Daghregister. Deel 2. 1656-1658

Mayus anno 1656

Adij, primo dito, 's morgens doncker, regenachtigh weer doch 't luchjen slappelijck uytten N.Westen. Is op dato raetsplegingh gehouden ende geresolveert de robbevangers tot versoetinge van haren gedanen arbeyt elck met een maent sols^5. in gelt te⁺ vereren^(a). Item oock te gaen uytsien na bequame landerijen tot meerder voorsettinge van de culture, etc.; alsmeede van deese maent aff de getroude officianten ende adsistenten haer costgelden te geeven ende aff te speculeren een bequame plaets tot een gemeene herberghe voor de passerende gaende ende comende man; wijders oock eenige persoonen in gagiën als anders te verbeeteren^6., alles meest na de gesonden ordre

5. Genitief van sold, Fr. solde, soldy, traktement.

+ 61

(a) Vgl. C. 1: Res., Raad van Pol., 1651-1663, pp. 165-170. K.A.

6. in gagiën als anders te verbeeteren, verhoging in gasie, rang, ens. te gee.

[p. 36]

van de Heeren Meesters ende derselver generaele articulbrieff, gelijck breeder bij de geteeckende resolutie te sien is^(b).

2 dito, 's morgens idem weer tot na den middagh, begond droogh weer te worden ende wat te wayen van den Z.Z.Oosten.

De Caepmans quamen met haer vee al weder hier omtrent Compagnies fortresse weyden, versoeckende om achter den bil^1. van den Leeuwenbergh haer te mogen legeeren^2., waerop haer te kennen gaven, dewijle sijluyden van haer beestiael niet wilden verhandelen, dat liever hadden wat verde van ons weghbleven, alsoo de weyden hieromtrent haer ende Compagnies vee niet voeden conden. Sijluyden bleven echter insisteren als voren, doch <wij> gelieten ons sulcx niet heel wel aen te staen, ten ware <sij>, gelijck de Saldanhaers, mede bestiael aen ons verhandelen wilden - daer sij niet toe verstaen conden ende echter bij haer versoeck bleven persisteren, alsoo^3. eenich ander volcq hieromtrent comende, niet wel dorsten verde van Compagnies⁺ besettinge blijven, uyt vreese van beroofft te worden. Waerop haer gedient wierdt hun wel te willen nemen onder onse bescherminge, maer dat in recompense dan ten minsten behoorden met ons te handelen, off hadden liever 't ander volcq hier. Maer sij costen tot geen verhandeling van hun vee verstaen, gelijck de vorige jaren dickmael geprobeert ende ondervonden is.

Heden wierd van ander volcq noch 2 schapen aengebracht ende gehandelt.

3 dito, noch al droge harde Z.Z.Oostewinden, tot tegen den avondt aenhoudende.

4 dito, fray sacht weer ende 't luchjen Z.oostelijck. Is vandage wat rogh, taruw ende garst gesaeyt.

5 dito, idem moey weer ende N.westelijcke coelte.

6 dito, 's morgens dijsigh weer ende wint als voren. Is den Commandeur eens gegaen omtrent 2½ mijl van 't fort achter den Taeffelbergh in de vlackte tusschen 't hooghe landt^4. van Africa ende dese Caep, makende den hals tusschen de Bay Fals ende dese Tafelbay, omme achtervolgens de genomen resolutie van den eersten deser eens wat nader aff te speculeren wat gelegentheyt van bequame landerijen ende redouten te leggen daer off ergens wesen mochte. Alwaer gecomen sijnde, bevonden is seer veel schoon landt te leggen ende met clijne moeyten claer te maken, mitsgaders oock redelijck vaerdigh, sonder naemwaerdige costen, te begrijpen^5. een hansaem^6.+ redoutjen van een bysonder schoon ende verre uytsicht, waeronder gemelte landerijen fray souden cunnen werden beschut ende Compagnies vee geweyt, mitsgaders beseth door deselve soldaten die jegenwoordigh alle dagen met de beesten dickwils al vrij aff^7. moeten weyden ende 's avonts t'huyskeeren, welcke dan met beter gemak d'eene tijt daer ende d'ander tijt hier aen 't fort des nachts in 't crael comen costen. Edoch souden tusschen de redout ende dese fortresse noch wel 3 à 4 wachthuysjes behoeven,

