Daghregister. Deel 2. 1656-1658

Februario anno 1656

Adij, primo dito, 's morgens helder, stil, warm sonneschijn-weer.

2en dito, 's morgens doncker, betogen lucht met redelijcke deurgaende N.Westecoelte, waerop oock regen volghde ende 's namiddaghs het Engels scheepken Arosia, dat van den 30en December verleden aen 't Dasseneylant gelegen heefft ende op den 28en passato^(a) van gementioneert is, sijnde den capitein lam aen handen ende voeten van de berbery^(b), den stuyrman overleden ende nu noch met sijn 13 sterck, versoeckende water te mogen halen, 'twelck hem toegestaen ende oock wat vruchten uytte thuynen gegeven wierd.

3en dito, 's morgens droogh, warm sonneschijn-weer met stilte.

4en dito, weer ende wint als voren. Is den Commandeur Riebeeck, om de bequaemheyt der wegen vermits 't jegenwoordige drooge mouson, met een trop soldaten gegaen na de Bay Falsa om eens aff te speculeren, gelijck d'heer van Goens^(c) oock in recommandatie had gelaten, off de vlackte tusschen die^1. ende dese^2. bay bequamelijck soude cunnen werden deurgesteecken, om alsoo dese Caap tot een eylant te maacken. Ten welcken eynde dan deur 't laaghste van 't lant langhs de reviere, soo crom ende slim^3. als die liep, henen gingh om te sien off deselve oock dight omtrent off op de strant van de Bay Fals uytquam.

Sulcx dan alle terdegen naspeurende, heefft bevonden dat de Soeterevier^(d), die in de Tafelbay met de Souterevier^4. uytstroomt, een groot stuck crom ende slanghswijse wel 3 à 4 mijlen dwers over streckt en dan somtijts op veele plaetsen weder steuyt^5. met staande lackjes^6., tusschen welcke dan weder vlack doch laegh, sandigh lant light, tot omtrent 1 mijl van seecker hooge santduynen der Bay Falsa, daer 't

(a) 'n Fout; dit moet wees 27en passato.

(b) 'n Endemiese siekte van die Ooste; een van die vernaamste simptome is verlamming van die bene.

(c) Ryckloff van Goens Sr., ekstraordinaris-lid van die Raad van Indië, het op 21 April 1655 met die retoervloot aan die Kaap gearriveer, en weer op 9 Mei na Patria vertrek. Sien Daghregister, I, pp. 304 en 306; en p. 456, noot m. Na hierdie besoek aan die Kaap het hy 'n verslag opgestel, waarin hy aanbeveel het dat 'n kanaal van Tafelbaai na Valsbaai gegraaf word om aldus die Kaapse Skiereiland van die vasteland af te sny. Vgl. Böeseken: Nederlandsche Commissarissen aan de Kaap, 1657-1700, pp. 75 en 160-161. Dié aanbeveling is daarna deur Here Sewentien aan Van Riebeeck meegedeel in 'n brief van 30 Oktober 1655, waarin hulle hom gevra het ‘hoe Ul. sulcx bij naerder ondersoeckinge sullen hebben bevonden mitsgaders off en wat apparentie Ul. tot het deur graven sien....’ C. 409: Inkomende Brieven, 1649-1660, p. 485. K.A.

1. nl. Bay Falsa.

2. Tafelbaai.

3. skeef, krom. Die oorspronklike betekenis van die woord.

(d) Die Soet- of Varsrivier, d.i. die Liesbeekrivier. Vgl. Geschiedkundige Atlas van Nederland, De Koloniën, p. 26 - prof. Van Winter se kaart van die Kaapse nedersetting in 1661.

4. Die hele stelsel riviertjies - Liesbeek, Swart, ens. - wat vandag Prinsesvlei, Seekoevlei, ens. verbind.

5. stuit, tot stilstand kom.

6. meertjies, vleie.

[p. 11]

sigh dan weder alenskens met grepkens al wijder ende wijder tot een revier streckt, al vers water, ende vorder compt te lopen in een gansch groot lack^1., wel soo wijt als de Maes, ende omtrent 2 uyren gaens in den omgangh, heel diep ende brackachtigh water, dat vol zeekoeyen ende zeepaerden was, ende sijn water creegh door de duynen van de Caap^2. Vals, doch met geen openheyt^3., maer soo 't scheen onder⁺ door de sandige gront deurdringende, welck lack noch wel ten minsten 1½ uyr gaens van de zeestrant light, die meede wel ½ uyr gaens breet was ende de duynen wel een mijl, mitsgaders oock soo hoogh als volcomen bergen, wel 10 à 12 dubbelt achter den anderen, sulcx dat genoeghsaem bevonden is onmogelijck om te doorgraven, behalven datter dan noch verscheyde lackjes door de vlackte, sommige ¼ ende andere wel ½ mijl weeghs, door te graven wesen souden om 't eene lack in 't ander te laten comen, 'twelck oock seer beswaerlijck om doen soude wesen, vermits 't op veele plaetsen meede clipigh is bevonden, gelijck des anderdaeghs (desen nacht in 't velt gerust hebbende) noch nader is affgespeculeert ende g'oordeelt een saecke te wesen gansch ondoenlijck. Item meede niet nuttelijck maer (onder verbeteringh)^4. ten hooghste voor d' E. Compagnie schadelijck, vermits het doch soo wijt off diep niet soude schuyren^5. off d' inwoonders souden der altijt haer vee al swemmende cunnen over jagen, als men se al soude menen aen dese sijde den wegh door gemelt water besloten te hebben; gemerckt oock dat seecker groot water^6. aen de Z.zijde van de Caap Vals in 't natte, offt N.Westemouson, een groot stuck in 't lant lopende ende makende een meer wel van 3 uyren gaens in den omgangh, jegenwoordigh^7. bevonden is een lege drooge santplaet als een soutpan te wesen. Sulcx daerbij oock wel te bespeuren sij, datter geen degelijcke schuyringh soude te verhopen sijn, die der nootsaeckelijck moeste wesen, nadat al 't graven gedaen was, off al de moeyten en oncosten waren verloren, vermits 't altemalen meest mulle, sandige gront is en vol hooge duynen, welcke deurgrafft^8. dan van de harde winden soo haest^9. van selffs stonde toe te wayen als met duysenden menschen soude cunnen gegraven ende opengehouden worden. Dierhalven, als geseyt, een werck daer voor^10. d' E. Compagnie niet eens behoefft aen gedacht te worden, vermits oock 't weynige voordeel daeruyt te verhopen tegen de oncosten, die milioenen gouts souden comen te monteren, ende dan noch, alles al wel succederende, de frequentatie met dese inwoonders affgesneden sijn ende dat men se soude menen hier aen dese sijde te binden, soude om redenen voorsz. abuys wesen, behalven dat dit Caepse Eylant dan oock soo groot soude vallen dat, om deselve in devotie^11. te houden, altijt hier en daer volcq ende

