Daghregister. Deel 1. 1651-1655

Aprilis anno 1654

Adij, primo ditto, weer ende windt als gister.

2en ditto, 's morgens mottich maer 's naemiddachs heel windrich weer uytten Z.Z.Oosten met stijve valbuyen over den Taeffelbergh, ende is op dato goetgevonden^(a) om oock de rammen op 't Robben-eylant te setten, dewijle bemercken dat deselve daer soo extraordinaire veth ende groot worden ende ter contrarie hier seer qualijck groeyen willen, maer door de overvloedige natticheyt der revieren veele ongansch^1. ende gellich^2. worden ende daerdoor heel onderblijven^3..

Item onse conijnen, in een kooy 9 stucx hebbende, op dito eylant mede te planten,⁺ op hoope daer in de duyn- ende santachtige gronden wel voorteelen^4. sullen, alsoo der hier langh ende veele vergeeffse moeyten mede gehadt hebben. Ende omme te proberen off men de verckens (door mancquement van cost oock niet wel voortwillende) met robben- ofte peguynsvleys souden cunnen voeden, is den schipper van 't galyot gelast, mitsgaders de schapenwachters op 't eylandt aengeschreven, partije robbenvleys tot op aenteelen^5. te laeten droogen ende peguyns mede te brengen om alhier met 't affval van coolsblaeden, loff van wortelen, rapen ende ander groente voor deselve dagelijcx te laten coocken, alsoo <wij> van de uyt Patria aencomende schepen sooveel gort off erten niet cunnen becomen, dat op thiende deel ons volcq daermede tot toespijs can gedient worden, die deshalven den meesten tijt de mont moeten openhouden^6. met de moescruyden uytten thuyn, alle dagen 2 mael met wat gesouten speck ende vleys geschaft wordende, alsoo op haer rantsoen broot ende vleys dagen alleen^7. niet uytten honger ende aen soo swaeren arbeyt cunnen worden gehouden als hier noch dagelycx te doen valt; ende vermits een nieuwe plaetse sij, vooreerst niet aff te nemen staet^8., ende sijn onse zegens oock soo slecht gestelt, datter qualijck een vis langher mede te vangen is. Dierhalven wel

(a) Sien brief van Jan van Riebeeck aan Marcus Robbeljaert op Robbeneiland, d.d. 3 April. C. 493: Uitg. Br., 1652-1661, pp. 208-210. K.A.

1. sieklik. Kyk noot 5, fol. 111 v.

2. galagtig, galsiek.

3. klein of agterlik bly.

+ 115

4. voortteelen.

5. tot op aenteelen, tot dat die robbe begin aan te teel?

6. vul.

7. dagen alleen? Verskrywing vir alleen alle dagen.

8. ? Is die bedoeling: en aangesien dit 'n nuwe (vang)plek van robbe en pikkewyne is, sal die voorraad vereers nie afneem nie?

[p. 212]

3 à 4 nieuwe^1. jaerlicx van nooden hadden t' onser grootte accomodatie ende soulagement^2. in de montcosten; ende alsser dan rijs in plaetse van broot toehadden^3., waren de luyden vrij oncostelijck den buyck te vullen - dat nootsaeckelijck aen de Nederlanders wesen moet, sal men der arbeyt van hebben. Doch als 't soo coste verstaen worden, soud men veel oncostelijcker de landtbouwerij, robbenvangst ende alle anderen nodigen arbeyt met slaven^(b) voor de slechte^4. cost van rijs ende⁺ vis, off robben- ende peguynsvleys alleen, sonder gagie, cunnen laeten doen, die^5. van Madagascar, nevens den rijs, in eene voyagie wel te haelen ende seer civil te negotieren waren, waerdoor hier eenlijck maer Nederlanders hoeffden te leggen tot besettinge ende waerneminge van tochten ende wachten, dat^6. nu soowel den eenen als den anderen doen moet, omdat soldaet noch matroos uytten noodigen arbeyt noyt gespaert hebben, maer, gelijck alsnoch continueert, daer even gelijck ende gestadich aen gehouden worden.

3en ditto, 's morgens, den voorhaelden Z.Z.Oostenwindt noch continuerende, is den schipper voornoempt al voor dach <met?> de gemelte rammen ende conijnen per de opgeboeyde boot nae 't Robben-eylandt gevaeren.

