Daghregister. Deel 1. 1651-1655

Augusto anno 1655

Sondagh, den eersten dito, meest weer ende wint als gister. Quamen de Caepmans weder versoccken om wat dight bij 't fort onder ons beschut te mogen wonen, alsoo eenige andere inwoonders, hare vijanden (Soaqua^(a) genaempt), vernomen hadden, die se vreesden dat hun beesten souden soecken te ontroven; 't welck haer⁺ derhalven toestonden ende wesen achter den Leeuwenbergh haer vee te weyden ende dese Tafelvaley voor onse beesten te laten, dat alsoo g'accordeert wierd, tot genoegen van haer ende voor d' E. Compagnie ten besten, om haer alsoo dight bij te mogen houden ende de reste van hun cameraets door ons weldoen mettertijt daerbij te locken, teneynde t' avont off morgen te beter occasie mochten aentreffen om Compagnies ooghmerck te facilder uyt te wercken.

2 dito, nieuwe maen, fray sonneschijn-weer ende wint westelijck.

(a) Vir Soaqua sien weer 3 April en 30 Mei van hierdie jaar.

+ 81

[p. 334]

3 dito, idem.

4en dito, 's morgens guyr, cout weer met donckere lucht ende wint als voren, waerop 's namiddaghs sware stortregen volghden, vermenght met extraordinaire harde buyen. Ende quam op dato weder van 't Dassen-eylant te retourneren 't galjot de Tulp, met maer 2 boots schulpen, hebbende, vermits de holle deyningen, qualijck cunnen aen lant comen om meer aen boort te brengen.

5 ende 6 dito, weer ende wint als boven.

7en dito, 's morgens schoon, lieffelijck, stil sonneschijn-weer. Is op dato bij resolutie verstaen 't galjot de Tulp (fray met knies versterckt ende van verscheyden nootwendigheden wel versien ende gevictualieert ten behoeve van 25 eters voor 5 maenden) in 't eerste van d' andere weeck^1. aff te despescheren na Madagascar^(b), tot vervolgh van dien^2. begonnen handel, ende ten dien eynde voorts in te schepen het cargasoen daertoe geprepareert, te consigneren in handen ende onder administratie van den ondercoopman Fredrick Verburgh.

Ende alsoo, om alle de rivieren ende cleyne baytjens aen dito eylant terdegen te ontdecken, wel nodigh een bequaem, light, vlotgaende vaertuygh was, waervan die op Mauritius wel versien sijn, soo is oock goetgevonden 't galjot eerst dito eylant te laten aendoen, om sodanig een^3. aldaer van d' opperhooffden te versoecken,⁺ dewijle sulcx doch empassant sonder eenigh verleth in de reyse gedaen^4., ende bij die van Mauritius wel can gemist worden, als hebbende doch anno passato expres een op stapel gestelt om, met een jacht in compagnie, ten eynde, als voorsz., op Madagascar meede over te steecken ende te gebruycken, welck jacht tot dito handel van India op haer versoeck niet hebbende gecregen, dito vaertuygh doch sal stil leggen ende niet meede weten uyt te rechten; wes, omme de gemelte opperhooffden tot largeringe^5. te meer te disponeren, den Commandeur een brieffken van versoeck aen deselve sal schrijven ende meede laten gaen.

Sondagh, den 8en dito, 'smorgens fray, stil weer als gister. 's Namiddaghs na gewoonte de parade geschiedende tot 't volcx exercietie, soowel matrosen als soldaten, ende den tolcq Herry juyst bij ons staende ende siende maer omtrent 35 à 36 personen in 't geweer optrecken, nam ons stilletjes aen een cant ende seyde, alsser schepen uyt Hollant quamen, dat wij dan doch souden maken meer volcq aen lant te nemen, anders dorste hij sigh hier bij ons met vrou ende kinderen niet vertrouwen, alsoo der tegen de warme tijt veel volcq soude uyt 't lant comen met haer vee, dewelcke siende dat wij soo onsterck waren, om 't copers halven ons ende hem souden soecken te overvallen; 'twelcke bij ons in achtinge genomen sijnde, vooreerst daerop wat nauwer ordre in de wachten, etc., stelden, temeer dewijle ons voor dato sodanige waerschouwingen over 't roven van Compagnies vee oock gedaen had, ende naderhant soo uytgevallen was, ende wanneer dese natie maer

1. d' andere weeck, volgende week. Vgl. o.d. 15/12/1656. K. het d' ander weeck.