1. Seekoevlei? N.B. ‘vol zeekoeyen ende zeepaerden.’ Vir zeekoe, vgl. Scholtz: Naamgewing ens, bls. 14. Wat hier met zeepaerd bedoel word, is onduidelik. Scholtz behandel die woord nie en WNT is nog nie so ver nie. Behalwe 'n mitologiese dier word met zeepaard gewoonlik 'n walrus bedoel.

2. Bedoel word seker Bay.

3. ope mond.

+ 121

4. sprekende onder korreksie.

5. nl. deur die aksie van die water.

6. By Lakeside?

7. d.w.s. in die somer.

8. deurgrawing.

9. gou.

10. in belang van.

11. bedwang.

[p. 12]

troupen in 't velt souden moeten gehouden worden, ende dat met geen weynige maer al lustigh veele soldaten.

⁺ Ende aengaende van dat het soude mogen dienen om vrije huysgesinnen te veyliger te laten wonen, is te cleyn van consideratie, alsoo die hier en daer haer lant verkiesende hun in steene huysen (hier wel te maken) genoeghsaem voor dese natie cunnen bewaren, ende wanneer de vrije huysgesinnen d' E. Compagnie soo costelijck soude vallen dat deselve harenthalven souden moeten meerder soldaten houden, in plaetse dat sijluyden des Compagnie's staet behoorden te helpen vesten ende te maken dat hier te minder guarnisoen mocht leggen, soo was 't beter datter noyt vrijman quam als^1. eenige weynighe hieromtrent de fortresse, tot logys ende gerieff van den gemenen ende passerenden man, mits^2. het aenteelen van menighte hoenders, gansen, eenden ende verckens, etc.

5en dito, stil, warm, droogh weer als de vorige dagen. Is den Commandeur voorsz. tegen den avont weer thuysgecomen, 't vorige in manieren als boven hebbende affgespeculeert, etc., ende den verleden nacht met al 't volcq uyt den slaep gehouden door de menighte zeekoeyen, leeuwen, tijgers ende ander wilt gedierte, welcke haer telckens dight bij de opgeslagen tent lustich lieten hooren brullen, sulx veeltijts rontom de wallen van 't fort oocq wel geschiet^3..

Sondagh, den 6en dito, weer ende wint ut supra. Is den capitein van 't Engels scheepjen den Commandeur comen begroeten, sigh excuserende, dat op de nodinge van Sijn E. niet hadt cunnen aen taffel bij hem comen eeten omdat, vermits de lammigheyt sijner handen, door een ander moeste gevoert ende de cost in de mont gestoocken worden, sigh wijders thonende danckbaer voor de courtesie aen hem bewesen, insonderheyt dat op sijn versoeck toegestaen was in des barbiers^4. huys te mogen comen logeren ende sigh verfrissen, etc., waerop na vereysch de behoorlijcke complementen wierden gepast.

7en dito, 's morgens noch al fray, warm weer, dat niet goet voor 't vee is, alsoo 't de weyden machtigh dor ende de beesten dapper mager maeckt.

Heden is den anderen steenoven (met omtrent 250 M. steen volgemaeckt) meede in den brant gesteecken.

Tegen den avont begon 't heel stijff te wayen van den Z.Z.Oosten, geduyrende den gantschen nacht met seer harde valbuyen over den Tafelbergh; doch den

8en dito, 's morgens, was 't wederom heel bequaem weer ende 't luchjen als voren Z.Z.Oost, 'twelck op den dagh even hard als gister weder toenam ende tot middernacht aenhield.

9en dito, 's morgens stil, helder, warm sonneschijn-weer ende niet sonders gepasseert als dat den Engelsen capitein dagelijckx op den namiddagh bij den Comman-

+ 121v

1. behalwe.

2. deur middel van.

3. Gedurende v.R. se afwesigheid word daar weer geen joernaal gehou in die fort nie.

4. d.w.s. van die chirurgyn.

[p. 13]

deur om een praetjen quam, welcke onder andere discoursen verhaelden dat anno 1644 in Augusty met een Engels schip genaempt De Jhon^1. was geweest in Mosambicque, vanwaer sij den gewesen Gouverneur (diens tijt uyt^2. was) souden brengen na Goa, welcke <den?> capitein van gemelte Engels schip, gecomen sijnde aen⁺ een van de Majotse^3. eylanden, neffens desen capitein Tanjan (doen in minder qualiteyt) ende met eenige meer van Coningx^4. sijde wesende, daer aen lant hadde laten staen ende met 't schip <ende> des gemelten Gouverneurs rijckdom deurgegaen, welcke daerna door een kanoo van de Coninginne des gemelten eylants met vrou ende kinderen weder over tot Mosambicque was geraeckt, ende syluyden^5., met een ander Engels schip naderhandt daer aencomende, oock noch terecht.