4en dito, 's morgens schoon, helder, stil sonneschijn-weer met grootte hitte ende drooghte, ende quam op den namiddach de boot wederom van 't Robben-eylandt, hebbende de schapen ende conijnen daer gelaten, die datelijck in de santduynen liepen, ende de schapen bij malcander, wesende tsedert 't vertreck van 't galyot noch al een geworpen, soo datter nu 44 stucx oyen ende rammen op sijn, waervan eenige gelubt ende oock sommighe door 2 Hottentoos (ten dien eynde mede geweest) de staerten hadden laeten affsnijden, daer wij schoon braetveth aff maeckten om in plaetse van boter tot de spijs te gebruycken.

Brachten nae onse ordre oock wat peguyns- ende robbenvleys mede omme te proberen offer de verckens mede sullen te voeden sijn, ende soo de retourvloote niet haest verschijnt, sullen wel genootsaeckt worden peguyns te haelen om oock 't⁺ volcq te eeten te geven, alsoo erten, boonen ende rijs al glad op is^7. ende met die^8. gort boven 14 dagen niet duyren sal, wordende bovendien oock veel cool 2 mael daeghs geschaft ende geconsumeert, dat de retourvloote anders te overvloediger soude gehadt hebben. Echter sullen noch al genouch ende vrij meer als vergangen jaer vinden.

Paesdach, den 5en dito, werm weer ende windt als gister, tot tegen den avont begond uytten N.Westen wat te koelen met regen.

6en ditto, idem N.westelijcke windt ende regenachtich weder. Heden al onse

1. d.w.s. zegens.

2. verligting.

3. as toespys sou hê.

(b) Dit is die eerste keer dat die moontlikheid van die invoer van slawe om in die behoefte aan arbeidskragte te voorsien, genoem word. In sy brief aan Here Sewentien, d.d. 22 April 1654, het Van Riebeeck oor dieselfde onderwerp geskryf: ‘.... welcke slaven tot de robbenvangst, ende landt bouwerije mede veele oncostel. voor de slechte cost sonder gagie, als Comps. dienaren soude cunnen te passe comen, alsoo doch de slaven, ende den rijs daer toe tegelijck met een vaertuijch in eene voijagie seer geringh van Madagascar gehaelt ende genegotieert can worden....’ C. 493: Uitg. Br., 1652-1661, p. 229. K.A.

4. blote.

+ 115v

5. d.w.s. slaven die.

6. nl. die Nederlanders? Hulle moet nou sowel die landbou, robbevangs, ens., as die togte en wagte waarneem. Die konstruksie van die sin, en van die hele lang paragraaf, is gebrekkig.

+ 116

7. Die vorm sluit aan by die naaste onderwerp: rijs.

8. Lidwoord, nie aanwysende voornaamwoord nie. Mens verwag 't vóór met of anders is met oorbodig.

[p. 213]

victualie nader oversien, ende bevonden hebbende <na> mentlijck den rijs, gort ende boonen ende cadjangh t' eenemael door 't lange achterblijven^1. van de retourvloote geconsumeert te sijn, behalven broot, dat noch omtrent voor 2 maenden, nevens vleys ende speck, voor 6 à 7 maenden, hebben ende dierhalven gansch ontbloot sijn omme de luyden in haren noch dagelijxe doende swaren arbeyt den hongeringen buyck met eenige dagelicxe toespijs te vullen, is op dato goetgevonden^(c) 't galjot, nevens de opgeboeyde boot, na de Bay van Saldanha te senden omme aldaer van de eylanden eenige vogels, peguyns ende vis te haelen <ende> in te souten tot spijsinge van deselve, alsoo al seer beginnen te verhongeren, want op 't ransoen broot ende vleys niet en cunnen leven, ende dierhalven, om den buyck te vullen, genootdruckt sijn haer te eeten te geven wat wij becomen cunnen, namentlijck peguyns off andere vogels, daer anders qualijck de mont aen setten willen. Ende opdat wij vooreerst vast wat mochten hebben om den tijt van 't galjots daertoe te doene reyse te mogen inwachten, is den schipper gelast de eerste gelegentheyt waer te nemen om inderhaest met de gemelte boot eerst een tochtjen nae 't Robbeneylandt⁺ te doen, nevens 4 à 5 vaten, omme die vandaer vol peguyns te haelen, alsoo wel cool genouch hebben, maer door de lange continuatie te veel geconsumeert wordt ende soodoende wel te weynich voor de retourvloote overblijven mochte. Souden oock wel met vleys ende speck, 2 à 3 mael daechs te schaffen, de luyden cunnen voeden, maer alsoo dat voor d' E. Compagnie te costelijck valt, vermits de grootte consumptie daerdoor in die durable victualie te veroorsaecken, hebben liever, als voorseyt, geresolveert tot de dagelijcxe cost ofte toespijs peguyns te laeten haelen om 3 mael daechs van te schaffen ende den honger wat uyt 't volcq te houden, opdat men se dienthalven niet en behoeft van 't noodighe werck te excuseren ende ledich laten gaen.

