Daghregister. Deel 2. 1656-1658

Julius anno 1656

Adij, primo dito, 's morgens swaren regen ende redelijck wint van den N.Westen tot belet in veel saken, bysonderlijck aen 't metsel- ende thuynwerck, in allen 'twelcke jeegenwoordigh oock groodt achterdeel geleden wordt door de sieckten dagelijx onder 't volcq regerende, sodanigh dat niet alleene 't sieckenhuys vol crancken, maer oock den thienden man bovendien niet al vrij sonder bewegingen^2. van sieckten sij, den eenen vast voor ende den andren na invallende, selffs oock d' officianten^3. ende⁺ den chirurgijn, die tot gister noch bij de patientten uyt het bedde metterhandt geleytt is geworden, principalijck om eenige sware verouderde accidenten^4. daer sommige mede beladen sijn, alsoo niet anders als een barbarot^5. offte derde man (sijnde noch maer een jongh borstjen) bij sigh heefft, dat gister mede heel cranck te bedde is geraeckt, sijnde den onderbarbier per 't Robbejachtjen na de Saldanhabay met de robbe-
^(a)

2. aandoeninge.

3. amptenare.

+ 74v

4. ongevalle.

5. Blykbaar so iets as 'n tweede hulp van 'n chirurgyn, laer in rang as die onderbarbier. Etimologies verwant met barbier?

(a) Van Riebeeck het hom oorspronklik as geneesheer bekwaam, en in 1639 as skeepsdokter in die Kompanjiesdiens getree. Vandaar hierdie verwysing na ‘sijn oude cunst’. Kort nadat hy in 1640 in Batavia aangekom het, het hy egter die mediese beroep vir 'n administratiewe en kommersiële betrekking verruil.

[p. 50]

vangers uyt, sulx dat de patienten jegenwoordigh gansch desolaet sonder chirurgijns hulpe leggen, ende dierhalven in dit nootgeval den Commandeur sijn oude^1. cunst selffs bij der hant heefft moeten vatten, opdat de luyden niet souden leggen vergaen, etc.

Sondagh, den 2en dito, fray sonneschijn-weer ende 't luchjen variabel, mitsgaders met de sieckten onder 't volcq noch even swaer.

3, 4 ende 5 dito, meest weer ende wint als voren. Ende is in de nanacht hier wel g'arriveert 't Robbejacht uyt de Saldanhabay, geladen vol riet, 155 robbevellen ende 4 halffamen traen, sijnde den adsistent Jan Wouterss. met 5 man ende de chaloup Peguyn gebleven op 't Dassen-eylandt om daer van de zeeleeuwen noch wat traen sien te crijgen, ende hadden in de gemelte bay veel inwoonders met beestiael vernomen,⁺ die redelijck wel genegen waren te handelen, maer gans geen brieven gevonden van Francen noch Engelsen, als nader te lesen bij onderstaende brieffken geschreven

‘Aen den Commandeur Jan van Riebeecq,

Wij senden UE. bij deesen toe de chaloup Robbejacht, ingeladen hebbende 4 halffamen traen, 155 stux robbevellen ende 450 bossen deckriet. Wat belanght het vissen, schijnt de tijt niet is. Soo is de zegen oock al te swack ende hebben niet opgedaen; sijn oock aen d' eylanden geweest ende wel omgesocht na eenige brieven, maer geen vernomen. Hier sijn oock inwoonders met vee in de bay geweest.

Oock sijn wij van meeninge met de chaloup Peguyn aan 't Dassen-eylandt noch 8 à 10 dagen te verblijven om noch wat traen van de zeeleeuwen te becomen, ende vandaer met een goede wint t'seyl gaende nae 't Robben-eylandt ende sien hoe 't daer toestaet, om oock partije schapen in te nemen, als bequamelijck sullen cunnen overvoeren.

Hiermede etc.

(Ter sijden stondt:)

in de chaloup Robbejacht, seylende onder 't

Dassen-eylandt, desen 4en July anno 1656.

(ende was geteyckent:)

Jan Woutersen.’

Op den dagh is de stuurman van 't Robbejachjen gelast sigh in allerijl t' ontladen, om met den eersten goeden windt weder over 't Dassen-eylandt na verhaelde bay te keeren met wat coper, tabacq, etc., om te sien off men van de inwoonders aldaer wat schapen sal cunnen handelen, beneffens navolgende brieffken geschreven, luydende als te weten:

‘Aen den adsistent Jan Wouterss,

⁺ Dewijle wij soo uyt u schrijven als 't mondelingh raport van den stuurman verstaen, datter veele inwoonders met vee in de Saldanhabay sijn ende redelijck ge-

1. Van Riebeeck het oorspronklik as onderchirurgyn in diens van die Kompagnie getree.

+ 75

+ 75v

[p. 51]

negen te handelen, soo wort Ul. bij desen 't Robbejachjen in der haest weder terughgestuyrt met 85 lb. draet ende 25 lb. plaetcoper in 20 platen, 12½ lb. tabacq ende ½ gros pijpen, om namentlijck voor 't draetcoper te ruylen schapen ende voor de platen fraye jonge beestjes off redelijck groote calven, (alsoo de koebeesten te groot vallen met 't jachjen over te voeren ende de schapen ende calven recht bequaem) die dan op 't Schapeneylandt brengen. Soo den handel continueert, 't jachjen met sooveel als voeren can telckens herwaerts off nae 't Robben-eylandt senden cundt, na sigh Godes weer ende wint compt te schicken. Ende ingevalle de inwoonders wegh waren, sulx datter in handel niet te doen viel, soo laet het jachjen weder vol riedt laden, dat evenwel^1. geschieden can, doch juyst niet heel vol, maer soo veele datter de schapen onder 't verdeck noch vlack en beter als op de scherpe bodem van 't jachjen sullen cunnen staen.