(b) Hierdie besluite is na deeglike ondersoek deur die Politieke Raad geneem. Uit die notule van die Raad blyk dat Van Riebeeck teen dié tyd reeds die land aan die anderkant van die berg - d.i. in die omgewing van die Liesbeekrivier waar die eerste vryburgers in Februarie 1657 geplaas sou word - ondersoek het en dit vir bebouing besonder geskik bevind het: ‘ende bevonden.... inde vlacke enghte tusschen 't geberghte van 't landt van Africa ende dese Caep (maeckende den vlacken hals tusschen de Baij Falco ende de Taeffel Baij) seer fraije gronden bequaem ter voorsz. culture, mitsgaders de gemelte winden op verre na soo fel niet subject als hier omtrent....’ Ibid., p. 166.

1. Onder 17 April: de staert van den Leeuwenbergh.

2. Skryffout vir legeren of leegeren.

3. omdat.

+ 61v

4. die berge van die latere Hottentots-Holland.

5. ontwerp, oprig.

6. handzaam, handig, geskik.

+ 62

7. veraf.

[p. 37]

die met een muyr van 18 à 20 voeten in 't viercant, hoogh 8 voet, met eenige schietgaten mede haest gemaeckt waren ende daermede dese Caep (soo verde het d' E. Compagnie van doen^1. had voor de Hottentoos) soo fray beset ende affgesneden dat deselve niet als met onse wil binnen deselve redout ende wachthuysen comen souden cunnen, nochte 't gras door haer vee, gelijck nu altijt geschiet, laten affweyden - dat voor Compagnies vee ten hooghsten nodigh van doen hebben, als verleden saysoen (doen wij sulcken grote quantiteyt beesten hadden) volcomen ervaren is, ende sullen voorsz. redout ende wachthuysen gemaeckt cunnen worden sonder eenige de minsten costen als den arbeyt van Compagnies hier leggende dienaren, vermits de mateuralen^2. van eerde, steen ende hout, etc., dit landt daertoe van selffs genoegh heeft.

Sondagh, den 7en May, goet weer en de wint van den N.Westen. Wederom wat taruwen in de buytenste rabatten^3. van de thuyn gesayt.

Volle maen, den 8 dito, 's morgens vuyl, regenachtigh weer ende redelijcke harde⁺ N.Weste-coelte, tot belet in den dagelijxen arbeyt, etc.

9 dito, idem, hard weer ende wint als voren, doch weynich regen. Sijn op voorsz. rabat weder noch wat rapen gesayt, daer 't nu mede vol is ende sijn wij nu om de bequame tijts halven weder wacker^4. besigh om 't landt claer te maecken ende vol saet te crijgen, dat voor de gepasseerde schepen t' haerder treffelijcke ververssinge lustigh ledigh gemaeckt is.

10 dito, nat, stormigh^5. weer van den N.Westen.

11 dito, fray, bedaert, stil weer. Ende sijn geruylt 2 koebeesten ende 4 schapen van vrempt volcq.

12 dito, regenachtigh weer ende stijve N.Weste-winden. Gehandelt 3 schapen van 'tselve volcq.

13 dito, idem, vuyl, ontstuymigh, nat weer ende wint als voren. Sijn de Caepmans ende oock Herry met haer vee ende huyssen^6. verbij 't fort comen drijven, willende onder schoots^7. van dien haer legeren, maer wierden met vrundelijckheyt aengeseyt verder achter den Leeuwenbergh te trecken ende haer vee buyten 't gesicht van Compagnies besettinge te weyden, alsoo 't gras voor ons vee van doen hadden, etc. Herry sustineerden dat hem ende Caapman 't landt van de Caap toequamen, waerop hem gedient wierdt wij oock weyde voor ons Compagnies beestiael van doen hadden, etc., doch indien, gelijck d' andre inwoonders, aen^8. ons mede koebeesten ende schapen⁺ wilden verhandelen, souden haer gaerne hier omtrent dulden, maer des neen^9., veynsden ons weynich aen haer gelegen te laten ende liever te hebben dat 't ander volcq bij ons quam, alsoo 't ons om den handel van beestiael principael te doen was; waerin wij ons lieten ontvallen, dat wij dochten sij ons de principaelste beletters waren -

1. van doen, nodig.

