Daghregister. Deel 2. 1656-1658

Aprilis anno 1656

Adij, primo dito, 's morgens dijsigh weer en de wint van den N.Westen.

Sondagh, den 2en <dito>, 's morgens moy, helder sonneschijn-weer ende 't⁺ luchtjen aen d' oversijde van de bay Z.Z.Oost, waermede de 4 Francen onder seyl gingen ende vertrocken, tot wat meerder gerustheyt van 't volcq, die staende haer leggen^6. hier geduyrigh alle dagen ende nachten in haer volle geweer gehouden sijn.

+ 291v

6. staande haer leggen, solank as hulle hier gelê het.

[p. 31]

3en dito, 's morgens doncker, mistigh weer tot weynich voormiddagh, wierdet claer met N.Weste-coelte.

4 dito, regenachtigh weer en de wint als voren N.westelijck. Quamen 's namiddaghs hier wel ter rhede de chaloupen Robbejacht ende Peguyn uyt de Bay Saldanha, geladen met omtrent 3000 robbevellen, waermede oocq opquam den adsistent Jan Woutersz. met al sijn volcq ende omslagh^2., alsoo alles in de gemelte bay opgevangen ende 't Dassen-eylant niet aengedaen had, om de robben tegen 't aenstaende aldaer wat te min schuwheyt te veroorsaecken.

5en dito, fray weer en de wint westelijck als voren.

6 dito, idem. Ende is op heden gehouden den jaerlijckxen bede- ende danckdagh over 't geluckigh arrivement ende goet succes van de begonnen besettinge deser plaetse, etc.^(a).

Item tegen den avont affscheyt gegeven d' opperhooffden van 't jacht den Hector, omme met den eersten goeden wint haer reyse na Batavia te vervorderen^(b).

7 dito, fray weer ende 't luchtjen van den Z.Z.Oosten, waermede gemelt jacht ten eynde voorsz. onder seyl gingh.

Adij, 8 dito, 's morgens fray, stil, warm sonneschijn-weer, edoch 't luchien^3. op⁺ den dach westelijck. Is 't galjoot Nachtglas affscheyt gegeven om met den eersten goeden wint van hier te seylen na St. Helena^(c), achtervolgens de genomen resolutie van den Breeden Raedt der gepasseerde retourvlote, om vandaer herwarts te brengen de goederen geladen (volgens 't pre-advys van d' Ed. Heeren Generael ende Raden van India) in de noch te verwachten offte na te volgen 4 retourschepen welcke, vermits het dus langh duyrt sonder te paresseren, apparant sullen verbij geraeckt ende aen voorsz. eylant te belopen wesen.

Sondagh, volle maen, den 9en dito, 's morgens doncker, mistigh weer en de wint van den N.Westen. Ende alsoo 't jegenwoordigh is den eersten Sondagh na 't vertreck van de retourschepen, soo hebben de luyden heden^4. na de jaerlijxe gewoonte haer kermis laten houden, ende ten dien eynde vereert met ½ legger Spanse^5. wijn, tabacq ende diverse vruchten uytte thuynen om haer hert eens te laten ophalen^(d).

Tegen den avondt is 't galjot Nachtglas ten eynde voormelt met een variabel coeltjen t'seyl gegaen.

Item oock 't Robbejachtjen na 't Robben-eylandt om een ladinge schulpen tot de calckoven noch van node sijnde.

2. Hier soveel as gereedskap, Eng. outfit.

(a) Ook in ander jare het Van Riebeeck die dag van sy aankoms aan die Kaap op so 'n besondere wyse herdenk. Vgl. Daghregister, I, pp. 213 en 301.

(b) Die Hector, die laaste van die uitvarende skepe wat in die herfs van die Kaap vertrek het, het verskeie dokumente na Batavia geneem, waaronder 'n brief van Van Riebeeck (d.d. 7 April 1656) die belangrikste was. Hierin rapporteer hy oor skeepsverkeer en ander aangeleenthede aan die Kaap, en verklaar hy ook dat hy met die Hector dertig man stuur, wat deur vorige skepe siek agtergelaat was maar ondertussen volkome herstel het. C. 493: Uitg. Br., 1652-1661, pp. 517-520 en 521-522. K.A.

