoerskip, sonder enige ongerief, drie perde na die Kaap kon bring. Daarby het hy versoek dat Chinese - van wie daar, na hy verneem het, 'n groot aantal in Batavia leeggelê het - na die Kaap vervoer word, waar hulle in die landbou en ander bedrywighede gebruik kon word. C. 493: Uitg. Br., 1652-1661, pp. 566-573. K.A.

(b) Of Straelen, ou Pruisiese stadjie tussen die Maas en die Ryn in Wesfale.

[p. 67]

ende soo voorts haer reyse achterom genoomen hadden tot omtrent 7 graden benoorden de luny, waer se met stijff^1. van den andren geraeckt. Willen hopen 't ander echter mede haest te voorschijn coomen sal, neffens oock 't fluytje de Wachter^2. van Amsterdam, tot dato noch achterblijvende. Dit gemelde galjot Emlo had op 19 coppen ende geen dooden, maer vrij wat schurbuyck^3. onder 't volcq haer leden^4., daer vervarssinge genoegh ende schapen toe na boort geschickt wierdt, etc.

Des nachts isser vrij wat regen gevallen.

Sondagh, den 17 dito, 's morgens noch al regenachtigh ende winderigh weder uyt den N.Westen.

Nieuwe maen, den 18 dito, idem, onstuymigh weer ende variabele winden.

19 dito, noch al eenighsints continuerende ende tegen den avont heel affnemende.⁺

20 dito, 's morgens schoon, helder sonneschijn-weer. Ende is op dato 't fluytscheepjen de Wakende Boy^5. affscheijt gegeven om sijn reyse nae Batavia te vervolgen, mitsgaders d'opperhooffden van dien g'intregeert onse missive^(d) ende annexe pampieren aen d' Ed. Heeren Governeur-Generael ende Rade van India^(e).

21 dito, regenachtigh weer en de wint N.Westelijck, tot belet van voorsz. schips vertreck, doch quam daermeede tegen den avont hier wel ter rhede 't schip Princes Royael van de Camer Amsterdam, daerop schipper Rijnout Engelbrechtsz. ende ondercoopman Jacomo Manrycque, ultimo May passato uytgeseylt in compagnie met 't galjot Urck van Enckhuysen, sijnde 't schip Breda en de fluyt Ulisses, met noch een ander galjot van Hoorn des andere daeghs naegevolcht, volgens tijdinge die van de Princes uyt Breda ende Urck (naderhant in zee ontmoet) becomen, van dewelcke omtrent 6 graden benoorden de luny weder waren affgeraeckt, hebbende dit schip wel eenige scheurbuyckige, maer gansch geen dooden ende 356 zielen op, mitsgaders onderwegen Ste. Vincent aengeweest, doch geen esels meedegebracht, voorgevende (doch wat blaeuwtjes^6.) dat geen hadden cunnen becomen, etc.

22 dito meest weer ende wint als vooren tot tegen den avondt, quammer een luchjen uytten Z.Z.Oosten, daer 't fluytscheepjen de Wackende Boey ten fine voormelt mede t'seyl gingh.

23 dito, fray, warm, stil sonneschijn-weer tot 's namiddaghs, begondt heel stijff te⁺ wayen van den Z.Z.Oosten, ende was een schip gesien onder de wal, dattet onder 't Robben-eylandt setteden^7..

Sondagh, den 24 dito, 's morgens noch al even harde Z.Z.Oostewinden. Ende is desen morgen overleden een matroos, die sieck van de Parl hier gebleeven was, genaempt Jan Albertsz. Croon, van Aelsmeer.

1. met stijff = ? 'n Woord soos weder uitgeval?

2. Die Ens kom nie aan die Kaap aan nie, die Wachter eers die 26ste Desember.

3. Sic.

4. d.w.s. daar was skeurbuik onder die lede van die volk van die Emlo.

+ 90v

5. Boey.

(d) In hierdie brief het Van Riebeeck die Hoë Regering van Indië weer dringend om perde gevra, en die mening uitgespreek dat iedere retoerskip, sonder enige ongerief, drie perde na die Kaap kon bring. Daarby het hy versoek dat Chinese - van wie daar, na hy verneem het, 'n groot aantal in Batavia leeggelê het - na die Kaap vervoer word, waar hulle in die landbou en ander bedrywighede gebruik kon word. C. 493: Uitg. Br., 1652-1661, pp. 566-573. K.A.