2. Sic. Vir materialen.

3. verhoogde tuinbed. Reeds vroeër o.d. 10/9/1655.

+ 62v

4. Hs.: backer.

5. Hs.: stormugh.

6. strooihuise.

7. Die vorm schoots miskien na die voorbeeld van binnen-, buitenschoots, waar die s 'n (analogiese) genitiefuitgang kan wees. Vgl. nog binnen-, buitendijks, -gaats, ens.

8. Hs. van.

+ 63

9. des neen, so nie, anders. Vgl. WNT, IX, 1785.

[p. 38]

daer Herry tegen protesteerden, seggende sijn best te doen om d' andre tot ons aff te nodigen, ende al soo voorts, meenende daeromme wel te verdienen om onder bebeschut van Compagnies macht te mogen woonen ende schuylen, beneffens degene welcke sijn vrunden sijn, namentlijck Caepman ende oock den Swarten Capitain^1.. Waerop hen gedient wierd, sulx wel te willen toestaen als d' effecten daervan bleecken, maer niet sijne pretentie van eygendom over dese Caep, die d' E. Compagnie, voor haer selffs in possessie te houden, gefortificeert hadde, etc. 'Twelck hij hem mede geliet toe te staen, maer is een slimmen gast, daer al wat naeuw op gepast ende met voorsigtigheyt mede sal dienen omgegaen, sonder te dencken het sijn maer wilde, brutale menschen, wat souden die cunnen doen. Want hoe langher deselve behaempt^2. worden, hoe meer men bevint, dat se wel degelijck brutael sijn, doch niet soo wilt ende onvernufftigh als beesten, maer ergh^3. genoegh om haer cans bij gelegentheyt wel te sullen cunnen waernemen, in 'twelcke, door de frequentatie met de Nederlanders, van dagh tot dagh oock noch al slimmer ende erghlistiger worden, volgens⁺ de blijcken daervan dagelijx ogentschijnlijck verthonende, als wel wetende te seggen dat men langh ende moeyelijck werck heefft 't groff^4. canon te regeren ende de lonte van de musquets bij nat weer niet cunnen branden, doch de snaphanen, pistolen ende poffertjes^5. staen haer gansch niet aen, die haer (sonder vuyr affgeschoten worden^6.) seer vreempt schijnen ende dapper bevreest voor sijn.

Sondagh, den 14en <dito>, noch al onstuymigh weer ende wint als voren. Insgelijx

den 15 ende 16 dito.

17 dito, redelijck fray, bedaert weer doch d' wint als voren. Is bij 't ronde bossjen^7., omtrent 2 mijlen van hier suydewaerts achter de Taeffelbergh, een streeckjen van ongeveer ¼ mergen landts met de ploegh claer gemaeckt ende besayt met taruw, rijs ende haver tot een proeffjen, omme eens ter degen te sien off het daer minder schade van de harde winden sal hebben te lijden^(c), ende ingevolge te^8. pijne waert wesen om het in 't aenstaende met meerder vigeur te vervolgen, sijnde tot bewaringe ende omdat het van de Hottentoos off haer beestiael niet soude vertreden off vernielt worden, aldaer oock geset een cleyn wachthuysjen, de muyren van soden ende met stroo dack gedeckt, mitsgaders door 2 man van 't wagenvolcq, die dagelijx nae 't bos moeten rijden, dagh ende nacht te bewaren bevolen.

1. Vgl. o.d. 27/11/1655. Volgens Theal: History of South Africa, I, p. 49, was dit ‘a chief namend Gonnema, who, on account of using soot instead of clay to paint himself with, was usually called the Black Captain by the Europeans.’

