Daghregister. Deel 1. 1651-1655

Junius anno 1654

Adij, primo do., smorgens even schoon weer ende wint als voren. Hielden ons met dit moeije weer wacker besich aen 't steenvormen ende noch meerder thuijnen te prepareren, mitsgaders deselve met slooten te omgraven.

Op dato openbaerden sigh noch dat den Doctor tegen den quartiermeester Jurien Roode soude geseijt hebben: ‘als men mij op 't Dassen-Eijlant weder soo soude willen aenpressen in 't robbenvillen, etc., soo sal ick er liever een oft 2 op 't oor stooten^7., ofte sij sullen 't mij doen’.

Adij, 2 do., noch al schoon, helder sonneschijn-weer met stilte, ende op den dach een labber luchjen uijtten W.Z.Westen.

3, 4, ende 5 do., idem, ende de baij doorgaens vol walvissen.

6 do., smorgens stormigh, regenachtigh weder ende wint van den N.Westen, soodat qualijck ijmandt conde buijten kijcken om ijts te doen, beginnende tegens den avondt heel te bedaren.

Heden heeft den quartiermeester Jeuriaen Rode onder ede verclaringe gedaen, dat Jan Danielse van Veurne over eenighe tijt^8. aengesproocken ende gevraecht hebbende waeromme hem achter den rugge soo hadde geblameert^9. ende gevloeckt, onder andere hadde geseijt: ‘als men mij wederom op 't Dassen-eijlant soo soude

7. op 't oor stooten: op weggelaat by Brill. Hierdie sin in WNT aangehaal sonder op en verklaar as: ‘hem een draai om de ooren geven’. Behoort by voorafgaande rubriek in WNT en sou kan beteken: 'n stoot of steek gee (met die mes waarvan sprake is).

8. over eenighe tijt, enige tyd gelede.

9. gelaster.

[p. 230]

vexeren^1. aen 't robbenvillen, etc., soo sal ick er een oft 2 op 't oornemen’, waerop gemelte quartiermeester repliceerde: ‘wel, Doctor, dat denck ick emmers niet’, op 't welcke hij, Doctor, weder hadt g'antwoordt: ‘ick noeme niemant’, daermede deurgingh.

Op dese verclaringe lieten den doctor weder voor ons comen ende op interrogatorium verhoren, maer onkende^2. de verhaelde verclaringe in allen delen wel expresselijck decepto^3. dat den quartiermeester hem hadt aengesproocken ende gevraecht waerom hem achter de rugge gevloeckt, bekende waerachtigh te wesen, maer dat soude g'antwoort hebben: ‘Ick salder een oft 2 op 't oor nemen’, ontkende als voren wel expresselijck; ende alsoo onder andre seijde dattet in des barbiers huijs was geschiet, ende na sijn meeninge dachte door ijmant van deselve haer woorden wel waren gehoort, soo lieten den opper- ende ondermeesters roepen ende vragen watter off^4. wisten, maer deselve verclaerden eendrachtelijck nergens van te weten, sulckx dat den gevangen^5. tot nader gelegentheijdt weder in hechtenis wierd gebracht.

Sondagh, den 7 do., smorgens goet weer met betrocken lucht ende westelijcke windt, tegen den avondt regenachtigh.

8 do., regenachtigh weer ende wint als vooren. Namen weder een stuck lants voor^6., langh 34 ende breet 24 roeden rijnlants, om claer te maecken tot bebouwinge, steeckende het in 't viercant aff, daeraen stellende eenige met schoppen, spaden, picken ende houwelen; om met sloten voor eerst t' omgraven ende de wildernissen uijt te roijen, etc., moetende het steenvormen, mits 't regenachtigh weer, stil staen, waeromme het thuijnen in de plaetse waernemen, dat in de drooge tijt om de hardigheijdt van de grondt niet wel te doen is.

9 do.; wat beter weer, de wint westelijck als de vorige dagen. Desen nacht was des Commandeurs besloten bottelerij^7. bestolen soo van wijn, ham, boter, kaes, eijren, etc., ende en costen den dieff noch niet gevonden worden, schoon daer al wat moeijten om gedaen wierd.