Soo is den schipper voormelt oock geordonneert de 7 schaepen in de gemelte Bay van Saldanhae op seecker eylant gelaeten met eenen vandaer te halen ende in sijn herwaerts ofte wederom reyse deselve empassant mede op 't Robben-eylandt bij de andere schaapen te stellen.

Heden voor de tweede mael jarich sijnde^(d) dat wij door Godes H. geleyde met de scheepen Drommedarus, Reyger ende Goede Hoope hier ter plaetse behouden sijn aengelandt omme dese fortresse ende colonie^2. nae d' ordre onser Heeren Meesters op te maecken^3. ende stabileren, ende gemerckt Godt de Heere alle die saecken tot den dach van heden met veele segeningen wel ende gewenscht heeft laeten succederen ende voltrecken, soo hebben beslooten, ende oock voor d' eerste reyse begonnen, desen dach, den 6en April wesende, tot Godes eere met dancksegginghen^4.

1. uitbly, wegbly.

(c) Vgl. ‘Memorie offte Instructie voor d' opperhoofden van 't galyot de Roode Vos’ ens. van dieselfde datum. C. 493: Uitg. Br., 1652-1661, pp. 210-211. K.A.

+ 116v

(d) Ook die volgende twee jaar het Van Riebeeck die dag van sy aankoms aan die Kaap (6 April) op besondere wyse gedenk. Sien aldaar.

2. colonie is 'n groot woord. Die oorspronklike bedoeling was 'n rendevous (versamelplek) ende sterckte.

3. opbou, optrek; slaan op fortresse, terwyl stabileren (= vestig) slaan op colonie.

4. Gesien die omstandighede waarin die nedersetting op die oomblik verkeer het, moet die woord behoorlik geappresieer word.

[p. 214]

⁺ te vieren ende voor altijt tot een vastblijvenden danck- ende bededach in te stellen, ten eynde daerbij des Heeren weldaeden, aen ons bewesen, bij ons naecomelingen noyt vergeten, maer altijt tot Godes eere ter gedachtenisse in memorie gehouden mogen worden.

Op den namiddach stil sijnde, dat^1. galyot niet coste t'seyl gaen, is den schipper met de opgeboeyde boot, ten eynde vermelt, nae 't Robben-eylandt geroeyt ende ordre gegeven aen 't galyot dat, soo haest de wint goet wort, 'tselve volgen soude, om dan met die boot voorts nae de Bay van Saldanha, etc., te verseylen ende d' ingesouten peguyns op 't Robben-eylandt te laeten, om met onse ander schuyt dan van hier gehaelt te worden.

7en dito, 's morgens den windt Z.Z.Oost redelijck deurcoelende, is 't galyot ten voorigen fine de gemelte boot nagevolcht ende vermits den schipper met d' opgeboeyde boot nae onse ordre nu met 't galyot tesamen sijn reyse sall vervorderen, als vooren, ende die gemelte vaten met peguyns op 't Robben-eylandt laeten staen, soo hebben op dato onse ander schuyt nae dito eylant versonden om die vaten te halen, als per schriftelijcke memorie^(e) haer ten dien eynde medegelanght^2., ende nae te sien onder dato deses in ons copiebouck.

Soo sijn wij op dato selffs in persoon^3. mede eens uytgegaen om te sien off wij eenighe inwoonders met vee costen opdoen^4., ende comende omtrent 1½ mijl van 't fort, achter 't geberchte, vernamen verscheyde troupen schaapen ende beesten, ende weynich verder een heel leger van inwoonders met vrouw ende kinderen,⁺ omtrent 100 sterck, ende alsoo sommige vanselve uyt sijnde ons met sooveele musquettiers langs in 't hangen^5. van 't geberchte sagen aencomen, quamen sijluyden met hare hasegaeyen, pijl ende booghen dapper aengeloopen om ons de pas van haer leger aff te snijden, bestaende in 16 redelijck grootte wooningen, fray in 't ronde gestelt ende met rijsbossen aen den anderen gehecht^6., als een borstweer, met 2 openingen ofte deurganghen daer hun vee 's morgens ende 's avonts uyt ende in dreven ende voor 't wilt gedierte bewaerden, welcke, vermits die sluytinghe offte beschansinge, niet wel binnen den cringh van de huysingen comen costen.