De Peguyn can Ul. met soo veel volcq als noodigh is, neffens de gereetschappen, etc., van 't Dassen-eylandt herwaerts aensenden, ende Ul. sigh begeven op 't jachjen na de bay voorsz., omme aldaer den handel waer te nemen, doch soo Ul. meent de Peguyn daer oock noodigh te hebben, cunt se medenemen.

Tgene Ul. ons hebt laten weeten van den stuurman, is den fiscael gelast na te ondersoecken; 't souden leelijcke dingen wesen, dat hij des volcqs ransoen^2. opsoop ende sigh daermede vergreep in dronckenschap^(b). Des Ul. oock gerecommandeert blijfft daerop acht te houden, want als de overhooffden haer in den dronck^3. verloopen, soo wort den costelijcken tijt (voor Compagnies dienst sijnde) versuympt, behalven dat in cas voorsz. de arme menschen (die 't werck doen moeten) oock 't hare onthouden word, 'twelck gansch niet en deught, maer nodich redres^4. vereysschen.

Hierbij gaen noch 3 bijlen om te haestiger het riet te mogen cappen. Voor de⁺ jonge beesjens off pincken^5. moet maer één plaet gegeven worden, ende van dese beste tabacq maer 2 span voor yder schaep op 2, 3 à 4 stocken draetcoper toe, doch van d' ander^6. vrij soo langh als 't schaep is; ende siet (mogelijck sijnde) jongh slagh^7. te crijgen die gesont sijn, alsoo d' ander niet levendigh soudt cunnen overbrengen. Per memorie.

(Ter sijden stont:)

In 't fort de Goede Hope,

den 5 July anno 1656.

Ende hiermede, etc.

(was geteyckent:)

J. van Riebeeck.’

's Namiddaghs compt hier, Gode loff, van St. Helena wel te retourneren't galjot Nachtglas^(c), hebbende de vloot van d' Heer Bogaerde niet beloopen, alsoo 5 dagen

1. in iedere geval.

2. ran(t)soen, Oud-Fr. racon, het ‘losgeld’ beteken. Die betekenis ‘porsie’ het ontstaan deur verwarring met Fr. ration. Kyk Etym. Wdb. van Franck-Van Wyk-Van Haeringen.

(b) In sy brief, wat hierbo in die Daghregister opgeneem is, noem Jan Woutersz. nie hierdie aanklag teen die stuurman nie; en daar is in die Kaapse Argief ook geen ander brief gevind waarin hy dit doen nie. Die klag is dus heel waarskynlik mondeling aan Van Riebeeck oorgebring.

3. drinkgewoonte of dronkenskap.

4. herstelling, verbetering.

+ 76

5. eenjarige kalwers.

6. d.w.s. slegter (tabak).

7. soort.

(c) Ooreenkomstig 'n besluit van die Politieke Raad van 13 April het die Nachtglas op 17 April van die Kaap na St. Helena-eiland vertrek. Sien aantekeninge onder hierdie dae.

[p. 52]

tevoren vertrocken waren ende gemelde galjot (doen van hier vertrock) 7 dagen langh bij dese Caep van stilte leggen drijven had, 'twelcke derhalven dan de principale oorsaecke is. Item oock dat d' E. Sarcerius gesepareert heeft moeten navolgen.

Die van 't gemelte galjot hadden de paerden, mits haer wildigheyt, niet cunnen vangen, maer brachten een fraye partije noch levendigh sijnde jonge lemoen- ende appelboomtjes mede, wel ongeveer 300 stux, soodat wij 't jegenwoordigh daervan alhier mede lustigh overvloedigh hopen te maken.

Was vandaer gescheyden den eersten Juny ende had veel stilte gehadt, sulx dat van St. Helena tot hier onderwegh was geweest een maendt ende 5 dagen, medebrengende een brieffken van d' E. Sarcerius ende opperhooffden sijnder onderhorige vlote geschreven

‘Aen d' E. Jan van Riebeecq,

⁺ Commandeur over 't fort de Goede Hope

ende 't resort van dien,

(luydende vorders als te weten:)

Eersame, etc.,

Nae wij den 27en April jonghstleden van voor 't fort de Goede Hope gescheyden waren, sijn den 17en stantij^1. te deser rheede salvo aengecomen, alwaer 't galjot Nachtglas ('twelck den 7en deser eerst verschenen was) noch ten ancker ende d' E. Heer Gaspar van den Bogaerde (bij 't schrijven door Sijn E. aldaer gelaten) op primo stantij vertrocken te wesen bevonden. Soo oock onder andren verstonden 2 Engelsche particuliere schepen, als een van Suratte ende een van Bengale, daer aengeweest waren.

In 't schip den Elephant hebben (hier aencomende) 18, soo bale als packen, natte sijde bevonden, sijnde dat quaet^2. daerdoor ontstaen, dat bij 't hard woelen van 't achterschip ('twelck een harde ontsettingh^3. baerde) groote quantité water in de constabels- als andere camers geraeckt sij, en ten ware noch soo spoedigh daer achter gecomen waren, dat gespin^4. t'eenemael vergaen soude hebben, dat nu, met die aen landt te brengen en in versch water te brengen, noch geprevenieert is.

Den 20en stantij is, na 4 maenden geseylt te hebben, hier bij ons van Bengale ten ancker gecomen 't Engels particulier schip d' Lion, bestouwt, soo seggen, met 110 lasten salpeter, 300 packen zijde en weynich lijnwaten, sonder meer.

Onder onse vaerentgesellen^5. hebben alhier 5 seer quaetwillige bevonden, die oock⁺ daerover aengesproocken ende gecorrigeert zijn, comende UE. bij desen daer een van toe, genaemt Pieter Janss. van Leeuwaerden welcke gedoempt^6. is sijn verbonden tijt, wesende noch over de twee jaren costy^7. in de kettingh uyt te dienen.