10 do., schoon, helder sonneschijn-weer ende 't luchjen als voren westelijck. Lieten op dato den gevangen^8. Jan Danielsz. van Veurne ten derde male weder voor ons comen om op interrogatorium weder verhoort te worden, ende alsoo hem nu aengeseght wierd de waerheijdt niet langer te verholen^9. nochte den Raedt met frivole omwegen te traineren^10. ende abuseren^11. offte dat men hem sulckx door pijne soude doen doen^12., soo heeft deselve opentlyck bekent dat geseijt had: ‘die messen passen op de Heer’, edoch de meeninge niet sijnde om den Commandeur daer

1. kwel; i.p.v. aen sou mens verwag met of iets dergeliks.

2. = ontkende.

3. Sic i.p.v. excepto, uitgesonderd.

4. aff, van.

5. gevangene; vgl. nog gevange(n)bewaarder.

6. namen weder een stuck lants voor, het weer 'n stuk land aangevoor. Brill sit 'n komma na lants, waardeur die sin onverstaanbaar word. (Aanvoor in die betekenis ter hand neem, aanpak staan nie in WNT nie.)

7. spens (wat toegesluit was).

8. gevangene.

9. Skryffout vir verhelen; soos by Brill staan.

10. op te hou.

11. mislei.

12. door pijne soude doen doen, deur pyniging (marteling) sou laat doen.

[p. 231]

eenigh 't minste leet mede te doen, maer om hem ende d' E. Comp. daermede te dienen daer se te passe mochten comen, etc. Ende aengaende de woorden: ‘ick salder een oft twee op 't oor stooten’, gesproocken tegen den quartiermeester Jeurien Roode, bekende mede opentlijck uijt, maer sulckx was te passe gecomen dat te samen hadden gesproocken van de onfatsoenelijcke bejegeninge van den Corporael Jan van Gulick, die hem met sijn droncken hooft^1. geduijrich hadde geslagen, nietjegenstaende dat soo wel als andere sijn werck hadde gedaen, ende dierhalven deselve woorden door mismoedicheijt gesproocken, met verclaringhe dat nooijt de minste gedachten tot sulck quaet heeft gehadt, biddende den Raedt wijders om vergiffenisse over 't quaet dat aen^2. de verhaelde woorden gesproocken hadde.

11 do., goet weer ende wint als voren, met betogen lucht. Begonnen vandage met de hier gebacken steen d' eerstemael te metselen, aen 't woonhuys aen de rechter handt vant Catt, op een kelder stellende^3., sijnde fraije roode steen even als leijtse^4.(a) steen.

Voor den middagh retourneerde van St. Helena, Gode loff, hier weder wel ter rheede 't galjot de Tulp^(b), den 20 passato vandaer vertrocken, dat extraordinaire spoedigh ende in 3 weecken wel overgeseijlt is, medebrengende uijt de retourvloote aldaer gevonden tot provisie in onse soberheijdt....^5. rijs, 2 kiste witte suijcker, 2 baeltjes tarruw^6., 28 lb. was, nevens wat specerijen van folie^7., neuten, etc., ende eenige cleetjes^8. ende schoenen voor 't volcq, mitsgaders wat oudt seijldoeck ende tinwerck; hadden gehoopt wat meer rijs, nevens oock wat bonen, cadjangh ende aracq te becomen, maer hadden deselven, volgens 't schrijvens van den Commandeur Kemp ende 't raport van den ondercoopman Verburgh, niet meer cunnen misschen, alsoo geen boonen gehadt ende alle hare cadjangh soo verdorven waren geweest dat deselve voor hun arrivement aen St. Helena al hadden moeten overboort werpen; sulcx dat wij hiermeden noch al sober ende maer voor omtrent noch 2 maenden, nevens 'tgene daer bij hebben, geprovideert blijven.

De gemelte retourvloote, bestaende in de 6 schepen Phenix, Orangie, Salmander, Leeuwin, Coningh Davidt, ende Avontsterre, op 19 Januarij passato van Batavia gescheijden, waren den 24 do. seer voorspoedichlijck buijten Sundaen-straete, ende 't lant deser Cabo den 27 Martio in 't gesighte, mitsgaders den 2 April met een Z.ooste-topseijlscoelte verbij. Ende alsoo geduijrigh met moij weer geseijlt hebbende den 18 desselven maents April voor St. Helena ten ancker geraeckt, daer ons galjot, den 23 April van hier gedespecheert, haerlieden den 6 Maij daeraen^9. was bijgecomen, met onse advijsen ende secrete ordre van de Heeren Bewinthebberen, per do. galjot op den 18 April hier gecomen, waerover hun den Commandeur ende opperhoofde van de vloote (volgens deselver schrijven) vrij hadden verblijt, hebbende voor de

1. met sijn droncken hooft, in sy dronkenskap.