Onder^6. welcke tijt, soo tot^7. Mosambicque als van den voorsz. Gouverneur, gesien ende gemerckt had^8., mitsgaders oock van andere Portugesen selffs meede affirmative verstaen, dat deselve al hare victualien ende commoditeyten van rijs, bonen, erten wasch, honingh, etc., mosten hebben van Madagascar, daer sij het van 't N.eynde aen de binnencant vandaen haelden, tusschen de 12 ende 15 gr., met heel cleyn vaertuygh^9. van omtrent 10, 12 à 20 lasten ten hooghsten, ende gemonteert ten alderstercksten met niet meer als 1 à 2 steen stuckjes offte 7 à 8 musquets, onder opsight van 1 à 2 naturele^10. Portugesen, de rest (tot 8 à 10 ten hoogsten) al swarten ende mesticen^11., van cleyne dapperheyt, die met eenen daer oock veele ambers^12. handelen voor gout, cleden, coper, thin, ijser, coralen ende ander cramerijen, etc., alsmeede koebeesten, schapen ende ander vee, even als hier aen de Caap van d' inwoonders geschiet, tot verversinge van de uyt Portugael varende ende tot Mosambicque aencomende schepen, welcke behalven St. Helena Nova^13.(e) geen ander ververschplaetsen souden hebben, ende daeromme in hare uytreysen voornamentlijck Mosambicque al soo nootsaeckelijck als Compagnie's schepen om te ververschen de Caap moeten aendoen^(f).

Ende was denselven van opinie dat men haer die trafficque gansch lichtelijck met een hansaem^14. jachtjen ende 1 cleyn galjot met 3 masjes, als 't zijne hier ter rheede leggende was (omtrent als de Tulp sijnde) soude cunnen beletten ende die van Mosambicque sulcken affbreuck doen, dat men haer een groote benautheyt soude cunnen causeren ende brengen in vrij dappere misserie^15. van hongersnoot, vermits wel soo heel sterck van Portugesen aen Mosambicque niet waren, maer veel monden hadden te voeden van slaven ende slavinnen, etc., ende tot welckes onderhout al haren rijs ende vleys, als andre commoditeyten, van voorz. groot eylant moeten

1. John.

2. uitgedien.

+ 122

3. Mayotta, eilande tussen die noordhoek van Madagaskar en die vasteland van Afrika.

4. Karel Stuart van Engeland? Die kaptein was blykbaar 'n Cromwelliaan.

5. Stanjan (soos sy naam o.d. 27 Jan. geskryf word) en sy koningsgesinde vriende.

6. gedurende.

7. te, op.

8. nl. hy, kapt. Stanjan.

9. Kollektief.

10. gebore.

11. halfbloede. 'n Spaans-Portugese woord.

12. Meervoud (verskillende soorte amber?) Of genitief na veele?

13. Misleidende naam vir bekende eiland. Kijk historiese noot.

(e) St. Helena-eiland, ontdek deur die Portugese seevaarder Da Nova in die suide van die Atlantiese Oseaan in 1502. Op die tuisreis na Europa was St. Helena 'n belangrike verversingstasie, eers vir die Portugese, maar later ook vir ander seevarende volke soos die Engelse, die Nederlanders en die Franse. Ofskoon dit hier in die Daghregister geskryf word St. Helena Nova, is dit duidelik dat ons met St. Helena-eiland te doen het, en moet dit dus nie verwar word met 'n ander St. Helena Nova (of Novo) nie. Laasgenoemde eiland, wat na bewering ook êrens in die Suid-Atlantiese Oseaan sou gelê het, het egter in werklikheid nie bestaan nie, en die N.O.I.K. het dan ook tevergeefs getrag om dit te ontdek. Sien C. 493: Uitgaande Brieven, 1652-1661, pp. 1163-1166 (Instruksie vir die Loenen, 5 Mei 1660), en pp. 1191-1193 (Brief van die Kaap na Batavia, 15 Julie 1660). K.A.; Godée Molsbergen: Jan van Riebeeck, p. 154; en Daghregister, 20 Augustus 1657.

(f) Op hulle uitreis na Indië het die Portugese en ook ander seevaarders in die Suid-Atlantiese Oseaan in die gordel van die gereelde westewinde gevaar, wat beteken het dat hulle toe te ver suid van St. Helena verby gegaan het om daar verversings te haal. Dit verklaar waarom, op die uitreis, hawens op die ooskus van Afrika as verversingstasies vir die Portugese so waardevol was. Op die tuisreis het hulle egter, soos opgemerk is, wel by St. Helena verby geseil. Vgl. Serton: De Zeilweg om de Kaap (Die Huisgenoot, Junie 1922).

14. ‘handzaam,’ handig, geskik.

15. dappere misserie, groot ellende, nood.

[p. 14]

halen, alsoo op 't eylant van Mosambicque niet anders wies als abondantie van orangie-appelen, lemoenen^1., pisangh^2. ende diergelijcke fruyten, maer gansch geen rijs off yts om in plaetse van broot aff^3. te leven nochte oock op 't vastelant, daer se haer water met canoo's ende ander vaertuygh moeten vandaen halen. Ende⁺ aengaende haer bestiael, dat sij redelijck menighvuldigh bij haer hebben, wort alle jaren veel van geconsumeert tot verversinge van hare passerende schepen voors. voor dewelcke, ende tot hun eygen onderhout, dan telckens, beneffens haren rijs, etc., weder ander moeten halen van Madagascar met 't vaertuygh gemelt. Ende souden d' inwoonders van dito groot eylant, na sijn opinie, ons selffs (daer comende) wel aenwijsen waer ende in wat havens de Portugesen^4. vaertuygen altijt lagen ende voeren, doch moeste^5. al onder Portugese off Engelse vlaggen vooreerst bij der hant genomen ende de luyden wel getracteert worden tot sij ons gewent waren, waerdoor den gouverneur ende die van Mosambicque in groote perplexiteyt souden gebracht ende machtigh cunnen verswackt offte in hongersnoot ende groote verlegentheyt gebracht worden, vermits sonder Madagascar, om redenen voors., niet souden cunnen leven.

Wiste oock te seggen dat de Portugesen daer vrij veel ambers handelen voor gansch geringen prijse, dat hun altemalen, in maniere voors., Madagascar bevarende, was te ontsetten^5a., behalven^6. 't groote hinder dat die van Mosambicque na sijn gevoelen soude cunnen worden gedaen, ja, sodanigh dat sij mettertijt wel selffs soude wenschen hare besettinge te verlaten, waerdoor hij oock meenden dat de Portugesen, Mosambicque quijt wordende, seer beswaerlijck hare Indische navigatie souden cunnen vervolgen, vermits dan op hare uytreysen gansch geen ververschplaetsen souden hebben om seecker aen te doen ende haer te verfrissen^7..