3. Die kopiïs van hierdie deel wissel dikwels i af met j, in dié sin dat hy meestal i skryf vir j, veral in die verkleiningsuitgang, dus -ien(s) vir -jen(s), maar ook galiot, geiaecht. Die afwisseling is egter so inkonsekwent, bv. Robbejachtien en Robbejachtjen in opeenvolgende reëls (Robbeiachtien het ek nie opgemerk nie) dat dit m.i. bloot as 'n skryfwyse moet beskou word en geen verband hou met moontlike uitspraakverskille nie. (Vgl. Kloeke: Herkomst, p. 295). In die druk word verder die reël van die Historisch Genootschap gevolg en i of j geskryf volgens die tans heersende gewoonte.

+ Kol. Arch. 3969 fol. 57^1.)

1. In foliant K.A. 3969 begin die nuwe vervolg van die Daghregister op folio 57.

(c) Sien Van Riebeeck se brief met die Nachtglas saamgestuur, en lys van ander dokumente aan die owerheid in Nederland gerig. Ibid., pp. 522-534.

4. Op Sondag!

5. Sic.

(d) Die versorging van retoerskepe het heelwat ekstra werk vir die manne aan die Kaap meegebring, sodat hulle hierdie mooi gebaar van Van Riebeeck ruimskoots sal verdien het.

[p. 32]

⁺ Adij, 10 dito, 's morgens heel doncker, mistigh weer en de wint van den N.Westen, waerdoor verhaelde galjot ende Robbejacht weder in de bay g'anckert lagen als niet cunnende met die contrarie-wint buyten geraecken.

11 dito, idem, weer ende wint tot belet als voren; edoch omtrent de middagh 't luchjen wat varierende, is 't Robbejachtjen noch an 't eylant geraeckt ende 't Nachtglas oock weder t'seyl, maer tegen den avondt buyten comende ende vernemende 4 seylen in zee, is daer na toe gesteecken, welcke 4 desen nacht noch wel ter rheede quamen, beneffens gemelte galjot, sijnde de schepen Orangie, Elephant ende Enckhuysen voor Amsterdam, mitsgaders N. Rotterdam voor die Camer^1., 3 Februari onder 't commando van d' E. Heer Sarcerius^(e) van Batavia gescheyden ende den 5en ditto uyt Sundas-enghte^(f) geraeckt.

12 dito, vrij harde N.Westenwinden, waeromme heden geen vervarssinge aen de gemelte schepen cunnen gebracht worden.

Ende quam oock van 't Robben-eylandt wederom ons Robbenjachtjen, hebbende maer 2 boots voll schelpen cunnen becomen, vermits het door de gemelte harde N.W.winden te veel aenbranden.

13 dito, noch al een hard weer ende wint van den N.Westen met reegen, tot belet als boven. Edoch quam d' E. Heer Sarcerius aen landt, ende is bij denselven ende sijne principaelste raedtspersonen met communicatie van den Commandeur deser forteresse goetgevonden, nietjegenstaende in dese 4 schepen nu alles van Batavia voor dit⁺ fort gecomen was, echter evenwel voorsz. galjot Nachtglas nae St. Helena met den aldereerste goede wint aff te vaerdigen, expres om d' E. Heer Bogaert van de comste deser gemelte 4 schepen te verwittigen, omme na^2. deselve noch wat te mogen blijven wachten ende dan gecombineert naer 't vaderlant te varen, etc., als bij onderstaende brieffven^3., door d' E. Heer Serceruus^4. geschreven aen d' E. Heer Boogaert voormeldt ende hieronder geïnsereert, can nagelesen worden.