Wijluyden wat nader comende, bevonden de passagie wel treffelijck^7. beseth met omtrent 30 fluxe karels^8., haer vellen ende mantels aff ende heel naect, sonder de minste belemmeringh van de werelt, versien sijnde met lustige hasegayen, pijl ende booghen, meest van de gasten die onse beesten hadden ontrooft, welcke oock tot 3 stucx onder de haren perfectelijck bekenden^9. aen teyckenen op deselve gemaeckt. Ende alsoo wij allenskens wat nader op haer affquamen om derselver leger eens te besien, staecken wij tot haer de hant uyt met een vrundelijck wesen^10., waerop datelijck eenige bekende, met de handt cussende aen de mondt, toequamen ende

+ 117

1. dat 't.

(e) Vir hierdie ‘memorie’ sien C. 493: Uitg. Br., 1652-1661, pp. 212-213. K.A.

2. meegegee.

3. d.w.s. Van Riebeeck self.

4. kry, verneem.

+ 117v

5. Kyk noot 12 o.d. 28/4/1652.

6. Dus 'n kraal in die vorm van wat later 'n laer genoem is.

7. behoorlik, goed.

8. kêrels; vgl. Kloeke: Herkomst, p. 101.

9. uitgeken het.

10. voorkoms, gesig.

[p. 215]

ons mede de handt toestaecken, mitsgaders malcander soodanich omhelsden als de grooste vrunden van de werelt, sulcx dat wij al weder een cleet bedierven vermits hare smericheyt van den traen ende vuylicheyt, daer se haer, namentlijck de grootste, soo mede besmeert hadden, dat se glommen in de son als spiegels, 't veth bij 't hooft ende langs 't gansche lichaem heen druypende, 't welcke schijnt haer grootste⁺ pracht te wesen. Aldus dan binnen den cringh van hare huysingen ofte leger comende, bestonden^1. malcander met omhelsingen ende hantgevingen weder even seer te verwillecomen, maer schenen vrij bevreest te wesen, alsoo ons menichmael vraechden off hare beesten oock wilden affnemen, te verstaen gevende, dat sijluyden aen 't rooven van ons vee geen schult hadden, maer datter Herry mede verre te landewaert ingedreven was, presenterende voor cooper ende tabacq schaepen ende beesten te willen verruylen, maer dewijle niet^2. mede hadden, beduyden haer dat morgen volcq met cooper souden sende, daer se schenen nae te luysteren; edoch wij presumeren dat hare presentatie om te handelen meer uyt vreese is geweest als uyt genegentheyt, ende alhoewel wij verseeckert wisten, dat dese principael^3. handtdadich aen 't roven onser beesten waren geweest, mitsgaders Herry's vrou ende kinderen, als oock eenige onser affgestoolen beesten onder haer sagen, soo gelieten ons echter evenwell haer te gelooven, met verseeckeringen dat wij waren gecomen om noch vaster alliantie met hun te maecken, 'twelcke met een dronck wijn 2 à 3 rontom aen mans, vrouw ende kinderen bevesticht wierd, sijluyden aen d' ander sijde^4. ons ende ons volcq met melck ende hooningh beschenckende, soodat hier omtrent een uyr off 1½ met den anderen^5. toegebracht hebbende, wedersijts wel gecontenteert scheyden, ende wij, nevens eenige van haer, voorts nae 't bos gingen, daer wij overvloedich geboomte, jae heele bosschagies vol rijpe bitter-amandelen vonden, apparent bequaem om verckens mede te mesten, gelijck men boven in 't landt^6. met aeckers doet, hoedanige smaeck dese amandelen perfectelijck mede^7.+ hebben, van d' inwoonders veele gehaelt ende gegeten wordende, die se eerst pellen ende dan, eenige dagen in de son gedroocht sijnde, op 't vuyr braaden, waervan met d' eerste gelegentheyt oock eens preuve meenen te nemen.

8en ditto, 's morgens fray, stil sonneschijn-weder sijnde, sonden onsen sieckentrooster, nevens den bouchouder Verburgh ende 10 à 12 musquettiers, met wat cooper, tabacq ende pijpen na de voorhaelde inwoonders omme te versoucken^8. off deselve, achtervolgende^9. hare op gister aen ons gedane presentatie, tot handel sullen willen comen. Maer wat haest hadden sij^10., want soo haest <sij> d' onse met 't cooper

+ 118

1. het begin.

2. niets, d.w.s. geen ruilmiddele.

3. in die eerste plek, veral.

4. van hulle kant.

5. met den anderen, met mekaar.

6. Met die uitdrukking boven in 't landt moet hier wel Nederland bedoel wees. Vgl. WNT III, 843, waar met bovenlanden die hoër geleë dele van Nederland aangedui word.