2. Sic.

3. daar word 'n kelder onder die woonhuis gegrawe.

4. Leidse, van Leiden afkomstige.

(a) Die stad Leiden het reeds eeue gelede - by name in die sewentiende eeu - bekend gestaan vanweë die goeie bakstene wat daar gemaak is. Vgl. bv. Winkler Prins.

(b) Die Tulp het op 23 April 1654 van die Kaap na St. Helena vertrek. Sien aldaar.

5. Oningevul, maar onder 18/6/1654 blyk dat dit 2½ lasten moet wees.

6. tarwe.

7. foelie.

8. lappe geweefde stof.

9. daarop(volgende).

[p. 232]

gantsche vloote schoone verversinge van verckens, appelen, lemoenen, groente, ende water aen St. Helena na wensch becomen, verwachtende noch de 2 resterende schepen Prins Willem ende N. Rotterdam, die op den 20 April noch niet verschenen waren, van meeninge sijnde tot ultimo Meij daerna te wachten ende, dan niet verschijnende, onder hun sessen hare g'ordonneerde reijse na 't lieve vaderlant te vervorderen.

Den boeckhouder Fredrick Verburgh, door ons aen den Commandeur der gemelte vloote gecommitteert sijnde geweest om eenige provisie in onsen soberen staet uijt deselve te procureren, quam met de qualiteyt van ondercoopman wederom, hem bij denselven Commandeur ende Breeden Raedt op sijn versoeck toegeleijt, omme met eenen oock alhier als 2de persoon sijn dienst waer te nemen, ende alsoo aen denselven bequaemheijdt ende capaciteijt genoegh hebben bevonden, mitsgaders sigh doorgaens vrij iverigh in den dienst van d' E. Comp. ende van den aenbeginne^1. alhier wel heeft gecomporteert, soo hebben hem daervoor oock g'accepteert, met hope dat sigh hetselve noch vorder waerdigh maecken sal.

Wijders gesien dat wij, als voorseijt, noch al vrij sober van victualie voorsien blijven, ende dat den schipper van 't galjot de Tulp wat rijckelijck in sijn dispensen^2. valt, soo hebben denselven Verburgh ende den Sargeant deser fortresse gecommitteert omme do. galjot eens scherpelijck te visiteren ende van alles goede ende perfecte notitie te nemen, omme wat nauwer ordre op 't schaffen te stellen, etc., ende met eenen den schipper gelast alle sijn inhebbende goet voor de Caep te ontladen ende aen landt te brengen.

12 do., goet weer ende wint als vooren. Begond 't galjot sigh t' ontladen.

13 do., idem, dijsigh weer ende 't luchtjen voorl.^3. is de visite van 't galjot in 't werck gestelt, daer seer sober victualie in bevonden, veroorsaeckt omdat den schipper aen St. Helena soowat de roaele^4. man gespeelt heeft met overgeven van broodt, gort, erten ende anderen provisien meer, waerdoor oock gecauseert heeft d' opperhooffden van de retourvloote dachten dattet hier soo sober niet gestelt was als door Sr.^5. Verburgh, van ons derwaerts gecommitteert, geremonstreert wierd, ende daeromme te minder hebben willen overlangen^6., want wel sooveel broot aen de retourvloote heeft gegeven^7. dat 't galjotsvolcq daer noch wel 3 maenden soude mede gestreckt hebben, ende nu niet meer als noch maer 2 vaten^8. broot heeft, nevens andre provisien naer advenant. 't Hadde beter geweest dat die^9. voor ons Verburgh ende aen de retourvloote overgegeven provisie hier gelaten hadt, omme de swaer arbeijdende luijden de buijck mede te vullen, maer heeft hieraen laten blijcken dat weijnich op de behoorlijcke mesnagie^10. past, des hem oock ordre op

1. aanvang, begin.

2. uitdelinge.

3. Sic. Voorlijck? Brill het voors(chreven).

4. royaele.

5. Sr. vir Sieur. Brill het Fr. (vir Fredrick).

6. afgee.

7. Die onderwerp van heeft gegeven is den schipper, enige reëls hoërop.

8. H het vatten, K vaten, soos by Brill.

9. Onontwarbare sin, vermoedelik die skuld van die kopiïs.

10. suinige bestuur.