Onder anderen met hem discoureerende van de vaste custe, desen hoeck om, wiste te seggen, dat die van de Caap Fals tot Cabo Corintas^8. incluys, gansch beswaerlijck ende haserdeus te bevaren was, vermits de machtige harde winden daer subject^9., ende groote rollingen van zees tegen de wal, waerdoor met weynigh wint qualijck mogelijck ware van 't lant aff te leggen; maer tusschen Cabo de Corintas, offte benoorden den tropicus, langhs de custe van Zoffala^10. tot Mosambicque ende lager was 't doorgaens hansaem ende bequaem weer, ende wel te bevaren met lichte jachjes off galjots, om oock te passen op de gouthaelders van Coffala^11. na Mosambicque, dat^12. meede maer met cleyn vaertuygh als^13. de vaert op Madagascar geschiet, wenschende selffs dat commissie^14. had op ‘de Portugesen’ (welcke nu haer vrunden⁺ waren). Hij wilde met sijn cleyn scheepjen daer wel heen, ende sijn verhoopende^15.

1. vermoedelik suurlemoene.

2. Hier blykbaar meervoud. Maleise vorm?

3. van.

+ 122v

4. Genitief?

5. d.w.s. deur ons.

5a. af te neem.

6. benewens.

7. verversinge te bekom.

8. Corrientes op die Ooskus van Afrika teenoor die suidhoek van Madagaskar.

9. onderhewig.

10. Sofala.

11. Sofala.

12. Asof i.p.v. de gouthaelders die antesedent het goudhalen was.

13. soas.

14. vergunning om Portugese skepe te kaap, kaperbrief.

+ 123

15. gehoopte.

[p. 15]

offte presupponeerende^1. advance voor al vrij veele niet overgeven^2., ende ware het sijns gevoelens een gansch raedsame saecke voor d' E. Compagnie om, insonderheyt die van Mosambicque, in benaeutheyt te brengen ende te speculeren off haer mettertijt die plaetse soodoende facilijck soude cunnen offte mogen affhandigh gemaeckt worden, ende ingevolge veroorsaeckt den Portugesen hare Indische vaert (hun nodige ververschplaetse missende) te beswaerlijcker viel, hoedanige speculatie hij ons wiste te seggen dat de Portugeesen tegen d' E. Compagnie op de Caap wel hadden, te meer omdat haer die besettinge al vrij wat omsien^3. gaff ende vreese dattet wel op haer, in maniere voorsz., mochte gemunt wesen, soo hij seyde uyt haer eygen agents monde tot Londen verstaen had. Item oock dat den nieuwen viceroy na Goa tenderende vastelijck van voornemen was geweest, indien hem den wint maer bequamelijck gedient had, d' E. Compagnie hier aen de Caap empassant een affront^4. te doen, om haer fortresse ende plantagies te ruyneren, etc. Des na sijn advys meenden dat wij ons doorgaens wel wat deffencyf mochten houden, alsoo sulcx met macht ende menighte van volcq al soude te doen wesen, vermits alle advenuen^5. om te landen met luttel menschen qualijck te beletten, ende dan dese fortresse, vermits de bequame gront, wel te approcheren ende belegeren wesen soude, etc.

Nota: Aen 'twelcke denselven de waerheyt niet al en spaerden.

't Luchjen was op den dagh al meest W.N.West met warm sonneschijn-weer.

10, 11 ende 12 dito, idem.

Sondagh, den 13en dito, hardt, windrigh weer van den Z.Z.Oosten, met al vrij stijve valbuyen over 't geberghte, ende drooghte.

14, 15, 16, 17, 18 ende 19 dito, al mooy weer met meest westelijcke coelte ende somtijts betogen lucht.

Den capitein van 't Engels scheepjen, wat op de been gecomen wesende ende daeromme menende heden te vertrecken, waren 2 van sijn volcq te landewaert in weghgelopen, 't eene sijn suster's zoontjen ende 't ander sijn cajuytwachter, die hem, vermits sijn handen niet roeren cost, het eeten ende drincken dagelijckx in den mont moesten steecken, ende alsoo sijn stuyrman overleden was ende niemant op 't scheepjen had van eenige kennisse in de navigatie, soo liet altijt de hooghte nemen⁺ door gemelte sijn susters soontjen, omdat sijn handen, als geseyt, selffs niet cost gebruycken. Om welcke jongen nu soo verlegen is, dat sonder hem niet soude cunnen vertrecken nochte de reys vervorderen, versoeckende dierhalven onse hulpe ende raadt om deselve weder te crijgen. Des wij daerop de Hottentoos na deselve uytsonden met beloffte van taback, aracq ende een buyck vol eten te geven als se ons deselve wederom brachten. Welcke daerop uytgegaen sijnde, binnen een paer uyren gemelte sijn neeffken wederom cregen ende thuysbrachten, maer den anderen costen sij niet vinden. Des op sijn versoeck ons volcq ordre gaven, waer hem quamen te ont-

1. veronderstelde.

2. ruil.

3. sorg.

4. belediging, nadeel, skade.

5. toegange, d.w.s. landingsplekke.

+ 123v

[p. 16]

moeten, dat se denselven souden gebonden aen 't fort brengen, om alsoo aen sijn behorige^1. opperhoofft weder over te leveren, voor welcke courtosie, etc., sigh danckbaer thoonden. Ondertusschen wierdt sijn reyse vrij langh ende verdrietigh, als hebbende morgen al elff maenden uyt Engelant geweest, met cleyne apparentie van vorder spoedige reyse, alsoo geen stuyrluyden ende gansch onwilligh volcq heefft.

Sondagh, den 20en dito, hardt, windrigh weer van den N.Westen, sonder regen. Ende was voorhaelden Engelsen capitein weder heel sieck geworden, ende voorsz. sijn cajuytwachter noch niet te voorschijn gecomen.