7. ook; d.w.s. die bitteramandels het ook werklik die smaak van akkers gehad.

+ 118v

8. probeer, sien.

9. volgens.

10. Maer wat haest hadden sij. Die uitdrukking moet so iets beteken as: waarom sou hulle haastig wees, aangesien hulle tog geen sin in die handel gehad het nie.

[p. 216]

ende tabacq nevens soo weynich volcq vernamen, bestonden^1. deselve, in plaetse van te handelen, wel lustich den draeck met d' onse te steecken, stootende ende wijsende haer wederom niet willen gedoogen dat eens omtrent hare huysen quamen^2.; ende alhoewel d' onse des niet jegenstaende haer even vrundelijck ende minnelijck bejegende ende tot handel nodichden, soo affronteerden^3. sij d' onse ter contrarie noch des te meer, stootende den sieckentrooster wel fel op de borst ende den bouchouder Verburgh een wackeren floncq^4. aen 't hooft gevende, soodat, ingevalle niet wat verdraechsaem waren geweest, licht een nieuwe rupture in de alliantie soude geraeckt hebben. Maer alsoo onse ordre altijts^5. is, liever wat te verdragen als tot eenighe faictelijcheyt^6. te comen, soo sijn d' onse, om in geen verder contentie^7. te geraecken, daerop datelijck terugge gekeert, sonder aen ymant een stuckgen tabacq off yts te geven - aen allen 'twelcke oock volcomentlijck mercken dat met⁺ goetdoen op desen trouloosen hoop niet te winnen weesen, maer te sijner tijt een ander gangh mede sal gegaen^8. ende over 't Christenbloet bij haer moetwilligen^9. gestort billicke revengie moeten genomen worden, als vooren meer gemelt. Want off wij nu schoon 2 van hare gequesten onder handen van onsen chirurgijn hebben om te cureren, ende wat vruntschap dat haer meer doen, sij worden maer des te stouter, jae, hebben verleden weeck dicht onder 't fort, dewijle 't volcq meest binnen waren, seecker jongen (aldaer op 4 Hollantse schapen passende) wel derven bij den keel grijpen om te vermoorden ende met die schapen deur te gaen, sulcx oock souden geffectueert hebben, ingevalle <sij> niet ymant, uyt de thuynen comende, hadden vernomen; als wanneer se den jongen los lieten ende haer hielden quansuys off se met hem speelden. Dese haere trouwloosheyt dan langhs soo meer vermerckende, lieten 't bosvolcq met noch drie soldaeten meerder bewaeren, insgelijcx onse koebeesten (12 sterck sijnde) met meerder wacht versien om geen verder affronten subject te weesen.

Op den namiddach begond seer hart uytten Z.Z.Oosten <te wayen.>

Den 9en, 10en ende 11en dito, noch al aenhoudende met extraordinaire valbuyen over den Taeffelbergh.

Sondach, den 12en dito, 's morgens fray, stil, bequaem sonneschijn-weer. Ende waren desen voormiddach, dewijle onder 't sermoen^(f) saeten, al weder parthije fluxe Hottentoos met hasegaeyen bij de beesten gecomen omme ons die, gelijck

1. het begin.

2. hulle het te kenne gegee dat hulle ons mense nie weer wou toelaat om by hulle huise (in hulle kraal) te kom nie.

3. Vgl. WNT, Supp. I. Die woord skyn hier 'n sterker betekenis te hê as teenswoordig in Ndl. en Afr. Port. affrontar kan ook beteken: slaan, te lyf gaan.

4. klap. Afleiding van Ndl. flinken. Vgl. WNT, s.v. flonk en flinken, I. Laasgenoemde sal dus wel nie ‘ontleend aan Eng. to fling’ wees nie. Brill het cloncq, 'n woord wat blykbaar nie bestaan nie.

5. Die vorm met adverbiale s was vroeër baie gewoon. In Afr. kom nog soms voor altys. Die vorm met s kan ook onder invloed van altoos staan.

6. feitelikheid, daad (van geweld).

7. stryd. Nie in WNT opgeneem nie.

+ 119

8. Lees: sal gegaen moeten worden. Beknoptheid om herhaling te vermy.

9. Die maklikste verklaring van moetwilligen is dat dit in appositie staan by haer. As dit 'n bywoord is, is die vorm vreemd.

(f) Die Hottentotte wou klaarblyklik - soos voorheen, Sondag, 19 Oktober 1653 - hulle kans onder die godsdiensoefening waarneem, omdat hulle al agtergekom het dat die blankes dan min of meer almal dáár byeen was.