[p. 233]

schaffen hebben gestelt omme sigh voortaen na te reguleren, ten eijnde reeckeningh mogen maecken hoe lange sullen mogen strecken, ende ingevalle jegenwoordigh de voyagie na Batavia moeste doen, souden hem qualijck cunnen daertoe provideeren.

Sondagh, den 14 do., weer en wint als vooren.

15, 16, 17, ende 18 do., noch al goet weer ende wint als vooren. Heden is bij den Raedt geresolveert^(c), gemerckt wij per de Tulp uijt de retourvloote van St. Helena niet meer als 2½ lasten rijs hebben becomen, waermede niet boven 1½ oft 2 maenden kunnen strecken, 'tselve galjot mede na Madagascar te senden om wat meerder rijs, opdat wij, oft^1. 't galjot de Roode Vos (8 Meij ten dien eijnde oock derwaerts geschickt) ongeluck overquame (sulckx Godt verhoeden^2.), noch eenigh secours op dit galjot te verhopen mochte hebben, edoch met ordre omme empassant eerst desen hoeck om langhs de custe alle havenen, baijen, ende rivieren t' ondecken ende ondersoecken wat handel overal off ergens ter proffijte van d' E. Comp. mochte te doen vallen tot Rio des Reijs^3.(d) op 25 graden leggende incluijs, omme onse Heeren Meesters per d' eerste hier aencomende retourvloote daervan eenigh seecker advijs te mogen geven; van welcke Rio des Reijs dan, na gedaen ondersoeck, voorts op Madagascar sullen versteecken^4. ten eijnde voormelt ende wes meer bij resolutie largo g'extendeert, ende per instructie d' opperhooffden vant gemelte galjot de Tulp t' haerder narichtinge^(e) ampel^5. in mandato^6. te geven.

19 ende 20 do., noch al even schoon weer, treffelijck te passe comende op ons metselwerck aen de nieuwe woonhuijsen met caepse gebacken steen onderhanden hebbende.

Sondach, den 21 do., weer ende wint als vooren westelijck, met een bijsondere soete, aengename lucht, soo 't nu eenige dagen harwaerts^7. oock heeft gecontinueert, fraij comende op 'tgene gesaijdt ende geplandt wort, als sijnde dese weecke partije wortel-, rapen-, ende bietwortelen-, als oock slae- ende andere moescruijden-saet^8. in d' aerde gebracht. Op dato is 't laeste broodt tot rantsoen aen 't volcq uijtgegeven, elck 2½ lb. voor een gansche weeck, soo^9. se nu wel 3 maenden langh maer gehadt hebben, ende ingevalle 't galjot de Tulp soo spoedige reijse en hadde gedaen, souden 't nu t' eenemael t' eijnde bot^10. wesen, gelijck oock haest sullen sijn met de 2½ lasten rijs per 'tselve van St. Helena uijt de retourvloote becomen, alsoo daermeden niet boven 5 à 6 weecken van nu aff sullen connen strecken hoe naeuw het oock overleggen, sulckx dat, ondertusschen geen ontset comende, daertegen^11. voor ons alhier een soberen tijt staet te worden.

(c) Sien C. 1: Res., Raad van Pol., 1651-1663, pp. 97-101. K.A.

1. in geval.

2. Sic. Brill het: verhoedde.

3. Die teenswoordige Matamba wat by Lorenco Marques in die see loop.

(d) ‘Rio des Reijs’, die huidige Komatierivier. Vgl. J. Blaeu: Groot Atlas, VIII (Spanje, Afrika en Amerika), kaart van Neder-Aethiopien. Die mond van die Rio des Reys word hier ook presies op 25^o suiderbreedte aangegee, ofskoon ons vandag weet dat dit in werklikheid op byna 26^o lê.

4. Vir oversteecken?

(e) Sien die uitvoerige instruksie vir die bevelvoerders van die Tulp. C. 493: Uitg. Br., 1652-1661, pp. 252-261. K.A.

5. uitvoerig.

6. in mandato, in opdrag.

7. herwaerts, tot vandag toe.

8. Saet vorm blykbaar die tweede samestellende deel van al die genoemde groentes.

9. soas.

10. Kyk WNT III, 686: t' einde bot....aan het einde van zijn voorraad....verg. fr. au bout de....

11. = ?