+ 76v

1. van die lopende maand, d.w.s. Mei. Vgl. Eng. 17th instant. Ady en Stanti is ontleen aan Ital.

2. nl. die nattigheid.

3. ontwrigting, ‘ontvoeging’.

4. sy, gesponne sydraad.

5. Sic. Vir vaerensgesellen?

+ 77

6. veroordeel.

7. aldaar. Vgl. hiervóór blz. 33, noot 8.

[p. t.o. 52]

Kaart van omgeving van Kaap, No. 803, Rijksarchief.
Aanwysinge:

a.	fordt de goede hoope met sijn buijtewercken
b.	Compangies tuijnen
c.	steen oven
d.	Hoveniers ende boerinnen huijs
e.	Reduijt duijnhoop
f.f.	2 parcken landt onttrendt 1½ mijl vant vordt bij 't ronde bossjen tot een proeff besaijt medt cooren onttrendt 2 morgen groodt met een clijn wacht huijss daer bij
g.	projekt van een reduijt te stellen stijff ½ mijl verder daer bequaemste bougronde leggen
h.	bosscagies achter tegen den taffel ende andere bergen
j.	't wagen padt naert bos alwaer Comps. timmer houdt gehaldt wordt. 3 mijl omtrent van 't fort
k.	't achterste ofte suijtcandt van de tafelbergh
l.	't voorste off noordcant van do. bergh
m.	Leeuwenbergh
n.	taefelbaij
o.	baij falce
p.p.p.p.	Vlacte tusschen 't geberghte van 't landt van africa & de Caep
q.	soutpannen
r.	wrack van Harelem
s.s.	soute revier
t.t.	varsse revier
v.	't gebergte van africa
w.w.	duijnen

[p. 53]

Na de vier op dit eylant verblevene paerden is door den schipper Jan Sleutel met een ongemeene ijver en geen mindere industrie^1., gelijckelijck^2. bij de stroppen^3. als andere preparaten gebleecken heeft, soo voor als na onse comste, nevens de daertoe gestelde volckeren^4. uytgesien, doch echter geene door de uyttermate wildicheyt heefft achterhalen (veel min overvallen) cunnen. Soo wij jugeren, sal 't onnodich wesen naer^5. desen daer meer na uyt te sien, oorsake^6. de wildigheyt van dagh tot dach te accresseren^7. staet.

Van lemoen- als andere boomtjens staet genoemde schipper UE. eysch te voldoen, en eer meer dan minder UE. t'huys te brengen.

D' brieven door UE. aen d' E. Heer van den Boomgaerde^8. gedediceert en in handen van meer gemelten schipper g'interrigeert^9., hebben^10. hier gelight en g'opent, sullende 'tgene daerbinnen^11. opgemelte heer^12. versocht is, except het laten teyckenen der cognossementen als 't senden der fockjes ende pady, etc., door ons geeffectueert worden.

Niet vorders t' adviseren hebbende, sullen UE. na onse groete 't schut^13. Christi bevolen laten.

In 't schip Orangie, g'anckert leggende voor 't

eylandt St. Helena, desen 27en May anno 1656,

(was geteyckent:)

Dirck Sarcerius

Franchois Mannis

Aldert Cagenaer Triefft

Jochem Claess. ende

Joris Janss. Zomer.’

Volle maen, 6 dito, 's morgens harde N.westelijcke stormwinden met swaren regen⁺ ende coude hagelbuyen.

Is op dato bij resolutie goetgevonden 't galjot Nachtglas over Madagascar ende Mauritius na Batavia te versenden om empassant na de Tulp, wat langh boven vermoeden weghblijvende, te soecken ende vernemen, etc., als breeder bij resoulutie g'extendeert^(d).

7 ende 8 dito, idem, harde stormigh weer ende wint als voren, met sulcke gedurige, extreme, swaren regen dat de gantsche Taeffelvaley wel een bare^14. zee geleeck, sijnde al 't landt en de thuynen gelijck een formele inundatie ondergelopen ende veele weghgestroomt, mitsgaders oock de wallen van 't oude werck aen 't fort op 3

1. oorleg.

2. Skryffout vir gelyck, soos.

3. om die perde mee te vang.

4. volk, kompanjiesdienaars.

5. ná.

6. om rede dat.

7. toeneem, erger word.

8. Hiervóór geskryf (van den) Bogaerd(e), Boogaerden, Bogaert.

9. oorhandig; Port. entregar. Reeds o.d. 7/4/1652 gebruik.

10. Die onderwerp wy versweë.

11. d.w.s. in die briewe.

12. Datief: aen opgemelte heer.

13. beskerming.

+ 77v

(d) Die redes vir hierdie resolusie, en die volle teks daarvan, is te vinde in C. 1: Res., Raad van Pol., 1651-1663, pp. 180-181. K.A.

14. naakte, sonder strand.

[p. 54]

plaetsen ter neder geregent, sulx aen 't een ende 't ander wel een paer maenden werck sullen hebben om te repareeren. Doch sullen 't dan met thuynwerckstaken^1. voort opsetten ende queeck daerdoor wercken, gelijck anno passato de achtergordijn gedaen is, die seer vast begroeit ende staen blijfft.

Sondagh 's morgens, 9 dito, noch nat, vuyl, regenachtigh weer met calmte.

10 dito, fray, stil sonneschijn-weer. Waren wacker besigh om de revier wat verder buyten Compagnies thuynen om te lijden^4. met een lustige, weyde gracht, om immers niet meer noot van overloop des waters te lijden, gelijck nu geschiet is, doordien selffs de revieren haer water niet costen verswelgen.

Des nachts heefftet al weder even nat, onstuymigh weer geweest, insgelijx oock

⁺ den 11 ende 12 dito, met sulcken stercken affloop van water uytte revieren, dat op de rhee, daer 't galjot leyt, 't zeewater heel versch ende soet geworden was.