[p. 217]

vergangen reys, weder aff te steelen ende t' ontoveren^1., denckende daer niet meer als 2 à 3 man bij te vinden, gelijck se voor eerst oock niet meer ende vernamen, sittende vier andere musquettiers achter eenige bossjens verhoolen, die, soo haest de gemelte Hottentoos op de beesten aenquamen, voor den dach spronghen; 'twelcke sijluyden siende, datelijck affhielden ende haer quansuys veynsden om wat tabacq te troggelen, gelijck hunne gewoonte is ende dan, cans siende, haer personagie⁺ te speelen^2.. Hier^3. ende aen meer andere actien dagelicx meer ende meer vermerckende, dat desen Herry's g'allieerde trouwloosen hoop gansch niet vertrouwen moghen ende, wat vruntschap dat men haer doet, echter evenwel niet ontsien ons in alle gelegentheden t' offenceren ende affronteren, soo hebben, omme ons selven te bewaren, de beesten met noch stercker wacht versien, namentlijck datter alle dagen ten minsten 5 musquettiers dicht onder 't fort sullen bij gaen weyden^4., daer voor 12 beesten (die maer hebben) weyde genouch can gevonden worden, ende ons bosvolcq oock met noch 5 cloecke soldaeten versien, omme emmers met desen gemelte trouloosen hoop buyten verwijderingh^5. ende in alliantie te mogen blijven, soolange ten minsten dat dese wederom een duysent beesten ende schapen bij den anderen hebben, omme die alsdan, nevens haer, met vrouw ende kinderen, altesamen in ons macht te nemen, als wanneer <wij> uyt d' aenteelinge genouch souden hebben <om> ons ende d' aencomende schepen daeruyt te spijsen ende ververssen, dat tegenwoordich uytte 300 beesten ende sooveel schapen (nu maer bij haer ende de rest van hun wechgedreven hebbende) niet strecken soude, ende daeromme niet te pijne waert^6. achten vooralsnoch eenich misnougen te laeten blijcken, veel min om daerop te attenteren^7., maer vooreerst noch al te continueren met sooveele goede tractementen ende minsaemheden aen deselve als oyt tevooren, omme haer in noch te meer vertrouwen over ons te voeden ende alsoo mettertijt beter occasie in te wachten ende waer te nemen om behoorlijcke revengie ende guarant^8. te haelen, waertoe voor jegenwoordich al behoorden te resolveren, ingevalle <wij> beesten genouch hadden om uyt d' aenteelinghe te moghen bestaen, ende van de menschen^9., in plaetse van slaeven, frayen dienst te trecken op d' eylanden in 't robbenvillen, etc., met welck vleys men haer oock genouch, sonder yts anders,⁺ voeden can. 't Sal oock eens moeten geschieden, off sullen geen deech met deselve hebben^10., want <sij> hun al beginnen in te beelden dat wij haer ontsien, ende derft oock niet een van de andere inwoonders hier omtrent comen soo langh desen troup

1. Waarskynlik skryffout vir ontvoeren of ontroven.

+ 119v

2. haer personagie te speelen, hulle rol te speel, d.w.s. hulle skelmstreke uit te voer.

3. Beknop vir hieraen om herhaling van aen te vermy.

4. Dit is tog seker nie die soldate wat by die beeste gaan wei nie!

5. buyten verwijderingh, sonder rusie.

6. niet te pijne waert, nie die moeite werd nie. Niet te assimilasie van niet de.

7. 'n aanslag te maak.

8. vergoeding, skadeloosstelling.

9. d.w.s. die weg te voere Hottentotte.

+ 120

10. sullen geen deech met deselve hebben, sal geen voordeel van hulle hê nie, sal nie met hulle op goeie voet te staan kom nie.

[p. 218]

hier leyt, daer seer cevil mede^1. te handelen wesen soude, gelijck vergangen jaer genouchsaem ervaren hebben. Ende als men met cooper ende tabacq bij dese schelmen comen om te handelen, scheren den geck met ons, soo dese weeck noch jongst gebleecken ende op den 8en deser te lesen is.

's Namiddachs quam onse schuyt van 't Robben-eylandt met 4 vaten ingesouten ende 4 à 500 levendige peguyns om ons volcq (door gebreck van^2. ander cost) mede te spijsen ende schreven ons die van 't Robben-eylant, dat 2 schapen gestorven ende jegenwoordich noch 42 stucx jongh ende oudt in 't leven waren, wesende 't galyot ende d' opgeboeyde boot nae de Bay van Saldanha vertrocken om noch meer gevogelte ende visch in te souten ten eynde voormelt.

's Avons^3. begond al weder vrij uytten Z.Z.Oosten te wayen.