[p. 234]

22 do., noch al even schoon weer. Is op dato Jan Danielsz. van Veurne bij den Raedt gecondemneert om gekielt te worden^(f), nevens een bannissement van 6 maenden in de kettingh ende confiscatie van 3 maenden soldije, t' appliceren naer uso^1. overdat^2. 2 messen op den Commandeur van 't fort gedragen had, ende andere meer gedreijght op 't oor te stooten, etc.

23 do., heel moij weer ende wint als vooren. Is voorhaelde sententie aen 't galjot de Tulp ter executie gestelt.

24 do., goet weer met betogen lucht ende N.Westelijcke wint, maer tegen den nacht begond heel hard uijt denselven hoeck te waijen ende regenen.

25 do., noch al aenhoudende met groote stortregen ende harde N.Westelijcke winden, waerdoor g'obsteert^3. bleven, d' opperhooffden van 't galjot de Tulp niet cunnende aen landt comen, heden haer despeche te geven.

26 do., beter weer ende wint sacht westelijck. Gaven op dato de gemelte opperhooffden haer affscheijt.

27 do., heel vuijl, nat, regenachtigh weer ende westelijcke wint, waerdoor 't galjot noch niet coste uijt de baij t'seijl gaen.

Sondagh, den 28 do., idem.

29 do., nat weer ende wint als voren.

Wierd ons op dato aengedient dat eenen Evert Barentsz. van Groeningen, soldaet, partije gort uijt 't magasijn gisteravondt onder 't gebedt soude gestolen hebben; denwelcken, daerover geroepen wordende, 'tselve eerst ontkenden, edoch naderhant op belofte van vrijdom beleedt ende verhaelden daertoe van eenen Hendrick Jeuriaensz. van Swartsluijs^(g) aengeraden te wesen, ende wes meer bij sijne geteyckende confessie g'extendeert^4., aen welcke gort noch verscheijden persoonen hadden geherideert^5., edoch met verclaringe gesamentlijck dat niet en wisten waer deselve vandaen gecomen was, anders als dat se den voorhaelden Hendrick Juriaensz. na sijn segge hadde gecregen van 't galjot de Tulp. Denselven derhalven geroepen wordende, beleet....^6. in alles, ende datter noch meer verburgen was als wij noch wisten, 'twelcke op de plaetse ons aenwijsende oock gevonden wierd, ende dierhalven desen Hendrick Juriaensz., den autheur^7. van dese dieverije, nevens eenen Eldert Jansz. van Oost-Vrieslandt, op schiltwacht hebbende gestaen om 't feijt te plegen, daer se op in apprehentie namen omme ondertusschen na 't een ende 't ander noch nader ondersoeck te doen^(h).

30 do., noch al nat ende vuijl regenachtigh weer. Wierd ons oock aengedient dat gemelte Hendrick Juriaensz. eenen Dirck Haesjes hadde gepersuadeert sijn maet den hoenderwachter te corrumperen^8. omme van de rijs ende gort die voor de

(f) Sien vorige maand, noot h.

1. t' appliceren naer uso, te bestee soos gebruiklik.

2. Vgl. Afr. oordat.

3. verhinder.

(g) Swartsluijs, sien Augustus 1652, noot b.

4. uiteengesit.

5. aen....geherideert, geërf van, deelgehad aan. Meijer: Woordenschat (uitg. 1731) gee heredenen, herediteren en heriteren. Die aen is eienaardig. Fr. hériter neem de voor die voorwerp.

6. Oningevul. Brill het hier saecke.

7. bewerker.

(h) Vgl. C.J. 278: Register van Sententiën, 1652-1771, H, no. 1; en C.J. 2952: Conf. en Interr., 1652-1673, p. 5 (rugkant). K.A.

8. omkoop, omhaal.

[p. 235]

hoenders gegeven wierd gedeelte aff te houden, gelijck oock geschiet was, ende desen Haesien bekende dat eenige malen daervan voor haer drien gecookt hadden; maer noijt om gedacht soude hebben, ingevalle daertoe van gemelten Hendrick Jeuriaensen niet eerst ware aengesproocken geweest, etc., alles breeder blijckende bij confessie⁽ⁱ⁾ daervan voor ons gedaen. In somma, aen alle omstandicheden bemercken desen Hendrick Jeuriaensz. principael autheur van alle de voorhaelde dieverije is.

(i) Sien C.J. 2952: Conf. en Interr., 1652-1673, p. 9. K.A.