2. Nie in WNT nie. Volgens Brill (noot Dagverhaal, II, bls. 49): ‘Zonderlinge uitdrukking voor: omgang met hen gepleegd wordt.’ 'n Paar reëls verder heet dit: ‘door de frequentatie met de Nederlanders, etc.’ 'n Afleiding van haam = juk, tuig?

3. listig. Vgl. erghlistiger 'n paar reëls verder.

+ 63v

4. groot, swaar. Vgl. grof geschut.

5. soort pistole, so genoem na die knal. Nie in WNT nie; herhaaldelik by van Riebeeck: o.d. 9/1/1653 (middel), 28/2/1653.

6. wordende?

7. Plaasbeskrywing of reeds eienaam? Die teenswoordige Rondebosch, by kleurlinge nog (die) Rondebossie.

(c) Hierdie proefneming het besonder suksesvol geblyk. Die grond was vrugbaar en die suidoostewind het agter Tafelberg ook glad nie so sterk gewaai nie. Die natuurlike voordele van dié omgewing was 'n vername rede waarom Van Riebeeck daar vryburgers wou plaas. Sien bv. Daghregister, I, pp. 117 en 351-352; en ook brief van Van Riebeeck aan Here Sewentien, 28 April 1655, in C. 493: Uitg. Br., 1652-1661, p. 397. K.A.

8. uit de, vermoedelik deur assimilasie aan 'n voorafgaande t (of ander skerp konsonant): niet te pyne waard.

[p. 39]

Indien nae ons vermoeden de winden daer soo fel niet wayen ende 't coren bequamelijck can ingecregen worden, sal 't een gewenste sake sijn, alsoo daer overvloedigh veel schoon landt leyt, ende bevonden is met redelijck geringe moeyten om te ploegen.

's Avonts, 't luchjen comende van den Z.Z.Oosten, is 't Robbejachjen, langh na de⁺ wint gereet leggen wachten hebbende, met eenige provisien na 't Robben-eylandt gesonden met den adsistent Jan Wouterss. om oock met eenen de schapen eens ter degen te telen^1. ende te sien off oock eenige van de St. Helenase lemoenboomtjes, anno passato daer geplant, blijven voortgroeyen, etc.

18 dito, 's morgens stil, bequaem weer met betogen lught.

Gemerckt het landt bij 't ronde bosjen bovengemelt redelijck ende sonder heele groote moeyten met de ploegh bevonden is om^2. te crijgen ende bequaem te maecken, ende dat tot bewaringe van weynigh landt doch 't gansche saysoen daer sal moeten volcq leggen, soo is ordre gestelt, om noch soo veel landt aldaer meer te prepareren als om al onsen nieuwen taruw van anno passato te versayen sal van doen mogen wesen, ende proeff te nemen off den ouden haver, van 't vaderlandt gecregen, mede opcomen sal willen, om daertoe dan oock landt te prepareren, etc.

Ten welcken eynde paerden, ploegen, eygen^3., etc., weder derwaerts is geschickt.

Heden sijn van vreempt volcq uyt^4. landt geruylt 6 koebeesten ende 13 stuckx schapen.

Ende is resolutie goetgevonden om redenen in deselve vervaet,^5. des Compagnies beesten generalijck te verpachten van nu tot January aenstaende, om dan voortaen alle nieuwe jaer de verpachtingen te doen, dito g'accordeert met Annetjen de boerin, huysvrou van Compagnies baes-hovenier, in die tijt van pacht te betalen hondert⁺ guldens eens, 't sij datter veel off weynigh koeyen vallen, op 't avontuyr^6. aen^(d).

Soo is deselve Annetjen, ten aensien van haren last wegen derselver kinderen (8 in getale sijnde), ende dat derhalven op haer mans costgelt alleen niet wel soude cunnen heencomen, op haer instantelijck versoeck ende sustenue dat genoeghsaem een vrije vrouwe is, provisionelijck toegestaen herberge^7. te moogen houden, tot tractement ende huysvesting, etc., van de gaende ende comende man der passerende schepen, te meer dewijle sigh tot dato noch niemant daertoe derfft in vrijdom begeven, bevoren deselve tenminste eenige preuve sien off se sullen cunnen behouden blijven, etc.