13en dito, fray weer ende windt als gister.

14en, 15en dito, idem, als wanneer, siende dat wij niet meer als eenen dach met een vath peguyns costen strecken ende 't galyot misschien noch wel sommige dagen mochte wechblijven, soodat ondertusschen binnen 2 à 3 dagen ten langhsten daer weder souden uytraecken, hebben op dato de schuyt met 5 vaten anderwerff nae 't Robben-eylandt gesonden nevens mondelinge ordre aen de bouchouder Verburgh (medegaende) omme deselve voll peguyns in te souten ende sooveel levendige met eenen mede te brengen als bequaemlijck sullen cunnen ende mogen vervoeren om⁺ hier te eeten. Soo hebben oock, siende de grootte consumtie ende onse soberheyt van victualie, als oock om d' eylanden van dat gevogelte niet al te cael te maecken, ordre gestelt om voortaen in plaetse van 3 reysen, maer 2 mael daeghs te schaffen, namentlijck 's morgens omtrent thien uyren tot de vrouchcost cool, warmoes met weynich speck om wat smaecks te hebben daerin gecoockt, ende 's avonts yder man ½ peguyn, ter tijt ons Godt de Heere nader ontseth sal gelieven te laeten toecomen, dat principael van India verwachten, want van de uyt^4. vaderlandt comende scheepen niet als broot, vleys, speck, oly ende asijn te becomen is, maer gort off erten, dat de principale buyckvullinge sij, mogen deselve gansch niet ofte altoos soo weynich maer missen datter onse hoenders, duyven ende eenden (fray aentelende) qualijck mede te spijsen sijn, ende can ons den rijs van Batavia tot treffelijck buyckvullinge ende broot tegelijck strecken, dat oock wel thien mael oncostelijcker voor d' E. Compagnie valt.

16en dito, 's morgens fray, stil weer als vooren. Ende alsoo men door de schaersheyt van victualie nu begond maer 2 mael daeghs te schaffen, begonden eenige van 't volcq daerover te murmureren, ende insonderheyt eenen Gerrit Fagels van Oldenburgh^(g), matroos, ende Evert Barentssen van Groeningen, soldaet, 't woort voerende sooals^5. nae haer werck gecommandeert wierden, teghen d' officieren te seggen:

1. daer.... mede, met wie, nl. ‘de andere inwoonders’.

2. Die bepaling by gebrek het vroeër in die genitief gestaan: broods gebrek, later omskryf deur gebrek van, teenswoordig gebrek aan.

3. Sic.

+ 120v

4. uyt 't.

(g) Oldenburgh, bekende stad en groothertogdom in Noord-Duitsland. In Holstein is daar 'n stadjie met dieselfde naam, maar die verwysing in die Dagverhaal het waarskynlik nie hierop betrekking nie.

5. wanneer.

[p. 219]

‘ghij cunt ons wel commanderen te arbeyden, maer sout^1. maecken, dat wij wat meer in den mont cregen’, waerop den gemelten Evert Barentsz. had geseyt: ‘laet ons maer met alleman plat neder leggen, ofte 2 à 3 den neck breecken, soo sullen se ons niet meer bruyen^2.’, met meer diergelijcke oppositiewoorden^3., ende alsoo 'tselve saecken waren streckende tot beginselen van oproer ende muyterije,⁺ soo lieten hun datelijck aen beyde de voeten in d' ijsers sluyten, omme bij gelegentheyt nader g'examineert ende in de saecke geprocedeert te worden als nae behooren.

17en dito, fray, stil weder als de voorige dagen.

18en dito, 's morgens doncker, betogen lucht ende retourneerden op dato van 't Robben-eylandt onse schuyt met 5 vaten ingesouten peguyns.

Soo arriveerden op den middach hier oock uyt Patria 't galyot de Tulp, den 23en December passato uyt Texel geseylt, sijn reyse achter Irlant om genomen^(h) ende nergens als dese plaetse aengedaen, mitsgaders onderwegen door hard weer sijn bouchspriet over boort nevens alle desselfs ronthoudt aen stuck geseylt hebbende, ende dierhalven lustich gelapt ende gewanght^4. hier gecomen sijnde, met aenschrijvens van^5. onse Heeren Majores⁽ⁱ⁾, onder anderen meldende dat dit saysoen geen retourschepen hier te verwachten hebben, 'twelck uyttermaeten qualijck voor ons compt, alsoo niet boven 5 à 6 weecken broot ende geen toespijs altoos^6. meer voor 't volcq hebben om te eeten, waeromme ons oock met peguyns moeten spijsen, ende als die van d' eylanden opraecken, sorghen^7. dat het robbenvleys sullen moeten aenspreecken. Sijnde bovendien qualijck een ancker wijn meer in 't magesijn om 't volck tot rantsoen te geven, sulcx dat het hier vrij qualijck staet ende nootsaeckelijck veele wercken sullen moeten laten stilstaen om 't volcq haer cost te laten soucken. De 2 vaten gort, grau ende wit erten met dit galyot voor de Caep comende, cunnen boven 3 weecken niet mede strecken, sullende oock de gort alleen wel dienen gehouden om de hoenders (al over de 200 aengefockt) mede te voeden off souden genootsaeckt sijn deselve, als oock de eende ende verckens (mede fray aenteelende)⁺ van cant aen^8. op te eeten, dat jammer soude wesen.