's Namiddaghs, 't weer wat bedaert ende droogh wesende, is den Commandeur eens gegaen naer achter den Taeffelbergh om te sien off't nieuw geboude landt^1. daer oock onder gelopen was ende eenige andere saken meer off te speculeren, maer bevondt 't coren daer fray, droogh ende lustigh aen 't wassen, etc.

Tegen den avondt begondt wat te wayen uytten Z.Z.Oosten, met welcke wint, in 't opcomen van de maen wat wackerende, 't Robbejachjen ten eynde voorsz. onder seyl gingh^(e).

13 dito, 's morgens noch al stijve Z.Z.Oostenwinden met droogh weer tot omtrent middagh, wierd heel stil ende warm.

14 dito, fray, warm sonneschijn-weer met een N.westelijck luchjen. 's Avonds, al doncker sijnde, quamen een grooten troup Hottentoos (consorten van Caepmans) met veel vee van achter den Leeuwenbergh, langhs strant, verbij 't fort drijven, die (als vooren aengeroert) tusschen de clooff van dito^2. ende den Taeffelbergh gelegen hadden ende nu gejaeght wierden van Soanqua^2., hare ende oock al der Saldanhars vijanden, offte struyckroovers, dierhalven versoeckende om te⁺ mogen onder bescherminge van onse fortressen haer ter neder slaen. Daerop hun geantwoort wierdt van jae, mits voldoende de conditien met Herry aengegaen, namentlijck om te leeveren alle weecken 2 beesten ende 2 schapen voor coper ende tabacq, etc., ten behoeve van 't fort ende voor de schepen, de groote^1. elck 10 ende de clijne^1. elck 5 beesten ende schapen. Op 'twelcke sij allegeerde dat se van haer beestiael moste leeven ende soo veel niet missen conde. Ende wij repliceerden: dan wel voort wegh mochte trecken ende sien haer selffs voor haer vijanden te bewaren, dewijle sijluyden doch de weyden alhier maer laten affeeten sonder een beest te willen verruylen, waerdoor wij dan voor Compagnies vee op 't laest comen te cort schieten, etc.
^3.
3.
5.

1. deureengevlegte latte (om die grond vas te hou).

4. Elders Sonqua, Soaqua, Souquaas, ook Visman(s) genoem. Vgl. Deel 1, bls. 300, noot 11. Die latere Boesmans. Vgl. Godée Molsbergen: Reizen in Zuid-Afrika, p. 14, noot 6 en Register s.v. Boesmans en Soaqua.

+ 78

1. deureengevlegte latte (om die grond vas te hou).

(e) Sien instruksies vir die bevelvoerders van die Robbejacht. C. 493: Uitg. Br., 1652-1661, p. 549. K.A.

2. die nuwe land, Nuweland.

2. die nuwe land, Nuweland.

+ 78v

1. deureengevlegte latte (om die grond vas te hou).

1. deureengevlegte latte (om die grond vas te hou).

3. i.p.v. leiden.

3. nl. ‘den Leeuwenbergh’.

5. d.w.s. schepen.

[p. 55]

15 dito, 's morgens heel nat, vuyl, ongestuymigh weer. Sonden volcq uyt om te vernemen waer hun voorsz. trop Hottentoos met haer vee, in de nacht voortgedreven, mochten nedergeslagen hebben.

Die wederom comende, rapporteerden omtrent ¾ mijlen van hier haer nedersettende waren, ende dat daer niet ver van aff oock Herry gevonden ende gesproocken hadden, besigh wesende om voort te trecken ende niet willende op d' onse hare nodiginge bij den Commandeur aen 't fort comen.

Ondertusschen hadden de Caepmans eenigh volcq aen de Commandeur gesonden ende voorgestelt om Herry met sijn beestiael wegh te nemen^1., dewijle hij doch⁺ (soo sij versloegen^2.) d' E. Compagnie soo menighmael ontrouw had beweesen ende maer gesocht sighselven met verkeerde middelen rijck ende groot te maecken, gelijck rede al ten deele geworden was, willende sijluyden van ons niet anders als om bij overval van vijanden onder onse bescherminge haer retrait te mogen nemen ende t' allen tijden met ons in vruntschap te leven, mitsgaders voor onse cocx ende ander volcq, om een buyck vol eeten, tabacq ende somtijts een arackjen, branthout beschicken ende alle andere dienstbaerheyt bewijsen, sooveel sij cunnen off mogen. Maer om sooveel beestiael van 't hare te leveren als Herry geconditioneert hadt, costen sij niet missen, alsoo daervan leven moesten, maer wilden wel maken dat wij van de Saldanhars ons genoegen in overvloet cregen ende haer ten dien eynde dragen^3. als getrouwen middelaers.

Waerop de gemelte gecommitteerdens van Caepman ten antwoordt is gedient, dat sij haer cappiteyn, met 2 à 3 van sijne principaelste, wilden hier halen om selffs met den Commandeur te spreecken ende vaste conditie te beramen, daer men sigh aen weercanten^4. voor altijt op sal mogen verlaten (ende ondertusschen sien dat se Herry met vrundelijcheyt hieromtrent sochten te houden om hem te facilder te mogen becomen) met welck beschijt deselve, soo 't scheen, seer blijdelijck heengingh; comende daerop 's middaghs de 2 outste zoonen van den capiteyn der Caepmans,⁺ die in de voorhaelde saecken persisteerden. Doch wij seyden dat se met den capiteyn, haren vader, selffs wilde comen,'twelcke sijluyden aennamen, ende eenigh tractement, etc., genoten hebbende, tegen den avont vertrocken.

'tWierd tegen den avondt onstuymigh weer, geduyrende met bysonder swaren regen den ganschen nacht over.

Sondagh, den 16 dito, noch al nat, vuyl, regenachtigh weer en de wint N.westelijck.