Desen morgen tusschen 2 à 3 uyren is overleden 't laest geboren kindeken^2. van den Commandeur, sulcx dat de 2 jonghst, op eenen dagh, geboren kinderkens nu allebeyde bij den Heere sijn^(g).

21 dito, westelijcke wint als voren, waermeede des middaghs hier wel ter rheede quam 't galjot Nachtglas, met over de 4000 stucx robbevellen, den 17en deser uyt de Bay Saldanha gescheyden, daer schoongemaeckt ende fray gerepareert hadt, meede brengende een brieffken van den adsistent Jan Woutersz, van inhoude als dicteert d' onderstaende copie geschreven:

‘Aen den Commandeur Jan van Riebeeck,

Primo deser quam (Godt loff) hier onder 't Dassen-eylant wel ter rheede 't galjot 't Nachtglas met de sloup Peguyn, 'twelck ons lieff was. Braecken dierhalven met ons volcq ende bijhebbende gereetschappen gezamentlijck op, alsoo daer tot de robbenvanghst voor dees tijt niet meer te doen valt, maer sijn van meninge als hier in de bay sullen hebben alles opgevangen, dan weder na 't Dassen-eylant offte Bay van⁺ St. Helena^(h) te vertrecken. Hierop wachten UE. wijs oordeel. Doch soo is hier, volgens 't aensien, noch wel om robben te slaan een maant werck, doch moeyelijk te crijgen; maar sullen met Godt hier in de bay noch wel 3000 becomen. Doch sullen UE. met de sloup Robbejaght naerder schrijven, hoe dat hier toestaet.

Meede soo hebbe de provisien, UE. per 't Nachtglas aen ons gesonden, wel becomen, nevens partij groente als anders, waervoor UE. ten hoogsten danckbaer blijven, doch hebben niet meer als ½ vat vleys en ½ ancker brandewijn ontfangen in presentie van schipper Jan Jacobsz.

Op den 8en deser in den avontstondt quam alhier in de bay ten ancker seecker Frans schip, genaempt St. Joris^3., over 28 dagen^4. van Madagascar geseylt, waerop den capitein van^5. d' inwoonders is dootgeslagen door^6. haer^7. roven ende moorden. Oock soo is voorn. Frans schip over 31 dagen bij ons galjot onder 't eylandt St.

1. regmatige, onder wie hy behoort. Hierdie voorbeeld van die gebruik van die woord is die enigste wat die WNT gee.

2. Kyk o.d. 8/12/1655.

(g) Sien weer Daghregister, I, p. 462, note c en d.

+ 124

(h) By die mond van die Bergrivier aan die Suid-Afrikaanse weskus.

3. St. George?

4. over 28 dagen, 28 dae gelede.

5. deur.

6. weens.

7. Slaan op die Franse skeepsvolk, nie op die ‘inwoonders’ nie.

[p. 17]

Maria^1.(i) ten ancker geweest, ende verstonden van den voorn. Fransman als dat partij rijs gehandelt hadden, nevens 14 slaven, waeronder 4 vrouwen sijn; meede als dat op 't galjot de Tulp^2. 2 stucken sijn gesprongen, edoch watter van is, can UE. bij dese nevensgaende jongelingh, die bij mij uyt eygen wille is bijgecomen van voorn. Fransman, wel verstaen, ende is genaempt Boudewijn van den Abele van Brugge, eertijds van d' Engelse bij^3. de Francen genomen.

Oock soo senden UE. nevens desen met 't galjot 't Nachtglas toe, met degene voor desen overlant aen UE. gesonden, 1160 groote, 3350 clene ende 40 overhaelde <robbevellen>, 2 zeeleeushuyden, met een vercken en ½ aem traan. Sullen met de sloup Robbejaght meerder quantiteyt toesteuren met Godes zegen.

Hiermeede

Wenschen UE., nevens U gansche familie, in de bewaringe des Alderhooghsten, Die UE. ende ons wil zegenen aen ziel ende lichaem. Amen.

In de Bay Saldanha, op 't

eylant Jutlant^(j), desen 16en

February anno 1656.

(onderstondt:)

UE. onderdanigen ende

dienstschuldige dienaer

(was geteyckent:)

Jan Woutersz.’

Den jongen van voorhaelde Frans schip wat hebbende gevraeght na de gelegentheyt harer gedane vojagie, wiste ons te seggen, dat over 2 jaer den 8en Maert met dit schip, groot omtrent 200 lasten, was van Nantes gevaren ende aen Cabo Verde geweest om water, hout ende verversinge, gemant met omtrent 100 man ende gemonteert met 20 stucken, comende alsoo in ses maenden van Vranckrijck tot⁺ Madagascar aen de France fortresse gezeylt, leggende omtrent 3 mijlen van de bay St. Lucia^4., genaempt Tolanhaer,^5.(k) daerop tusschen de 50 à 60 France coppen, behalven haere slaven, die wat meer in getale waren, sijnde^6. niet anders als een viercant, met palen van dickte als sparren omheyninght, sonder eenige wallen off muyren, ende de huysjes van stocken, bamboesen ende bladen gemaeckt, leggende hare stucken^7. sonder eenige rampaerden^8. offte affuyten onbruyckbaer op de gront, behalven 3 die noch op seer oude rampaerden leggen, ende naulijcx de helfft van 't volcq met een snaphaen off sijtgeweer versien, item jegenwoordigh met maer een vaetjen cruyt. Echter voeren noch al oorlogh tegen d' inwoonders, van dewelcke sij een Coningh ende Prins met veel volcq hadden omgebracht, daer nu 4 kinderen van op voorsz. Frans schip St. Joris meede na Vranckrijck overvoeren, neffens een kas met minerael,

1. Oor die Tulp in Madagaskar vgl. onder datum 31/3/1657.

(i) Aan die noordooskus van Madagaskar.

2. Die Tulp is op 14/8/1655 onder Verburgh op 'n tog na Madagaskar uitgevaar.

3. deur.

(j) Jutteneiland. Vgl. kaart van Saldanhabaai, Daghregister, I, teenoor p. 350.

+ 124v

4. teenswoordig Ste. Luce, suidoostelike hoek van Madagaskar.