(b) Tot opperhoofde - en terselfdertyd lede van die raad van beheer van hierdie ekspedisie - is benoem Fredrick Verburgh (voorsitter), Cornelis Janssen, Cornelis van Heijninghen en Claes Wopkes. Sien hulle instruksie. C. 493: Uitg. Br., 1652-1661, pp. 447-452. Ook C. 1: Res., Raad van Pol., 1651-1663, pp. 139-140. K.A.

2. Sic, ook in K.

3. nl. vaertuygh.

+ 81v

4. Vul aan: can worden uit volgende reël.

5. vrystelling, afgifte.

[p. 335]

wijsheyt ende kennisse hadden omme onse gelegentheyt alhier ter degen aff te speculeren, souden ons seer lightelijck cunnen overrompelen, vermits wij door 't cleyne getal maer 2 à 3 man tot de wachten bij daegh cunnen houden, sijnde de reste al in den arbeyt, partije bij de beesten, eenige in de thuynen, andere aen 't metselen, operen^1., timmeren, smeen ende soo voorts; sulcx dat den ganschen tijt⁺ meest al 't volcq ongewapent ende in 't werck blijfft, ende wanneer der meer inwoonders hier omtrent comen, al nootsakelijck partije soldaten expres sullen moeten pleyn^2. gehouden worden tot bewaringe van 't fort ende wercklieden, behalven die dagelijcx tot bewaringe van 't vee in 't velt moeten wesen, omme voor sodanigh overval als Herry ons schijnt te pronosticqueren^3., wat beter bevrijt te mogen wesen. 't Is wel sulcx dat wij sterck genoegh sijn om ons te deffenderen, al quam er al vrij een grooten hoop inwoonders, als men de luyden altemalen costen geduyrigh op haer geweer ende deffentie houden, maer soo lange wij geen slaven hebben, soo moeten deselve al continueel, gelijck voorsz., aen 't werck blijven om de wel begonnen saecken niet te laten in vervallinge comen, etc., ende wijders ons met 't wachthouden redden soo best cunnen. 't Is oock seecker genoegh dat dit volcq langhs soo slimmer wordt, ende daeromme, in plaetse van besnijdinge^4., nootsaeckelijck al meer ende meer sal dienen gedacht om expres ende pleyn^2. ten minsten 40 à 50 militaire te houden tot bewaringe van 't vee ende fort, boven die noch nodigh sijn, niet alleen tot den arbeyt, als voorsz., maer oock tot de robbenvanghst ende andere dingen meer, daer slaven toe souden cunnen gebruyckt ende veele Nederlanders meede g'excuseert worden; item, noch eenige meer paerden om brant- ende timmerhout uyt 't bos te halen, mitsgaders te ploegen, steen ende cley, etc., aen te brengen, hoedanigh al eenighsints^5. met de weynige paerden in gebruyck hebben, maer noch niet t' eenemael genoegh; derhalven ons noch wel 6 à 8 nodigh waren, daer wel treffelijcken arbeyt mede gedaen soude worden, tot bysonder goeden dienst voor d' E. Compagnie. Per memorie.

9en dito, cout, guyr, windrigh weer ende wint van den N. Westen met swaren regen.

10en dito, 's morgens fray, bequaem ende bedaert weer. Hebben wij den ondercoopman Verburgh ende vordre opperhooffden van 't galjot de Tulp gegeven hun⁺ affscheyt om den eersten goeden wint tot hare g'ordonneerde reyse na Madagascar, etc., waer te nemen, mitsgaders ter hant gestelt hare instructien tot narichtinge op derselver bevolen saecken, etc., maer alsoo de wint meestal van den N.Westen bleeff, costen van desen dagh niet buyten geraecken, nochte oock

den 11en dito, vermits het heden noch al vrij hard bleeff wayen van den N.Westen.

1. WNT gee 'n ww. operen, uit op en eren, ploeg, ‘met de ploeg omwerken om....te bezaaien of beplanten. In Zuid-Nederland’. Daar word geen vindplaas gegee nie en as voorbeeld alleen: ‘Het land is opgeëerd’. Brill het opperen.

+ 82

2. uitsluitend. Vgl. WNT XII, 2519.

3. voorspel.

4. besnoeiing.

2. uitsluitend. Vgl. WNT XII, 2519.