(e) 'n Lys van hierdie stukke is te vinde ibid., p. 574.

6. flou, onaanneemlik; vgl. blaeuwe excusen o.d. 4/8/1657.

+ 91

7. Vir settede, geanker het.

[p. 68]

Item noch een op gisteren van t' schip de Princes Royael, die jegens den avont hier aen landt gebracht, mede begraven wierdt.

't Schip op gister ten ancker gesien onder 't Robben-eylandt, was weeder t' zee gesteecken, alsoo 't daer niet meer vernomen wierdt.

25 dito, 's morgens redelijck bedaert weer, doch nam de Z.Z.Oostewindt op den dagh weder stijff aen.

26 dito, 's morgens heel stil, claer sonneschijn-weer, maer begondt tegen den avondt al weder redelijck stijff uyt den vorigen hoeck te wayen.

27 dito, weer ende wint als voren. Is desen morgen overleden noch een sieck man uyt de Princes Royael, genaempt Pieter Matthijsen, soldaet van Westphalen.

Op dato sijn 2 misdadigers (op 't versoeck van de opperhoofden van 't schip de Princes Royael hier aen landt gedetineert) voor den Raedt deser fortresse (versterckt met denselve overigheyt^1. ende oock die van de fluytjes Zeeridder en Emloo) op interrogatorie^2., etc., verhoort^(f) ende bevonden dat deselve hadden samengespannen ende voorgenomen 't schip in den brant te steecken ende eenige^3. moorderije, etc., aen te rechten, volgens opentlijcke vrijwillige confessien^(g), wesende genaempt den principaelsten⁺ Jan Leendertsz. van de Oude Weteringh^(h) out...^4. jaren, soldaet, ende Jan Meyns van Groeningen, matroos, die der van Jan Leendertsz. was toe aengesocht, als breeder bij interrogatorien ende wel gerecolleerde attestatien^5. van gelooffwaerdige getuygen blijckende⁽ⁱ⁾.

28 dito, 's morgens fray, stil, warm sonneschijn-weer als gister. Sijn de bovengenoemde personen bij sententie des Raets voorsz. gecondemneert, namentlijck Jan Leendertsz. te worden gegeeselt ende gebrantmerckt, met een kneppel ende stroowis^6. in den brant boven 't hoofft aen een pael gebonden ende voor 15 jaren in de kettingh gebannen, beneffens confiscatie van alle sijne maentgelden.

Jan Meyns gekielt ende gelaerst met 6 maenden sols^7. verbeurt^(j).

29 dito, schoon weer als vooren. Is bij 't corenlandt noch stijff een quart mergen besayt met al de bouckwijt die wij noch hadden, ende bij 't fort oock een redelijck parckjen van hier gewonnen saet.

Item sijn oock voorhaelde sententien ter executie gestelt. Ende mede alhier g'arriveert een Engels scheepken, maer alsoo den avont viel ende stijff begondt te wayen, quam niemandt van 'tselve aen landt, sulx wij noch ignorant bleeven hoe 't genaempt ende vanwaer het comende offte weerwarts^8. tenderende was.

1. Dit moet beteken: die owerheid van die Princes Royael, maar die vorm denselve - in die hs. word dit as twee woorde geskryf - is ongrammatikaal. Moet dit wees derselver en die Princes Royael as vroulik beskou word? O.d. 2/10/1656 egter ‘des Prinsesse’!

2. ondervraging.

(f) Sien verhoor van hierdie twee aangeklaagdes. C.J. 1: Crim. en Civ. Regtsrolle, 1652-1673, pp. 35-37. K.A.

3. een of ander; moorderye is enkelvoud.

(g) Bekentenisse te vinde in C.J. 2952: Conf. en Interr., 1652-1673, pp. 41-44. K.A.

+ 91v

(h) Ou Hollandse stad, noordoos van Leiden.

4. Nie ingevul nie.

5. gerecolleerde attestatien, herhaalde, voorgelese verklaringe.

(i) Ondervraging in C.J. 2952: Conf. en Interr., 1652-1673, pp. 43-44.

6. Die betekenis van die kneppel en die brandende stroowis is nie heeltemal duidelik nie. Blykbaar is die bedoeling dat die veroordeelde ‘gegeeselt’ word met 'n kneppel en ‘gebrantmerckt’ met 'n brandende ‘strowis’ ('n bossie strooi) bo sy kop, terwyl hy aan 'n paal gebind is.