‘Aen d' E. Heer Gasper van den Boogaerden, extraordinaris Raet van India ende Commandeur over de Nederlantsche Oostindische Compagnies retourvloot

E. Erentfesten, manhaffte, welwijse, voorsieninge, seer bescheydene^5. Heer,

E. Heere,

Soo wij bij Haer E.Eds^6. in Batavia op den 3en Februari passato met de schepen Orangie, Oliphant, N. Rotterdam ende N. Enckhuysen (om onder U.Edts. vlagge te schuylen) gedistineert waren, sijn den 5en des voorsz. maents Sundas-enghte ten eynde gecoomen ende soo vervollighlijck^7. op 12en deses (Godt sij gedanckt voor de

+ 57v

1. d.w.s. die Kamer Rotterdam.

(e) Dirk Sarcerius, gebore in Utrecht, het in diens van die Kompanjie getree en in 1641 reeds die rang van koopman beklee. In 1653 het hy lid van die Raad van Indië geword, maar drie jaar later sy ontslag uit die Kompanjiesdiens aangevra. Toe hy in April 1656 as Kommandeur van die retoervloot aan die Kaap aangekom het, was hy op weg na Nederland om finaal uit die diens te tree. Molhuysen, Blok en Kossmann: Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek, VII, pp. 1097-1098.

(f) Die Sundastraat, tussen Sumatra en Java.

+ 58

2. op.

3. brieffken?

4. Die kopiïs het nie baie respek vir die spelling van eiename nie. Vgl. Ribeecq hieronder.

5. verstandig, met oordeel. Fr. discret, Lat. discretus.

6. Die verdubbeling van die E (kyk ook aan die end van die brief) moet 'n uitsonderlike verkorting van Edelhedens(!) voorstel.

7. vervolgens.

[p. 33]

behoude vaert) met seer door de zee ontrampeneerde schepen en niet weynich siecke volckeren^1. te deser rheede aengecomen, alwaer dan U.Ed. vertreck ('twelck den 28en des affgeweeckene maents was) verstaen hebbende, met den E. Commandeur Johan van Ribeecq (nadien 't schip den Oliphant door storm buytenmaten, ja soodanich ontset^2. is, dat sijne reyse na allen oogenschijn (gelijck de daerover gecommitteerde scheepsverstandighe oordeelen) niet offte seer qualijck soude gewinnen^3. en ingevolghe tot ongemeene schade onser heeren principalen redunderen^4. connen, goet ende ten hooghsten noodich geacht hebben 't galjot 't Nachtglas (bij^5. U Ed. en den Raedt <goet-gevonden?> om 't cargo, voor dit gewest geprojecteert, bijaldien wij desen haven door onweder als anders voorbij mochte geraeckt⁺ sijn, van St. Helena's eylandt te halen) tot U Ed. te senden met notificatie, soo U Ed. tot langer verblijff aen 't genoemde eylant als d' ordre van haer welgemelte E. Edts. dicterende sij, gelieffde te resolveren, wij (alsoo gissinge maecken den Oliphandt en wat aen de vordere gebreeckte^6. binnen thien dagen geheelt sal sijn) ten uyttersten tegen 10en May bij U Ed. hopen te verschijnen, om alsoo gesamenderhandt met te meerder aensien en tegenstant dergener die onse vijanden souden willen sijn, Neptunum tot ons vaderlant te beploegen, als ingevolge^7. desselffs stranden te beseylen. Wat U Ed. hier nu van jugeren sal, ontdeckt ons onse paresse costy^8..

Alsoo Haer Edts. secretaris door haestigheyt vergeten heeft ons een corte facteura deser 4 schepenes^9. ladinghe ter handt te stellen en wij dienvolgende onmachtigh blijven daervan specifice^10. eenighe openingh^11. te connen doen, sal U Ed. sich het genouch gelieven te laten wesen wij hier eenelijck 't grosse capitael (sijnde f 1363383,18:14) stellen.

Dit dan door meerder materies gebrecq hier soo bij latende, sullen <wij>

U Ed. E. Erentfeste, manhaffte, wijse, voorsienighe, seer bescheydene heere, nae onse groete, Godes hoede gerecommandeert laeten ende blijven.⁺

In 't fort de Goede Hope,

den 13en April, anno 1656

(Ende was onderteyckent)

Dirck Sercerius

Jan van Riebeeck

Franchoys Manus.’