5. Hier ontbreek blykbaar 'n woord of woorde; ook in K.

+ 82v

[p. 336]

12en dito, idem, met groote stormwinden ende regenvlagen meestal van den N.Westen. Desen nacht is den sieckentroosters vrou hier aen de Caep voor de tweede mael van een jongen zone in de craem gecomen, ende staen al d' andre vrouwen oock haest te volgen, soo dattet hier van alles vruchtbaer valt.

13en dito, de wint na 't Suyden lopende (ende 't weder vrij bedarende) is 't galjot daermeede, teneynde voormelt, onder seyl gegaen met ordre om empassant eenige materialen van sparren ende ander houtwercken aen 't Robben-eylant te setten, tot makinge van wat beter stallinge voor de schapen. Maer buyten comende, vondt 't luchjen contrarie ende slap uyt de noorlijcker hant, mitsgaders de zee soo hol dat het Robben-eylant niet crijgen^1. conden, wordende door de grove zee al na de wal geseth, sulcx dat genootsaeckt waren weder binnen te comen, als wanneer wij voorhaelde materialen daer datelijck deden uytlossen om hierna met beter occasie aen 't Robben-eylant te laten brengen, ende 't galjot in sijne gedestineerde vojagie daermeede niet te traineren^2., etc.

14 dito, weer ende wint meest als voren. Is 't gemelte galjot tegens den avont met een Z.Z.West-luchjen noch buyten geraeckt. D' Almogende geve 'tselve behouden varen ende met zegen retourneren magh.

Sondagh, den 15en dito, 's morgens helder sonneschijn-weer ende wint westelijck.

16en dito, 's morgens harde Z.Z.Oostewinden met felle valbuyen over den Tafelbergh ende regen, maer wierd tegen den avont droogh weer met continuatie van voorhaelde harde Z.Z.Oostewinden.

Heden quamen eenige vremde Hottentoos met 2 schoone koebeesten, die haer affhandelden ende den prijs door Herry gemaeckt wierd, dat seer fray ende gemackelijck toegingh, mitsgaders te wenschen dattet altijt soo gaan mochte.

⁺ 17 dito, heel schoon, liefflijck, helder sonneschijn-weer. Sonden d' opgeboyde boot met de voorhaelde houtwercken ende materialen na 't Robben-eylant, ten eynde voren aengetogen.

's Namiddaghs wisten ons de wiltschutten, uyt 't velt t'huys gecomen sijnde, te seggen dat de Caepmans met al haer vee opgebroocken ende vrij ras vertreckende waren, haren cours nemende dwers over de soutpannen, meest noortwaerts na de Bay van Saldanha. Soo haest die tijdinge aen 't fort was, liepen oock datelijck met grooter vaerdigheyt noch wel omtrent 20 van hare gesellen (die dagelijcx hier voor de cocx hout halen) meede wegh, ja soo schielijck ende haestigh, alsoff men haer met vier ende swaert gejaeght had, smijtende sommige hare drachten hout (qualijck halff t'huys sijnde) van den hals ende volghden d' andre al lopende na, blijvende hier niemant als Herry met eenige weynige vrouwen, kinderen en jongens. Wat dit hun haestigh vertreck te beduyden heefft, costen wij niet wel raden, derhalven Herry bij ons hebbende geroepen ende, daerna gevraeght, gaff denselven tot

1. bevaar, bereik.

2. ophou, vertraag.

+ 83

[p. 337]

antwoort dat hij tegen haer quaat was ende geseyt had wegh te gaen, vermits sij doch gansch geen vee aen ons wilden verreuylen ende maer sochten, om wat branthout te halen, haer buyck vol rijs, taback ende arack te hebben, daer 't sijn volcq meede wel om doen souden^1., ende soo hij meende haer alleen oock wat beter helpen mogen als met de Caepmans samen, etc.

Off dit nu van hem soo te geloven sij, is qualijck te weten; altoos^2. moet er wat te doen wesen, 't sij dan dat se gesamentlijck weder op eenigh verraet uyt sijn, off dat se misschien vluchten voor de Saldanhamans, die Herry ons wijs maackt dat tegen de drooge tijt met groote menighte souden affcomen, ende misschien door de Caepmans al wat naderbij vernomen sijn als sij wel gedacht hadden, daer se seer voor vresen, ende misschien daerom malcander dus haestigh navolgen, offte dat se haer omtrent^3. ons niet langer derven vertrouwen - 't een off 't ander moetet wesen, edoch eygentlijck wat, is qualijck te raden. Altoos^2. <wij> voor ons mercken dat wij moeten op hoede wesen, ende lieten daeromme oock noch meer soldaten bij de beesten gaen, die jegenwoordig omtrent 100 in getal sijn.