7. Genitief van sold, soldy.

(j) Vgl. C.J. 1: Crim. en Civ. Regtsrolle, 1652-1673, pp. 35 en 37; en C.J. 780: Sententies, 1652-1697, pp. 69-73. K.A.

8. Skryffout vir werwarts? waerwarts? werwaerts?

[p. 69]

Soo sijn oock haer affscheyt gegeven d' opperhooffden van de scheepkens Zeeridder ende Emloo om haer reyse nae Battavia te vervorderen, mitsgaders aen deselve ten dien⁺ eynde g'intregeert onse missiven ende annexe pampieren aen d' Ed. Heeren Gouverneur-Generael ende Raeden van India^(k).

Ultimo dito, 's morgens hardde Z.Z.Oostewinden, waerdoor de gemelte scheepjes haer ancker niet cunnende crijgen^1., belet bleven t'seyl te gaen. Item oock de Princesse Royael, die vandaegh sijn ververssinge voor de reys aen boort gehaelt ende affscheyt becomen soude hebben.

Tegen den avondt, de wint eenighsints wat ophoudende, waren d' Engelse capiteyn, genaempt Willem Harwy, en de coopman Arthuyr Couttne^2., aen landt gecomen, sijnde 't scheepjen genaempt den Egel^3.(l), tenderende na Suratta, gemant met 28 coppen die, op 4 à 5 personen na, altemalen meest stijff aen 't scheurbuyck lagen, alsoo 10/20^4.(m) April passato van Sgravesende^5. uyt Engelandt waren t'seyl gegaen. Versochten derhalven wat ververssinge ende water te halen, welcke laste^6. haer toegestaen ende, aengaende verversingh, liberteyt vergunt wierdt om van de particulieren uyt haer thuyntjes te mogen coopen sooveel sij van deselve krijgen konde, als haer niet wijsmakende^7. datter eenige Compagnie's thuynen waren, om door deselve te minder importuniteyt te lijden, etc. Waren oock seer benodight^9. om branthout, daer wij seyde hun niet aen coste helpen, etc. Wisten te seggen datter wel 50 soo groote als cleyne schepen uyt Engelandt, altemalen particuliere, na India souden varen. Die van de Princesse Royael⁺ hadden haer grootboot met een seyl daerop mede na landt gesonden om ververssinge te halen, welcke van een harde kaeck^10. omsloegh, sulx haer tweede schuyt derwarts sonden.

+ 92

(k) Vir 'n lys van hierdie dokumente sien C. 493: Uitg. Br., 1652-1661, pp. 574-575. K.A.

1. opkry.

2. By Brill Coultne.

3. d.w.s. Eagle.

(l) Hierdie Engelse skip sal geheet het Eagle; die kaptein, William Harvey; en die koopman, Arthur Courtenay. Die naam van laasgenoemde word in die originele Daghregister in die Kaapse Argief inderdaad ook aangegee as Courtne.

4. d.w.s. 10 April volgens die ou (Juliaanse) styl, 20 April volgens die nuwe (Gregoriaanse) styl.

(m) Ten gevolge van kalenderhervorming en die aanvaarding van die Nuwe Styl (i.p.v. Ou Styl) in die tydrekenkunde, moes tien dae van die kalender prysgegee word. Aldus het bv. 3 Januarie geword 13 Januarie; 5 Maart weer 15 Maart ens. Ten einde verwarring te voorkom, is gedurende die oorgangstyd in sommige lande van Europa by datums dikwels sowel die Ou Styl as die Nuwe Styl aangegee. Vandaar dan die datum wat ons hier in die Daghregister kry: 10/20 April; d.w.s. volgens die O.S. 10 April, volgens die N.S. 20 April. Op dieselfde wyse moet die datum wat ons op 3 Oktober 1656 vind, nl. 3/13 Junie, verklaar word. Teen 1700 het al die Nederlandse provinsies die N.S. aanvaar; Engeland het dit in 1752 ingevoer. Sien bv. Grotefend: Taschenbuch der Zeitrechnung, pp. 24-25.

5. Gravesend in Engeland. Die s na aanleiding van 's-Gravenhage?

6. Vir lae(t)ste.

7. meedelende.

9. benodight sijn om, in die nood, verleentheid wees om. Vgl. hierna bls. 94, noot 3..

+ 92v

10. rukwind.