14 dito, noch al los, nat weer ende wint als voren N.westelijck. Is verhaelde galjot ten eynde voorsz. affscheyt gegeven na St. Helena.

1. (skeeps)volk. Die skrywer hou blykbaar van lang vorme.

2. Volgens WNT: ingesak. Hier eerder: uit sy voeë geslaan, uitmekaar geruk.

3. Die doel (van die reis) bereik.

4. strek.

5. deur.

+ 58v

6. gebreeckt? Dan sou die betekenis kon wees: en wat aan die ander (skepe) makeer of skort. Kyk WNT IV, 489.

7. als ingevolge desselffs stranden te beseylen, en alsoo gevolglik die kuste van ons vaderland te bereik. Als 'n skryffout vir alsoo, soos 4 reëls hoërop.

8. aankoms aldaar.

9. schepenes moet blykbaar 'n soort meervoudige genitiefsvorm voorstel; 1 scheepslading, 4 schepenes ladinghe?! Schepens ladinghe sou iets minder onbegryplik wees.

10. spesifiek, in besonderhede.

11. mededeling.

+ 59

[p. 34]

15 dito, weer ende wint ut supra. Is hier ter rhede g'arriveert 't jacht Tertolen, 6 January uyt Zelandt geseylt ende nergens als nu dese plaetse aengedaen, verloren maer 1 man ende noch 169 coppen op hebbende, waeronder maer 4 sieckelyck, tot welckes gesontheyt ende 't ander volx ververssinge ten eersten 1 coebeest ende allerhande thuynvrughten aen boort geschickt wierdt, met ordere om alle dagen een beest ende allerhande ververssinge uyt de thuynen te halen.

Paesdagh, den 16en ditto, met weer ende wint als boven, tot belet van 't galjot's vertreck.

17 dito, fray weer ende 't luchjen Z.oostelijck, waermede dito galjot na St. Helena t'seyl gingh ende fray buyten raeckten.

In den nacht was 't schip den Oliphant door quade toesicht van de wachthouders⁺ sijn tou^1. gebroocken ende gedreeven heel dight tegen de santduynen van de staert van den Leeuwenbergh, edoch t' allen gelucken^2. tusschen veele clippen op een sandtdrooghte, niet sonder peryckel van aldaer te vergaen, alsoo al eenighsints wat stiet^3., maer vermits het de clippen mis was, ende seer stil weer, is 'tselve

den 18 dito, 's morgens, met gemeender hulp^4. ende groote naerstigheyt daer weder aff gecregen ende op de rheede bij d' andere schepen gebrocht, sonder eenige de minste leccagie off ander rampen door 't stooten gecregen te hebben. Nae 'twelcke de Commandeurs Sarcerius, Riebeecq ende den oppercoopman Mannus, daer aen boort gevaren sijnde om ordere te helpen stellen, weder nae landt varen, blijvende d' A mogende geloofft voor de behoudenisse des voorsz. schips.

Den 19 dito, 's morgens fray, stil weer.

20 ende 21 dito, idem. Ende is op dato gegeven affscheyt aen d' opperhooffden van 't jacht Tertolen omme met den eersten goeden wint haer reyse te vorderen na Batavia, neffens brieven van d' E. Charcerius^5., Commandeur der jegenwoordigen hier noch leggende 4 retourschepen, ende den Commandeur deser forteresse aen d' Ed. Heeren Governeur Generael ende Raden van India^(g).

22 dito, 's morgens vuyl, regenachtigh weer ende wint van den N.Westen.

⁺ Sondagh, den 23en dito, weer ende wint als voren tot belet van voorsz. schips vertreck, alsmede de 4 retourschepen Orangie, Oliphant, Enchuysen ende N. Rotterdam onder 't comando van d' E. Heer Dircq Sarcerius, welcke op dato mede affscheyt namen omme met den eersten goeden wint over St. Helena te vertrecken nae 't vaderlandt^(h).