Tegen den avondt quam 't Robbejachtjen wederom met 1 schaep ende teydinge datter nu noch 330 stux welvarende, doch veele gestorven ende d' St. Helenase lemoenboomtjes uytgegaen^8. waren, welcke hier fray aengroyen.

19 dito, redelijck weer als voren, de wint N.West. Is op dato weder partije taruw na 't ronde bossjen gesonden, om aldaer in 't geprepareerde landt te sayen, ende gehandelt van de vreemde Hottentoos 3 koebeesten ende derthien schapen voor coper, tabacq

+ 64

1. Sic. Vir tellen.

2. óm, d.w.s. omgeploegd.

3. Sic. Vir eggen.

4. uyt 't.

5. Van vervaten, ouer vorm van vervatten.

+ 64v

6. geluk, kans.

(d) Sien volledige teks van hierdie resolusie. C. 1: Res., Raad van Pol., 1651-1663, pp. 171-172. K.A. Vgl. ook weer Daghregister, I, pp. 347-351 (1 Oktober 1655), toe die eerste kontrak van hierdie aard met haar man, Hendrik Boom, gesluit is.

7. Hs.: ses berge!

8. doodgegaan.

[p. 40]

ende pijpen, neffens somtijts een arackjen offte een dronck wijn tot toegifft, etc.

Op den avondt begondt voorsz. N.Westewindt vrij hard op te steecken, met seer swaren regen.

⁺ 20 dito, 's morgens noch al even nat ende vuyl, ongestuymigh weer ende stercke N.Westewindt als voren.

Sondagh, den 21 dito, idem, maer wat sachter winden uytten N.W. als voren. Ende is op dato den adsistent Jan Wouterss. na 3 Sondaeghse affroepingen alhier getrout voor den wet offte den Raedt van dese fortresse met d' eerbare jonge dochter Catarina Anthonis^(e), van Salagou in Bengale, gewesene slavinne^1. van d' heer Bogaert^2. ende dat in openen raedtcamere na 't eyndigen den Sondaeghs gelesen sermoens, als per resolutie heden daerover genomen^(f).

Den hovenier bracht vandage een Spaense radijs thuys, die 6½ lb. swaer woegh, welcke soorte hier treffelijck aerdt ende groote ververssinge, neffens andre thuynvruchten, voor de passerende luyden maeckt.

22 dito, 's morgens redelijck goet weer ende sonneschijn, doch de wint labber van den N.Westen als voren. Ende sijn op dato de Caepmans van achter den Leeuwenbergh met al haer huysen ende vee weder verbij 't fort vertrocken na de vlacte besuyden den Taeffelbergh, omtrent....^3. mijlen van 't fort, daer oock eenige vreemde Hottentoos hebben gelegen ende dese dagen al wat beestiael aen ons hadden verhandelt, die nu, om de Caepmans plaetse te ruymen, wederom wat wech gebleeven waren. 't Was beter te wenschen, dat die bleven leggen ende de Caepmans maer⁺ voort wech ginghen, alsoo toch van deselve geen vee te handelen is, hoewel sijluyden wel rijck van beestiael sijn, ende, wat devoiren van aenlockinge daerom worden gedaen, houdende hun maer als makelaers tusschen ons ende d' andre inwoonders, waerbij sij haer genoeghen^4. van coper ende tabacq, etc., genoeghsaem weten te becomen, tot al vrij wat onlust ende hinder in de handelinge, waeronder Herry wel treffelijck (genoeghsaem als overheer van allen) sijn personagie^5. weet te speelen ende sigh selffs fray, rijck ende oppercapitain te maken, gelijck blijckt aen sijn vee, daer hij noch mede achter den Leeuwenbergh blijfft leggen, onder beschut van d' E. Compagnie.

23 dito, 's morgens maettigh weer ende wint N.westelijck.

Nieuwen maen, den 24en dito, 's morgens heel fray, bequaem weer ende 't luchjen westelijck. Is bij 't ronde bosjen de leste taruw ende oock wat haver ende garst gesayt tot een proeff.