5. Teenswoordig Tolangara.

(k) Op die suidooskus van Madagaskar - later Fort Dauphin. Sien bv. Grandidier c.a.: Collection des Ouvrages anciens concernant Madagascar, II, kaart (voor-in).

6. nl. die ‘fortresse.’

7. kanonne.

8. Kyk o.d. 20/4/1652.

[p. 18]

gehaelt uyt seeckere goutmijnen, haer van^1. den voorsz. koningh gewesen, daer se oock eenige potten met stucken van achten^2. (onder d' aerde gegraven^3. geweest) van gecregen hadden.

Der Francen doen^4. bestondt daer vorders in 't opsamelen van koehuyden, was, ebbenhout ende seeckere gommen, die voorhaelde jongen niet en kenden, oock insonderheyt om daer op te maecken hare barcken offte lighte jachtjens, die se gesloopt uyt Vranckrijck in de schepen overvoeren om in 't Roode-meer te roven, waervan den gouverneur van Nantes, La Miljerey^(l), 't bewint off octroy ende eygendom van voorsz. besettingh had. Ende alsoo sij somtijts in gansche jaren langh daer geen schepen^5. uyt Vranckrijck cregen, hadden deselve nu, door hare slaven, hun met rijsplanten meede beginnen te erneren, dat redelijck wel succedeerden tot haerselffs spijsinge.

Van welcke verhaelde huyden, was, ebbenhout ende gommen, gemelte schip goet deel inhadt om tot Vranckrijck te brengen. Item oock omtrent 200 rollen taback, elck wel van 100 lb., gewassen op 't eylant Mascarenhas^6.(m), daer se over 6 jaren 7 Fransen ende 8 slaven van voorhaelde fort hadden op geseth, niet anders doende als haer met tabackplanten te erneren, levende van niet anders als verckensvleys, die, als oock bocken^7., daer in groote menighte waren, wonende in lighte huysjes van⁺ tacken ende bladen, seer armelijck. Comende weder op de vojagie van voorsz. schip, welcke 8 maenden langh aen dito fort hadden gelegen ende tusschen welcken tijt een vaertuygh met 3 masjes opgemaeckt om in 't Roomeer^8. te employeren, waren sij alsdoen vandaer langhs de Madagascarse cust gevaren tot aen 't eylant St. Maria^9., leggende voor de Bay Antongil^9., van waer se met voorhaelde vaertuygh, omtrent soo groot als een galjot, waren gevaren na de revieren van Monamboelo^10. ende Manasatran^11. besuyden voorsz. Bay Antongil gelegen, daer se het schip in corten tijt wel halff vol rijs heel civil hadden gehandelt; item in voorsz. revier Manasatran eenige gesteenten, daer den capitein sijn reyse soo verde meende meede goet te maecken dat al gedachten hadt de reyse na 't Roode-meer te staecken. Maer met die van dito revier in questie raeckende, was van de inwoonders vermoort, ende alsoo 't ander volcq doen na haer sin geen handel off meer koebeesten genoegh tot haer verversinge conden crijgen, hadden sij d' inwoonders dapper met hostiliteyt gequelt, mitsgaders d' een tegen d' ander sodanigh opgesist^12. dat alle de dorpen tegen malcander in oorloge waren geraeckt, wesende derhalven die van St. Maria seer bangh voor haer, uyt vrese dat se haer, daer 't groot schip g'anckert eggende, dewijl gemelte vaer-

1. deur.

2. muntstukke - ‘Realen van achten?’

3. begraven?

4. besigheid.

(l) De la Meilleraie.

5. d.w.s. kosskepe.

6. Die Maskarene is 'n groep eilande ten ooste van Madagaskar.

(m) Réunion, Mauritius en Rodriguez is die vernaamste eilande van die Maskarene. Met ‘'t eijlant Mascarenhas’ word hier in die Daghregister waarskynlik Réunion bedoel.

7. 'n Ou bewysplaas dat bok nie noodsaaklik ‘het mannetje der geit’ (WNT) beteken nie.

+ 125

8. Hiervoor Roode-meer.

9. Aan die noordooskus van Madagaskar.

9. Aan die noordooskus van Madagaskar.

10. Manambolo, riviertje in Sentraal Madagaskar.

11. Mansavai, Matsiatrai van vandag?

12. opgehits.

[p. 19]

tuygh off barcq aen de vaste cust handelden, sodanigen inlantsen oorloge souden berockenen.

Den jongen wiste oock te seggen dat de gemelte omgebrachte coningh ende prince hadden geseyt goede genegentheyt te hebben tot de Duytsen, omdat haer van deselve geen oorlogh aengedaen maer gesocht wierd in 't vrundelijck te handelen, etc.

Van voorhaelde Monamboelo waren sij, na 2 maenden vertouvens, voorts geseylt na 't Roode-meyr om te roven op de Moren; daer gecomen sijnde, jacht gemaeckt hadden op een zeyl, dat sij dachten een Moor te wesen, doch naderhant een Engels schip bevonden, ende dierhalven daerop affgesonden hebbende haer voorsz. opgemaeckte barcke ende chaloup van haer schip, hadden sij, in plaets van buyt te crijgen, deselve met omtrent 60 man verloren, ende doen van hare roverije gefrustreert sijnde, terugh gekeert na 't eylant Saccattora^1.(n), daer se gehandelt hebben goet deel muscus, cevet ende negen vaten aloë, na 'twelcke sijluyden de retour waren gevaren aen 't eylant Mascarenhas, daer, als voorsz., 7 Francen ende 8 negros op lagen om tabacq te planten, van dewelcke, gelijck geseyt, omtrent 200 rollen, swaer elck stijff 100 lb.,⁺ hadden meedegenomen, ende weder gecomen over St. Maria aen de France fortresse Tolanhaer op Madagascar, daer se den gehandelden rijs van Monamboelo (alsmeede in 't Roode-meyr geweest) doen lieten tot provisie van de daerleggende Francen ende van deselve innamen omtrent 7 à 8 M.^2. koehuyden, partije was, gommen, minerael als voorsz., ende de gemelte 4 coninghs- ende princenkinderen, nevens een casjen van omtrent een voet in 't vierkant becleet met graeu laken, daer den jongen meenden groote costelijckheyt in te wesen.