's Namiddaghs quamen drie soonen van verhaelden capiteyn, seggende dat den ouden man, vermits 't natte, coude weder ende sijn swaerlijvigheyt^5., niet wel selffs comen coste, maar 'tgene wij met haer beslooten, voor goet ende van waerden

1. wegh te nemen, te vang.

+ 79

2. voorsloegen, dit voorgestel het.

3. gedra.

4. Vermoedelik vir: weerscanten, waar die s egter sekondêr is. Vgl. Mndl. in wedersiden. Weerkant kom voor in die betekenis ‘teenoorgestelde kant’.

+ 79v

5. Hierom genoem de vette Capiteyn.

[p. 56]

houden wilde, medebrengende 6 goede schapen, die aen ons verhandelden, ende vorders proponeerden dat hare oprechte intentie ende begeren was meest in substantie als op gisteren verhaelt, ende soo wij maer wilde Herry in persoon weghnemen ende dooden, dat haer daeraen de grootste vruntschap van de werelt soude geschieden, ende maken wilde dat wij van de Saldanhars soo veel beestiael cregen als wij begeerden, alsoo deselve met de doot van Herry mede groote dienst soude geschieden,⁺ willende, om de saecke in effecte te doen blijcken, met haer leegers ten eersten optrecken in 't landt ende d' Saldanhaers affnodigen om alhier met ons te handelen, etc. Ende souden van haer volcq genoegh hier laten tot branthout halen ende andere dienstbaerheyt voor d' onse. Op 'twelcke haer is g'antwoort, dat sij altijts sullen mogen hier bij ons in vruntschap wonen, ende aengaende 't vangen van Herry, etc., souden ons noch wat nader op bedencken, ons veynsende voor haer beduchtinge^1. te hebben dattet hun noch de Saldanhars niet wel bevallen mochten. Waerop sijluyden altemalen eenstemmigh riepen dat wij daervoor geen vreese behoeffde te hebben. Wij souden Herry maer bij den cop vatten, hij hadde 't emmers, seyde sij, genoegh verdient, dewijle onse beesten ontroofft ende naderhandt sooveel coper ende tabacq sigh selffs toegepast^2. ende ons weysgemaeckt had dattet hem ontstolen was van de Saldanhars, 'twelck sij protesteerden (met onse opinie wel accorderende) valschelijck geloogen te sijn, maer dat de Saldanhars al de beesten die hij hadt, daervoor gegeven hadde, waervan hij nu de grooten capiteyn speelt ende haest rijck ende rijcker worden sal, indien wij hem omtrent ons in sulcken credit^3. hielden,⁺ dat haer, Caepmans ende Saldanhars, altijt deede vreesen hij ons soude oprockenen^4. om d' een off d' andere tijt haer noch eens al hun bestiael aff te nemen, want hij en docht^5. niet, ende begond al t'samen te spannen met de struyckroovers, Soanqua genaempt, om grooten aenhang te crijgen, ten welcken eynde veel volx al bijhem getroont^6. hadt, sijnde niemant van alle sijn eygen, noch hadt oock niet een kint nochte vrouw als die, haer ouders ende mannen overleden sijnde, na sigh genomen hadt, 'twelcke hij noch dagelijx observeerden^7. om sigh in tijt ende wijle oock door aentelinge soo veel^8. machtigh van volcx te maken als rijck van beestiael, gelijck sij sijden emmers oogentschijnlijck^9. genoegh bleeck, vermits wij wel wisten, doen wij eerst hier quamen, dat hij niet een vel hadt om sijn naeckte huyt te bedecken noch geen huys om te woonen, maer des nachts onder 't crepelbos moste slapen. Ende nu soud hij gaerne de meester speelen over Caepman ende al, gelijck hij al vrij beginnende was, ende meer andre diergelijcken allegatien tot swartmaeckinge van deselven, etc., dat veele al met de waerheyt overeen quam, volgens d' ervaringe daervan genoegh becomen, ende dierhalven wel mogen in achtinge genomen werden om nader op te delibreeren ende hem echter van dit gehandelde niets te laten

+ 80

1. Hs.: beduchtigen.

2. toegeëien.

3. geloof, vertroue.

+ 80v

4. opstook.

5. deug.

6. omgepraat het om hom te volg; vgl. iemand meetronen.

7. nakom.

8. Skryffout vir soowel?

9. duidelik.

[p. 57]

blijcken, gelijck de Caepmans van hare cant mede belooffden, mitsgaders oock dat se, gelijck tevooren, sullen sien neffens hem, in compagnie met haer legers, weder hier te comen woonen, wanneer men hem dan te facilder te vatten ende sijn vee in guarande^1. van onse coopmanschappen na ons te nemen, etc., sijnde wijders besproocken⁺ dat wij over en weer souden sorge dragen dat sij, Caepmans, van d' onse noch d' onse van haer eenige de minste overlast en quame te lijden, off dat d' onse, haer hinder doende, in 't aensien van de geledeerde^2. partije, van ons soude worden gestrafft, gelijck sijluyden oock aen hun cant in 't selve cas de hare soude doen. Waerop 't verdragh van continueerende vruntschap genoeghsaem beslooten is, ende sijluyden datelijck de hare aenseyden weder hout voor de kox te halen ende te mogen alderhande diensten voor d' onse^3., mits genietende daervoor een buyck vol eeten, tabacq ende altemets een arackjen (daer se machtigh veel <van> houwen) ende schenen gansch wel te vreeden te weesen, met groote beloffte dat se soude maken Saldanhaman met veel vee affquam om aen ons te verhandelen, etc.

Op dato is 't galjot Nachtglas offscheyt^4. gegeven omme met den eersten goeden wint te verseylen over Madagascar ende Mauritius na Battavia, als breeder per resolutie den 6 deser daerover genomen^(f).

17 dito, fray, bequaem sonneschijn-weer met stilte. Ende brachten de Caepmans heden weder een schaep off 2 te verhandelen, die oock doorgaens aenhielden om Herry wech te nemen, etc.