Herry riep ons eens buyten de poort van 't fort; daer comende, wees ons den⁺ wegh die de Caepmans heen marcheerden, acorderende met 't rapport van de wiltschutten; daerna wees hij ons na 't geberghte oostwaerts uyt, dat vermits de heldere lucht seer claer te sien was, ende seyde dat even over dat eerste geberghte, omtrent 30 mijlen van hier, veel volcx met overvloedigh veel vee lagh, ende dat hij over 5 à 6 dagen derwaerts wilde gaen, versoeckende eenigh coper meede te mogen hebben, om voor ons beesten van deselve te handelen. Hij wilde sijne 4 à 5 beesten ondertusschen onder d' onse in ostagie laten weyden, schijnende ons te verseeckeren, als wij hem het coper ende taback wilden vertrouwen, dat ons vee genoegh soude brengen. Derhalven hem tot antwoort gaven: als hij tot vertreck vaerdigh was, ons waerschouwen ende aenspreecken soude, etc. Ondertusschen compt dit vluchten van de Caepmans vast weder qualijck^4. voor ons volcq, welcke (vermits de nauwe wachten die men houden moet) uytten arbeyd al stracx^5. in 't geweer ende op de wacht moeten; ja, laten den ganschen dagh door, dewijl 't volcq hier ende daer in 't werck is, selffs soowel barbier, sieckentrooster ende alles, tot den Commandeur incluys, ten minsten met pistolen ende ander schietgeweer op de been wesen, ende aen alle canten omsien, offer oock ergens eenige verburgen^6. ende ongemene t'samenrottingen offte ophopinge van inwoonderen mochten voortcomen^7., sijnde oock al de huysingen binnen 't fort van schietgeweer doorgaens gereet ende vaerdigh versien, sulcx dat niet wel door dese natie 't fort te crijgen sij maer souden deselve een groote moorderij cunnen aenrigten, vermits den ganschen

1. waarvoor (nl. rys, tabak en arak) Herry se mense self ook hout sou wil haal.

2. in elk geval.

3. met betrekking tot, aangaande.

2. in elk geval.

+ 83v

4. sleg, ongeleë.

5. sommer, meteens.

6. verborgen.

7. Vir voorkomen.

[p. 338]

dagh, d' een hier ende d' ander daer, elck op bysonder werck ende plaetsen verspreyt sijn, ende daeromme lightelijck te overrompelen.

Ons bosvolcq, met de houtwagen tegen den avont uyt 't bos t'huyscomende, wisten meede te seggen dat de Caepmans, voorhaelden wegh op, seer haestigh vertrocken waren.

18en dito, schoon helder sonneschijn-weer ende 't luchjen variabel als gister. Ende waren Herry's volckjen vrij besigh met haer hasegayen, pijl ende bogen te prepareren.

⁺ 's Namiddaghs quam de boot wederom van 't Robben-eylant met advys dat de materialen daer opgeseth ende bevonden had^1. 3 schapen gestorven, edoch daertegen weder 4 geworpen te wesen, hebbende oock meede de 4 verckens (voor desen daerop geset) wederom gebracht, omdat se al de peguyns ende hare nesten vernielden, van welckers^2. eyeren en jongen ons volcq veel genots hebben, ende dito verckens daer doch niet wel aerden conden, vermits al sesthien jongen gehad hadden ende altemalen weder gestorven sijn.

19 dito, 's morgens doncker, graeuwe lucht met guyr, cout, regenachtigh weer ende redelijcke harde N.Westewinden.

20 <dito>, regenachtigh weer ende wint als voren, doch vrij onstuymiger. Ende is op dato eenen Anderies Jansz. van Wesel^(c), soldaet ende voerder^3. van de houtoffte boswagen, omtrent 2 mijl van 't fort in de rivier sijn vuyl linnen willende wassen, overvallen van de vallende sieckten, ende also sijn ander cameraets bij de wagen ende paerden waren om die daer te weyden, in de riviere gevallen ende verdroncken, welcke vallende sieckte hem verleden Sondagh d' eerste mael van sijn leven, na eygen verclaringe, hier bij 't fort overgecomen^4. was, - sijnde een droevigh ongeluck, ende wort aen dien man al veel verloren, vermits seer goede kennisse van den lantbou had, dat veeltijts, neffens sijn dienst van 't wagenvoeren, meede waernam, ende seer goede sorge over de paerden ende ander saecken droegh, hoedanigh een wij qualijck weder sullen cunnen opvinden.