Nieu maen, den 24en dito, heel fray, bequaem weer, doch 't luchjen slap uytte westelijcker handt tot belet als voren.

+ 59v

1. Opmerklik is die groot woordegroep tussen 't schip den Oliphant en sijn tou.

2. Vgl. WNT IV, 1294 en 1298. Dáár is sprake van ten (mijnen, onzen) gelukke.

3. eenighsints wat stiet, effens teen die grond gestoot het (maar die klippe gemis het).

4. met gemeender hulp, met algemene hulp. Gemeender, met ingevoegde d uit gemeener, datiefvorm. Vgl. gemeener macht, gemeenerhand, WNT IV, 1359 en 1378.

5. Derde spelvorm van die naam.

(g) In sy brief van 21 April 1656 het Van Riebeeck met genoeë van sy sukses in verband met die verversing van Kompanjieskepe melding gemaak: ‘Hoedanich alle de retour schepen als oock die van 't vaderlant hier overvloedigh van allerhande ververssinge zijn versien geworden sullen U Ed. uijt d' overgecomen onpartijdige raporten, wel hebben vernomen sulcx van tijt tot tijt na alle verthoonende aparentie niet te verminderen maer met godt de voorste treffelijck te augmenteren tot bijsonder conservatie van 't volcx gesontht....’ C. 493: Uitg. Br., 1652-1661, p. 535. K.A.

+ 60

(h) 'n Brief van Van Riebeeck en 'n register van die stukke, wat met hierdie skepe aan Here Sewentien gestuur is, is te vinde ibid., pp. 537-539.

[p. 35]

25 dito, 's morgens stil weer, maer was echter 't jacht Tertolen met werpen ende boucheren, etc., noch buyten de bay geraeckt, doch de retourschepen bleven noch aen ancker leggen vermits het op den dagh oock weder begond te coelen uytten Noordtwesten, welcke wint den

26 dito redelijck stijff bleeff aenhouden met somtijts al vrij harde stormbuyen ende slaghregenen.

27 dito, 's morgens 't weer fray bedaert ende de wint Z.oostelijck wesende, sijn de voorhaelde retourschepen onder seyl gegaen ende fray buyten geraeckt. D' Almogende wil deselve behoude laeten coomen in ons lieff vaderlandt.

28 ende 29 dito, fray sonneschijn-weer ende variabele luchtjens. Hebben weder partije claer gemaeckt landt met wortelen^1.. Item oock een mergen met taruwe besayt, wordende met dit beginnende natte mousson den tijt wederom bequaem om⁺ 't ledigh geraeckte ende oock wat nieuw toegemaeckt landt te prepareren ende besayen met allerhande Europise aert-, thuyn- ende bouvruchten offte granen; derhalven jegenwoordigh met goeden ijver daer weder aen gevallen wordt, met hope d' Almogende sijn zegen daerover verleenen sal.

Ondertusschen wordt oock hout offte balcken uyt 't bos bijgebracht om het geprojecteerde hoofft te laten maken. Item oock partije palissaden om Compagnies thuynen te ompaggeren^2., alsoo bevinden de vruchten door den gemenen volcqe, insonderheyt die van de aencomende schepen, vele door moetwil daer uyt genomen worde ende dieshalven nootsakelijck sullen moeten worden besloten^3. gemaeckt, gelijck oock ten dien eynde doorn^4. bijgebracht wordt om rontsom buyten de gemelte pallissaden te laten planten ende opwassen tegen dat de paggeringe^2. sal comen te vergaen, etc.

Sondach, den 30en dito, fray weer ende wint als voren.

1. Voeg in: besayt of beplant?

+ 60v

2. Afleiding van die Maleise woord pagar, heg, skutting.

3. omhein.

4. doringstruike.

2. Afleiding van die Maleise woord pagar, heg, skutting.

1. In foliant K.A. 3969 begin die nuwe vervolg van die Daghregister op folio 57.