18 dito, 's morgens fray, helder sonneschijn-weer ende 't luchjen van de oostelijcker handt, waermede 't galjot Nachtglas ten eynde voormelt onder seyl gingh, ende buyten⁺ een N.westelijck luchjen ontmoetende, geraeckten beneden 't Robben-eylandt met 'tselve fray in zee.

19 dito, idem. Ende cregen raport van 't volck welck gisteren uytgesonden was om de wegh, off't wagenpat, na 't bos wat te vermaken^5. datter door de affwaeteringhe omtrent ½ mijl nader als 't bos gelegen is, een^6. groote menighte bomen uyt de gront gespoelt ende affgedreven waren. Des den Commandeur eens persoonlijck derwaerts gingh om te speculeren off het soude cunnen dienen tot bequaem timmerhoudt offte andersints. Bij 'tselve dan comende, bevondt een heel nieuwe revier offte scheure, wel 50 voeten wijt, in de bare clippen van boven 't geberchte aff streckende, gespoelt te wesen ende 't voorsz. hout in uyttermaten menighte ende groote^7. affgespoelt, jae gansche clippen die de boomen (heele mosten^8. hoogh) uyt de gront gestoten ende nederwarts doen wentelen ende spoelen hadden^9., doch nergens als meest tot brant-

1. Die woord word vroeër (o.d. 6/7/1654 en 24/11/1655) gebruik in die betekenis van ‘verhaal, vergoeding’. Hier is die betekenis nie duidelik nie.

+ 81

2. kwaad aangedane, benadeelde.

3. 'n Woord soos doen, verrichten het blykbaar hier uitgeval.

4. Dialektiese, allig Hollandse, vorm vir affscheyt.

(f) Instruksies vir die bevelvoerders van die Nachtglas. Ibid. pp. 556-558. Met hierdie vaartuigie is ook briewe gestuur aan die Kompanjieskantoor op Mauritius, aan die bevelvoerders van die Tulp (wat toe vermoedelik iewers op die kus van Madagaskar was), en aan die Hoë Regering te Batavia. In die brief aan die Hoë Regering is die ernstige behoefte, wat daar aan perde aan die Kaap bestaan het, beklemtoon: landbou kon eenvoudig nie met welslae beoefen word as 'n genoegsame getal perde nie verkry kon word nie. Ibid., pp. 549-555.

+ 81v

5. te vermaken, reg te maak.

6. Hs.: om.

7. grootte(s).

8. Sic. Waarskynlik 'n skryffout vir masten. Brill laat die woorde tussen hakies weg.

9. hadden behoort ook by wentelen. Die woordorde is meer Afrikaans (laat wentel en spoel het) as modern Nederlands (hadden doen wentelen en spoelen).

[p. 58]

hout bequaem ende redelijck wel met wagens bij te comen. Hadden wij maer paerden genoegh (daer 't meest ende principaelst aen hapert), souden hout (dat ons hier omtrent dapper begint te ontbreecken ende de Hottentoos seer om moet gecomplaceert^1. worden) genoegh crijgen ende oock landt in abondantie omploegen cunnen, om coren tot eygen voetsel genoeghsaem aen te bouwen, etc.

⁺ Desen morgen seecker persoon, genaempt Ertman Gleuge van Straelsont, adelborst^(g), gevangen sitten^2. over dat een pofferties^3. uyt Compagnies gesloten geweercassen gestolen hadt, ende door den geweldiger eens los gelaeten wesende om sijn gevough te doen, is weghgelopen ende soo verde geraeckt, dat men hem heden niet heefft cunnen wederom crijgen.

20 dito, 's morgens fray weer en de wint als voren westelijck, hadde een van 't bosvolcq, t'huyscomende, beneven 't wagenpadt gevonden 7 à 8 jonge colen ende struycken^4. van gele wortelen. Waerop datelijck in de thuynen gesien <ende> ondervonden wierdt datter dese nacht veele jonge coolen affgesneden ende vernielt, mitsgaders oock al goede partije wortelen uytgehaelt waren, 'twelck apparant voorhaelden fugityff sal gedaen hebben, met hulpe van een Hottentoo, alsoo bij de geschoende oock bloote voeten^5. overal op de ackers bevonden sijn, mitsgaders veele jonge vruchten vertreden, vermits maer dwars over al de ackers gelopen hadden, ende hij, in de thuynen gewerckt hebbende, pertinent geweten heefft waer de beste cool ende wortele ende cool^6. stonden, door welcke hulpe van Hottentoos te vreesen is, dat hij die natie al te wijs sal maken om alle nachten de vruchten^7. te comen stelen. Dierhalven na denselven weder volcq uytgesonden is om hem op te soecken, neffens oock eenige Hottentoos, met beloffte aen deselve, hen^8. vindende, daervoor wat tabacq ende een arackjen te geven, etc. Maar coste niet gevonden worden, nietjegenstaende den ganschen nacht in de thuynen oock op hen^8. gepast wierdt.

Nieuwe maen, den 21 dito, 's morgens fray weer en de wint westelijck als de vorige dagen.

22 dito, idem, redelijck weer met betogen lucht en de wint als voren. Sonden meest⁺ al 't volcq na 't bos om partije balcken uyt te halen tot het hooft^9. daer de timmerluyden nu aen wercken ende een machtige partije hout toe gaen sal^10., alsoo wel tusschen de 70 ende 80 roeden in zee zal moeten gebrocht worden.

's Namiddaghs wierd ons voorsz. fugityff door 2 van Caepmans volckjen thuysgebracht, hebbende d' eerste nacht in Herry's leeger geslapen ende aldaer de gestoole wortelen ende cool met hulpe van 3 sijner^11. Hottentoos gebracht; doch des anderdaegh^12., die opgegeten wesende, van Herry uytgejaeght meer te halen, maer

1. gepaai.