21 <dito>, onstuymigh, nat, vuyl weer ende wint als voren.

Sondagh, den 22en dito, 's morgens fray, helder (edoch cout) sonneschijn-weer ende wint offt luchjen noorlijck.

23 dito, al meest regenachtigh weer, 't luchjen slap als voren; edoch op den⁺ namiddagh uytten Z.Z.Oosten wat wayende, quam een schip voor de bay, dat, na 't altoos scheen, van achter een witte vlagh liet wayen ende van voren een geusjen^5., ende alsoo wij daeromme meenden dat hetselve ergens om benodight^6. was, soo sonden (nietjegenstaande den avont op handen quam) datelijck een Biscayse sloep derwaerts, omme te vernemen wat schip ende sulcx te seggen was^7..

+ 84

1. Na die letter is boot die onderwerp van opgeseth ende bevonden had - die houer vir die inhoud - en kan die enkelvoud bedoel wees.

2. Genitief meervoud.

(c) Heel waarskynlik die stad Wesel in die Rynprovinsie van Wes-Duitsland. Daar is egter ook 'n stadjie Wezel in die Nederlandse provinsie Gelderland.

3. Vandag in Afrikaans: drywer.

4. Vandag sou ons die onskeibare vorm overkomen gebruik.

+ 84v

5. klein vlaggie wat van die boegspriet waai, geusevlag. Die naam staan vermoedelik in verband met die Watergeuse.

6. verleë, behoeftig, ‘in need of’.

7. wat sulcx te seggen was, wat dit, nl. die vlag, te beteken het.

[p. 339]

24en dito, 's morgens vroegh stil, helder weer. Sagen voorhaelde schip aen d' oversijde van de bay g'anckert leggen, comende met een noorlijck luchjen op de rhee, sijnde 't schip N. Rotterdam, daerop schipper Pieter Gerritsz. ende ondercoopman Thomas Points, mitsgaders een predicant genaempt Leonard Bonius^(d), den 17en May uyt Goeree geseylt ende nergens aen geweest, op hebbende gehad 307 personen, daer maer 1 van gestorven ende een over boort gevallen is, sijnde de rest noch redelijck gedisponeert ende maer weynige beginselen¹ van scheurbuyck onder sommige, daer ten eersten verversinge in overvloet toe na boort² gesonden wierd.

25 dito, 's morgens weer ende wint meest als voren.

26 dito, hard, windrigh weer uytten Z.Z.Oosten met helder, clare sonneschijn.

Adij, 27 dito, 's morgens fray, stil, bequaem weer.

28 dito, idem, met mist. Ende is op dato door den predicant Leonard Bonj³ een belijdenispredicatie gedaan ende gedoopt 't kint van den sieckentrooster met den name van Joannes.

Sondagh, den 29en dito, fray weer als voren. Is door denselven predicant alhier 't avontmael des Heeren bedient.

's Namiddaghs begond vrij stijff te wayen uytten Z.Z.Oosten, met uyttermate harde valbuyen over 't geberghte.

30en dito, 's morgens noch al even harde Z.Z.Ooste-stormwinden, waerdoor geen⁺ vaertuygh aen offte van boort costen comen, ende veel volck van 't schip N. Rotterdam (gister in de predicatie geweest) hier aen lant verweert⁴ gebleven ende voor geschafft moeste worden, dat hier veel gebeurt ende dierhalven groote consumptie veroorsaeckt, etc.

Nieuwe maan, ultimo dito, idem, stormachtigh weer ende wint als voren.

(d) Ds. Leonard Bonius (ook Bon of Boon) was nou met die skip N. Rotterdam op pad na Batavia, waar hy op 13 Desember van hierdie jaar aangekom het. Die volgende paar jaar was hy predikant op Malakka, en van 1658 tot 1659 te Batavia, waar hy in laasgenoemde jaar oorlede is. Vgl. Van Troostenburg de Bruijn: Biographisch Woordenboek van Oost-Indische Predikanten, p. 41.

1 aanvang, aanduidings.

2 N.B. woordorde. Vermoedelik deur kontaminasie van toe gesonden en na boort gesonden.

3 Waarom die genitiefvorm?

+ 85

4 deur die weer gevang.