Voorhaelde Frans schip hadde over 6 weecken aen voorsz. St. Maria oock gerescontreert ons galjot de Tulp^(o), als^2a. wat rijs gehandelt hebbende ende overgesteecken sijnde na Monamboelo, daer se meenden dat hun ladinge wel haest vorder becomen souden.

Wisten oock te seggen dat 2 van des Tulps stucken gesprongen, mitsgaders daerdoor 4 doot gebleven ende eenige gequest waren geworden, 't ene stuck aen Mauritius ende 't ander in de bay Antongil, apparent door eenige eerschoten die men heefft willen doen. Anders stondt het met haer saecken wel.

22 dito, 's morgens de wint vrij stijff van den Z.Z.Oosten, is 't Engels scheepjen Crosia (den 2en deser hier gecomen) vertrocken, tenderende na Bantam ende vandaer voorts na Jamby^3.(p) om peper, hebbende 1 man (in 't lant weghgelopen) moeten achterlaten, alsoo hem de Hottentoos niet hebben cunnen opvinden; versochte derhalven dat wij denselven met geen ander Engelsen wilden laten vertrecken maer hier behouden tot sijn retour van India ende voor de cost laten arbeyden, etc., onder-

1. Die teenswoordige Sokotra?

(n) Die eiland Sokotra, ten ooste van die golf van Aden.

+ 125v

2. duisend? Dit lyk 'n bietjie baie!

(o) Die Tulp was in Augustus van die vorige jaar van die Kaap na Madagaskar gestuur. Sien Daghregister, I, pp. 334-336.

2a. Sic. Vir al?

3. Djambi, destijdse Ndl. vestiging op Sumatra.

(p) Bekende ou distrik en handelstad op die noordooskus van Sumatra.

[p. 20]

tusschen sigh op 't hooghste danckbaer thonende voor het tractement hem van des Commandeurs tafel in sijn sieckte gedaen, presenterende daerover betalinge. Edoch den Commandeur, alligerende dat sijn tafel geen taberne^1. was, maer hem als een gast ende broeder offte goede vrunt per courtoysye hadde getracteert, behoeffde van geen betalinge gedacht, veel min oock gesproocken, te meer dewijle voor sijn volcq doch niets ter werelt had versocht te genieten, omdat se na sijn sustenue cloeck, gesont ende vers genoegh waren, etc. Derhalven maer te dencken was om hem, Capitein, een geluckige reyse toe te wenschen ende wes meer tot complementos^2. ende courtoysheyt mochte bedacht worden.

⁺ Denselven was al redelijck rad ter been geworden maer sijn handen waren noch soo lam dat die niet coste gebruycken, moetende door meergenoemde sijn neeffken, out 13 jaer ten hooghsten, laten observatie van de son nemen ende daerop sijn reyse doen, alsoo niemant van <haer?> kennis op de navigatie had, vermits sijn stuyrman, als meer aengetogen, overlangh gestorven was.

23 dito, 's morgens noch al harde Z.Z.Oostewinden ende drooghte.

24en dito, 's morgens schoon, helder sonneschijn-weer, de wint Z.Z.Oost. Is d' heer Commandeur Riebeecq met 't galjot Nachtglas vertrocken na het Robbeneylant om aldaer eens te besightighen Compagnie's vee, etc., meedenemende 9 stucx schapen om op gemelt eylant te laten weyden.

Tegen den avont quam wederom alhier in 't fort den Engelsman genaempt............^3. over eenige dagen van 't Engels scheepjen Crosia weghgelopen ende na sijn zeggen in de Saldanha-bay geweest, mitsgaders een schijn^4. met sijn hembt aen een stock gebonden hebbende om van ons volcq op d' eylanden in de gemelte bay gesien te worden; maer alsoo geen vaertuygh op hem affquam, is genootsaeckt geworden wederom te comen. Hadde in al de tijt sijns uytblijvens niet g'eten^5. als een weynigh raeuwe mosselen, onderwegen gevonden, ende door mancquement van soet water sijn eygen water moeten drincken. Gevraeght sijnde wat beweegt^6. hadde wegh te lopen, gaff voor antwoort: vermits de harde ende strenge regeringe van sijn capitein, welcke meer barbarisch als Christens was, vermits oock hadde hoogh ende vastelijck gesworen hij^6a. met 't schip ende volcq in India comende, hem nevens noch 2 à 3 andere personen, namentlijck den constabel, cock ende noch een, soude tot slaven maecken ende aen de Indiaense^7. natie vercopen; welcke dreygementen hem hadden ten hooghsten gedrongen om wegh te lopen ende hadde d' andere personen meede connen van 't schip comen, soude 'tselve meede gedaen

1. Die gewone vorm in Ndl. is tave(e)rne, van Fr. taverne. In Port. bestaan taberna naas taverna. Lat. taberna. Die woord beteken herberg.

2. Ook aan 'n ander Romaanse taal as Frans ontleen. Ital. complimento met 'n Ndl. meervouds-s? Kyk o.d. 26 en 29 Maart 1656.

+ 126

3. Oningevul.

4. Volgens WNT (XIV, 612): ‘kenteeken, signaal.’ Nêrens anders opgeteken nie.

5. Die reëlmatige verl. deelw. geëten kom meermale voor in die ouer taal.

6. Bewegen was vroeër 'n swak ww. In hierdie betekenis gebruik v.R. graag moveren (nie in WNT opgeneem nie). Kyk o.a. o.d. 25/2/1656.

6a. d.w.s. Kapt. Stanjan.

7. Indiese.

[p. 21]

hebben, versoeckende in Compagnie's dienst te mogen worden aengenomen, etc.^1.