+ 82

(g) Hierdie kwaaddoener, Ertman Gleuge, is drie dae later (sien die 22ste) deur twee Hottentotte na die fort gebring, en op die 25ste gestraf. Vir optrede teen hom sien C.J. 1: Crim. en Civ. Regtsrolle, 1652-1673, p. 34; en C.J. 780: Sententies, 1652-1697, pp. 66-68. K.A.

2. Sic. Vir sittend?

3. Skryffout vir poffertien (poffertjen), 'n soort pistool. Vgl. fol. 63 v. hiervóór.

4. die lof, of die eintlike wortels van die geelwortels?

5. voetspore.

6. Sic. Die herhaling is 'n skryffout.

7. tuinvrugte, groente.

8. Sic. Vir hem.

8. Sic. Vir hem.

+ 82v

9. tot het hooft, vir (gebruik aan) die seehoof.

10. toe gaen sal, in opgebruik sal word.

11. d.w.s. van Herry.

12. Vir anderdaeghs.

[p. 59]

had niet gedacht^1., als wel denckende datter te naeuwe wacht op soude gehouden wesen. Derhalven sich sedert hadt verscholen in de huysjens van de wiltschutten (gemaeckt op sommige plaetsen, daer 't gevogelte veel hout, om altemets achter te schuylen ende 'tselve waer te nemen, etc.) tot heden, dat hem dese 2 Hottentoos aengevat ende hier gebracht hadde. Welcke daervoor met een buyck vol reys ende broot, neffens wat tabacq ende een arackjen vereert ende bedanckt wierden, mitsgaders aengeseyt haer Hottentoos te waerschouwen dat se niet meer met ymant van d' onse in de thuynen comen, alsoo der last was gegeven aen de buytenwachten om deselve (soowel onse als andere) die se maer in de thuynen vonden, doot te schieten, opdat niemant van de hare sulx mochte treffen offte overcomen, etc.

Sondagh, den 23 dito, meest redelijck goet weer en de wint als voren. Brachten ons een van 't bosvolcq een lupert^2. thuys, die sij bij 't ronde bosjen omtrent 't coornlandt⁺ geschoten hat. Des hen daervoor, volgens resolutie van den 17 Juny passato, vereert wierd 3 realen van 8en in contant, om haer te meer te animeren tot opvanginge van 't wilt gedierte, dat hier veel schade aen Compagnies vee doet.

24en dito, 's morgens weer ende wint ut supra, doch begon 's namiddaghs al vrij wat te regenen.

25 dito, 's morgens fray, helder sonneschijn-weer, is den Commandeur gegaen na 't ronde bossjen om aldaer noch wat lant aff te sien tot een tabacqplantage, welck kruyt hier fray aerdt ende al saet van gewonnen is; sulx te dien eynde een goet perck affgesteecken ende ordre gelaten is om 'tselve ten eersten van alle struyckende ander bosjens schoon te maken door de 2 persoonen die daer, om 't coorenlandt te bewaren, doch^3. leggen moeten, ende voor 't ledich sijn^4. wel een redelijx^5. tabacqplantage sullen cunnen waernemen.

Op dato is meer aengetogen Ertman Gleuge over begane dieverije aen Compagnies geweer, uyt geslooten cassen (staende sijn schiltwacht) genomen, ende dat sigh naderhandt uyt sijne detentie fugityff gestelt, mitsgaders met hulpe van de Hottentoos Compagnies thuynen bestolen ende oock eenige van 't volcq haer kisten opgebroocken ende 't goet na sigh genomen had, bij desen chrijghsraedt^6. gecondemneert: gegeeselt ende in de kettingh gebannen te worden soo lange sijn verbont aen d' E. Compagnie duyrt, om sonder gagie aen alle vuyle wercke gebruyckt te worden, etc.

26 dito, moy weer ende 't luchjen westelijck als vooren. Is voorsz. stententie ter⁺ executie gestelt.

27 dito, 's morgens fray, stil weer. Is met een Biscayse sloep na 't Robben-eylandt gesonden wat provisie voor de schapewachters, om oock te vernemen hoe 't met dat vee al staet, etc., welcke des avonts wederom coomende, rapporteerden datter

1. Vir gedaen?

2. In margine staan luypert.

+ 83

3. tog, in elk geval.

4. voor 't ledich sijn, i.p.v. leeg te lê..

5. Vir redelycq.

6. 'n Krygsraad was oorspronklik 'n vergadering van skeepsoffisiere onder leiding van 'n bevelhebber.

+ 83v

[p. 60]

eenighe sterffte onder geweest, doch door d' aenteelinge genoeghsaem weder gesuppleert^1. was, medebrengende 2 jonge, vette rammen ende 10 dicke, vette starten van oyen, na de Hottentoos manier affgesneden, omdat se 't generen^2. door haer dickte ende breete beletten.

28 ende 29 dito, idem. Ende quam voor den middagh met een N.westelijcke luchtjen wint uyt de Saldanhabay hier te retourneren de chaloupen Robbejacht ende Peguyn met een ladinge riedt ende niet meer als 2 schapen, die in de gemelte bay wel meer soude gecreegen hebben, maer de Hottentoos hadden 't volck van 't Robbejachjens bootjen overvallen, haer wacker wat affgeslagen en de coper met den tabacq, nevens oock een musquet, na haer genomen. Item oock 't bootjen heel aen stucken gesloopt om 't ijserwerck, dat sij der uytsloegen. Sulx daerdoor den handel geen voortgangh maer een stut nam, ende om in geen meerder verweyderingh^3. te geraken, geresolveert hadden weder herwaerts aen te keeren - aen welck doen van de Hottentoos dan te speuren is hoe wijnich deselve te vertrouwen, ende wij⁺ doorgaens altijt wel op hoede sullen mogen sijn, dewijle sijluyden oock langhs soo slimmer worden, sullende derhalven mede 't geraedenste wesen dat men se hier aen 't fort nodight offte affwacht, om, onder haer macht sijnde^4., niet t' eeniger tijt, om 't copers halven, eens merckelijck overval ende massacre van deselve te lijden, dewijl men tot haer te gaen doch maer wijnigh volcq can affbreecken^5., ende veele te senden wat costelijck voor d' E. Compagnie vallen soude, etc.