25 dito, Hemelvaert Christy, onstuymigh, nat, stormigh weer van den N.Westen.

26 dito, wat beter weer ende wint ut supra. Is een matroos overleeden, genaempt Jacob Jacobsz. Schap, sieckelijck hier gebleven sijnde van 't retourschip den Oliphant

+ 65

(e) Hierdie slawevrou is op haar versoek deur haar meester vrygestel, en daarna het dit haar vrygestaan om in die huwelik te tree. C. 1: Res., Raad van Pol., 1651-1663, p. 164. K.A.

1. Eerste ‘gemengde huwelik’ aan die Kaap.

2. Die admiraal van die retoervloot wat 16 Maart aan die Kaap aangekom het.

(f) Die sekretaris van die Politieke Raad, Roeloff de Man, het as huweliksbeampte opgetree en die huwelik in teenwoordigheid van die lede van die Raad en verskeie ander persone voltrek. C. 1: Res., Raad van Pol., 1651-1663, p. 173. K.A. Die burgerlike huwelik is egter slegs toegelaat as daar geen predikant beskikbaar was nie.

3. Oningevul.

+ 65v

4. haer genoeghen, soveel as wat genoeg is, soveel as hulle wil hê.

5. rol (van belangrike persoon.)

[p. 41]

in April passato. 't Schijnt om dees tijt van 't jaer, met de kentering des moussons, wat ongesont te vallen, vermits dagelijcx veel volcq sieck wort, doch niet boven 2 à 3 weecken sieckelijck, ende qualijck ymandt sonder eenighsints een stoot te crijgen vrij⁺ blijvende, maer geen altoos^1. stervende.

't Begond tegen den nacht weder hart te wayen uytten N.Westen met uyttermaten swaren regen, geduyrenden den gantschen nacht langh tot

den 27 dito, omtrent een uyr op den dagh, hield den regen ende oock de harde winden wat op.

Heden sijn in de bovenste thuyn op een na twee ackers met pinsternaker^2. gesayt ende 't cleyne thuyntjen (aen N.Westcant) besijden 't fort leggende, vol rapen.

Item oock den 2en calckhoven in den brant gesteken.

Sondagh, den 28 dito, 's morgens fray sonneschijn-weer ende 't luchjen variabel, doch meest uyt de westelijcker handt.

29 dito, idem. Ende is op dato, gemerckt veele siecken geen bultsacken^3. hebben, goetgevonden 100 stux van sijldoeck te laten nayen ende bequamelijck vullen om deselve t' haerder meerder gemack te verstrecken^(g).

Is oock geresolveert 't Robbejachjen ende Peguyn te versenden na 't Dassen-eylandt ende Saldanhabay om van de zeeleeuwen off robben te laten branden wat traen, daer wij hier door de laccage^4. der vaten ende consumptie wat versien^5. sijn. Item oock om te vernemen nae Franse brieven van Madagascar ende tijdinge van 't galjoot de Tulp, vandaer boven expectatie noch niet verschijnende, ende empassant partij visse te vangen, vlecke^6. offte insoute^7..

Mitsgaders meede te brengen een ladinge riet, etc., als breeder bij resolutie genareert^(h).⁺

30 dito, 's morgens stijff, windigh weer van den N.Westen met betrocken lucht.

Ultimo dito, meest eveneens, behalven dat het soo hart niet en woey.

+ 66

1. ten minste, in elk geval.

2. Sic.Witwortels. Verbastering van pastinak (Pastinaca sativa).

3. Afr. bulsak is nog bekend.

(g) Sien ibid., p. 174, waar hierdie kwessie in meer besonderhede verduidelik word.

4. skaarste, tekort.

5. Blijkbaar is 'n woord soos swack weggelaat voor versien.

6. Nog goed bekend in Afr. maar in Ned. alleen nog dialekties. Vgl. Overdiep: Woordenboek van de Volkstaal van Katwijk aan Zee, s.v. vlekke: ‘haring of makreel opensnijden en vlak leggen om te bakken.’

7. Hs.: inhoute. N.B. Verlies van slot-n in visse, vlecke, insoute.

(h) Ibid.

+ 66v