25 dito, 's morgens weer ende wint als voren, redelijck stijff van den Z.Z.Oosten, is den Commandeur Riebeeck met het galjot 't Nachtglas tegen den middagh, al laverende, hier weder ter reede geretourneert, bevonden hebbende noch weyde genoegh⁺ op 't Robbeneylant te wesen, al waer 't voor 2000 schapen, onaengesien de machtige drooghte ende datter niet een grasjen op 't ganse eylant was, vermits deselve aen d' overvloedige creupelbosboomtjes^2. noch genoegh te eeten vonden ende altemalen lustigh vet ende welgedaen waren. Soo had den Commandeur oock met een Biscayse sloep het gansche eylant laten omvaren, affdiepen ende pertinent op een caertjen brengen, mitsgaders bevonden de clip Walvis^3.(q) niet boven ½ mijl van 't Robben-eylant te leggen, die altijt gehouden is dat midden waters^4. lagh, maer nu ter contrarie bevonden wel rijckelijck 1½ mijl van de staert van de Leeuwenberg aff, sulcx die passage wel 1½ mijl wijt is ende soo treffelijck om tusschen deur de bay in te lopen, sonder eenige vuylen^5., als een plaetse ter werelt wesen magh, als wanneer men de bay open ende 't fort in 't gesicht crijgende, overal goede santgront vint om te anckeren, sonder dat men behoefft op te douwen^6. off lager na 't Robbeneylant off elders noch aff te lensen^7., gelijck bij d' instructie aengewesen is, maer cunnen daer gemackelijck blijven leggen, schoon de wint al heel hardt van den Z.Z.Oosten uyt de wal wayt, alsoo deselve geen slagh van water ende een goet opper maeckt, mitsgaders meest alle morgen variabel ende maer labber is, altoos ten alder langhsten boven 2 à 3 etmael ten hooghsten soo fel niet aenhout, sulcx dan met gemack voor 't fort ter rechter rheede comen cunnen, sijnde de gansche bay over goede santgront om te anckeren, die noch al eerder ende vroeger vernomen^8. wort als de instructie noch wel aenwijst. Pr. memorie.

's Avonts liet den Commandeur voorgemelten Engelsman selffs voor hem comen ende affvragen de motiven^9. hem gemoveert tot weghlopen uyt sijn meesters dienst, etc., welc tot antwoort gaff in substantie als voorhaelt ende versochte in Compagnie's dienst aengenomen te mogen worden. Waerop hem wierde gedient dat weghlopers al te weinigh te vertrouwen waren, doch om hem van geen honger te laten sterven, soude met ons volcq meede mogen eten ende drincken ter tijt sijn meester wederom quam,^10. etc.

26 dito, 's morgens heet weer ende 't luchjen westelijck, is gemelte galjot doende geweest sijn vordre vellen te ontladen ende vaerdigh te maacken om ten eersten een⁺

1. Bowestaande aantekening in die Daghregister slaan op iets wat gebeur het tydens v.R. se afwesigheid van die fort.

+ 126v

2. Vgl. Scholtz: Naamgewing, p. 33. Uit die verband blyk dat ons hier te doen het met struike, nie met bome nie. O.d. 1/11/1652, Bylae II; crepelbosch.

3. Nog so genoem.

(q) 'n Rots wat ten suide van Robbeneiland lê en vandag nog onder dieselfde naam - ook Engels: Whale Rock - bekend is. Vir die ou seilskepe het dit 'n ernstige gevaar uitgemaak.

4. Halfpad tussen Robbeneiland en die vasteland.

5. ‘vuil’ grond, d.i. vol klippe.

6. op te douwen, kyk noot 5, bls. 42, hierna.

7. aff te lensen, met min, of heeltemal sonder, seil voor die wind laat loop.

8. waargeneem.

9. In die teks staan motilen.

10. Sy meester het, altans in v.R. se tyd, nie weer aan die Kaap gekom nie.

+ 127

[p. 22]

galjot vol schulpen te halen van 't Robben-eylant tot een calckoven, jegenwoordigh onderhanden sijnde, ende noch wat schulpen op te cort comende.

Heden quaem Herry wederom aen 't fort, niet anders te seggen hebbende als dat met sijn vee in 't Houtbayken lagh, ende wanneer de regentijt aenquam, daermeede hier comen wonen wilde. Waerop hem (om te min suspitie te geven) geseyt wierde dat altoos^1. in dese drooge tijt niet comen moeste, alsoo der qualijck genoegh voor Compagnie's vee t' eten viel.

Caepman lagh met sijn vee oock omtrent 2 mijlen van hier ende soude meede gaerne wat dichter bij comen, maar wierd om redenen voorsz. oock aengeseyt niet verder herwaerts te naderen, dewijle die schelmen doch nemmermeer its verhandelen willen ende niet anders soecken als haer genoegen te crijgen met stelen ende roven, etc. Deselve sagen seer toe, dat wij heden een wackeren, stercken ende swaren slaghboom met een staecketsel ende lustigh slootwerck^2. aen 't crael van de beesten brachten. Item oock 2 isere stuckjes^3. in 't halff maentjen van 't gemelte crael, tot bevrijdingh^4. van de beesten, fray op batarijtjes^5. gestelt, sulcx dat men altoos soude achten voor haer nu onmogelijck te sijn om de beesten wederom uyt 't crael te stelen, alsoo der oock des nachts soowel als bij dage goede wacht op gehouden wort. Edoch, ten ware des^6., souden 't al overlangh weder wegh gehadt hebben.

Sondagh, den 27en dito, 's morgens mistigh weer ende 't luchjen westelijck, doch begond op den dagh op te claren ende 's avonts extraordinaire stijff te wayen van den Z.Z.Oosten.

28 dito, 's morgens noch al aenhoudende, maer nam voor den middagh wat aff, sulcx dat 't galjot 't Nachtglas (op sijn becomen ordre) na 't Robben-eylant seylden om 'tselve in der haest (ten eynde voorsz.) vol schulpen te halen, waertoe hem noch 10 man van 't lant was meede gegeven omme 't werck te radder voortgangh te doen nemen.

't Begond tegen den nacht al weder heel stijff van den Z.Z.Oosten te wayen.

Ultimo dito, 's morgens schoon, helder sonneschijn-weer ende 't luchjen labbertjes uytter zee van den N.Westen.

1. altans, ten minste.

2. slot.

3. kanonnetjies.

4. beskerming.

5. op batarijtjes, in battery, in taktiese posisie (sodat hulle die hele kraal bestryk).

6. ten ware des, as dit nie die geval was nie.