't Wagenvolcq uyt^6. bos comende, omtrent 't ronde bosjen daer ons coren staet, ende aldaer wat gras mayende op sij van de wagen, niet boven 10 treden van haer aff, was een seer groote, ouden, mageren, verhongerden leeuw gecomen, meenende een van de paerden uyt den wagen te halen, 'twelck ook scheen te volbrengen, niettegenstaende wat gewelt 't wagenvolcq, doch sonder schietgeweer (dat op de wagens lagh) op hem deden, tot sijluyden ten lesten met een stock op de sey hem sloegen, ende alsoo met schreuwen ende crijten groot geraes maeckten, hij (doch maer al sachjens voet voor voet) daer van deurgingh ende echter door 't creupelbos de wagen vervolgden, mitsgaders sigh heefft weten te versteecken hieromtrent^7. fort, ende 's nachts over 't walletjen van 't corael^8. (eeniggsints door den regen wat affgecalfft sijnde) bij de koebeesten te comen, daer hij onder deselve doende wesende ende al een beest onder de voet, mitsgaders een ander swaer gequest hebbende, van onse wachters vernomen ende noch dootgeschooten wierdt, welcke daervoor een vereringe van 6 realen van 8en is gedaen om, als per resolutie van de 17en Juny passato, 't volcq tot opvangingh van 't wilt gediert te meer te animeren, etc.

⁺ Sondagh, den 30en dito, 's morgens fray sonneschijn-weer ende 't luchjen als voren.

1. aangevul.

2. aanteel.

3. Die bedoeling is onduidelik: dat die terugreis na die Kaap nie verder bemoeilik word nie? Of: dat die agterstand in die handel nie groter word nie?

+ 84

4. d.w.s. as ons na hulle krale reis.

5. spaar.

6. uyt 't.

7. hieromtrent 't.

8. kraal. Die vorm wys nog op die afleiding uit Port. curral.

+ 84v

[p. 61]

Brachten onse beestewachters een ijser-^1. offte egelvercken thuys, in welcke sommige meenen dat den costelijcken steen, pedra porca^2., soude wesen. Des denselven opgesneeden ende overal wel doorsocht is, maer wierd niets gevonden^(h).

Ultimo dito, goet weer ende windt als voren. Brachten ons de Hottentoos noch 2 sulcke egelverckens, 't een manneken ende 't ander een wijffken, dewelcke oock deursoght maer almede niets gevonden is. 't Is een wonderlijck gediert ten aensien van sijn defentien, wetende te doen met sijn lange, scherpe pennen dattet schier onmogelijck vangen is, vermits gejaeght wordende deselve pennen weet achteruyt te schieten^3., ende daermede sijn vijandt wel een span diep ende verder in 't lijff te treffen⁽ⁱ⁾ gelijck gebleecken is aen den laest gevangen leeuw, welcke menighte egelpennen heel diep deur de huyt in 't vleys hadt, ende voornamentlijck aen den op gisteren door ons volcq gevangen egelswijn, die in 't aensien van d'onse sijn pennen achteruyt schoot^3. ende den hondt die hem jaegden, daarmede soodanigh wist in sijn opgespaerden^4. mont te schieten ende te quetsten^(j). Item oock naderhant, hem al gevat hebbende, dat hij hem soude hebben moeten verlaten^5., indien van ons volcq niet was gesecondeert^6. ende met de colff van een musquet de cop aen stucken geslagen geworden, welcke daer oock qualijck costen bijcomen, vreesende de beenen vol egelpennen geschoten te worden.

1. Vgl. o.d. 4/10/1652, waar Jan Blancx in sy joernaal op 25 September die woord gebruik, reeds in die betekenis van Ndl. stekelvarken (wat in Ndl. soms verwar word met egel).

2. Port., letterlik varksteen, ‘galsteen van varkens en stekelvarkens’ (WNT XVIII, 626.) Die ‘varkensteen’ sou geneeskrag besit het, veral in gevalle van vergiftiging.

(h) Die ‘pedra porca’ (Pedra del Porco of Varkensteen) was veral afkomstig van Malakka, waar dit soms in ystervarke gevind is. Dit was buitengewoon bitter van smaak, en sou groot geneeskrag besit het. Vgl. Egbert Buys: Nieuw en Volkomen Woordenboek van Konsten en Weetenschappen, VIII. In die inventaris van die boedel van die bekende Joachim von Dessin (1761), wat een van die grondleggers van die Suid-Afrikaanse Openbare Biblioteek in Kaapstad was, kom o.a. ook voor: ‘1 doosje met 2 pedro del porco’. M.O.O.C. 8/10: Inventarissen, 1760-1763, no. 76. K.A.

3. Jagerslatyn. As die hond die ystervark pak, word hy deur die skerp penne, wat baie los in die ystervark se vel sit, gesteek.

(i) Die foutiewe opvatting dat die ystervark ter verdediging sy penne na agter toe kan uitskiet, word vandag nog vry algemeen by die naturelle, en soms selfs ook by oningeligte blankes, in Suid-Afrika aangetref.

3. Jagerslatyn. As die hond die ystervark pak, word hy deur die skerp penne, wat baie los in die ystervark se vel sit, gesteek.

4. opsparren, opsparen is byvorme van opsperren.

(j) Hierdie ooggetuies was vermoedelik nie baie noukeurige waarnemers nie; of anders was hulle miskien maar oorgretig om bewyse te vind vir die sonderlinge verhaal wat hulle gehoor het.

5. loslaat, laat gaan.

6. bygestaan, nl. die hond