Sondach, den 19en ditto, ongestuymich, regenachtich ende hardt, buyich weer uytten Z.Z.Oosten. Gaven ordre aen d' opperhooffden van 't galyot de Tulp hun op morgen met alle spoedt t' ontlaeden van 't gene voor de Caep in hadden om ten eersten weder zeylreet te mogen wesen, etc.

20en dito, noch al even ontstuymich weder, waerdoor geen schuyt off boots costen varen om 't gemelte galyot t' ontlaeden.

21en dito, insgelijcx.

1. <gij> zoudt.

2. lastig val, plaag, pes; 'n woord met ‘ontallijke verschillige manieren’ van gebruik in die 17de eeu. Kyk WNT.

3. woorde van verset, oproerige taal. Brill het opposite woorden.

+ 121

(h) Die Eerste See-Oorlog tussen Engeland en Nederland (1652-1654) was nog aan die gang, en dit is begryplik dat Hollandse skepe nou die gevaarlike waters van die Engelse Kanaal vermy en liewer ‘achter Irlant om’ gevaar het, soos die Tulp gedoen het. Sien Januarie 1653, noot i; en Augustus 1653, noot b.

4. gestut. 'n Wang is 'n klamp om 'n mas mee te stut.

5. Gewoonlik op aanschrijven (of met adverbiale s: aanschrijvens) van in die betekenis: op skriftelike bevel van. Hier beteken met aenschrijvens van eenvoudig: met skriftelike mededeling van. Vgl. WNT I, 305 en Supp. I, 134.

(i) Sien hierdie brief van Here Meesters, d.d. 29 Oktober 1653, in C. 409: Ink. Br., 1649-1660, pp. 127-131. K.A.

6. altans, ten minste.

7. vrees (ons).

+ 121v

8. van cant aen, onverwyld.

[p. 220]

Vervolch^1. van 't Daghregister gehouden aen Cabo de Boa Esperance wegen 't gepasseerde sedert dato 21 Aprilis 1654.

21, 22, ende 23 Aprilis 1654, insgelijcx, jae soodanich als 't dit gansche jaer noch niet gedaen heeft, met groote regenbuijen ende felle kaeckwinden^2., sulcx dat tot geen lossen van 't galijot costen comen, als eenlijck wat provisien ende touwerck, bovenop voor de handt leggende, hebbende de reste (voor dese plaetse gesonden) daerin gelaeten, ende om de retourvloote doch te mogen beloopen^3., geresolveert gemelte galijot met onse Heeren Meesters geslooten missive na derselver ordre voorts aen den Commandeur van de retourvloote nae St. Helena maer ten eersten, sonder eenighe vellen in te laeden, aff te senden, nevens ons schrijvens ende annexe pampieren^(j) aen d' Ed. Heeren Bewinthebberen in 't Vaderlandt. Ten welcken eijnde 'tselve galijot dan noch desen avondt is vertrocken, met ordre omme, nae overleveringhe der geseijde pampieren aen gedachte vloote, datelijck weder herwaerts te keeren. Ende alsoo wij door 't verbijloopen van de retourvloote jegenwoordich soo sober van victualie versien sijn, dat, om de luijden de mondt open te houden, peguijns ende robbenvleijs moeten van de eijlanden haelen ende schaffen, soo hebben aen Commandeur ende Opperhooffden van de retourvloote per voors. galijot mede affgesonden ende gecommitteert den bouchouder Fredrik Verburgh (kennisse van saecken hebbende) omme uijt onsen name van deselve te vorderen ende solliciteren soo veele rijs, cadjangh, boonen ende aracq als uijt haeren overvloet behoorlijck sullen cunnen ende moghen missen, alsoo hier niet een corl rijs, nochte boven 3 vaeten gort, ende gansch geen erten off boonen meer hebben om de luijden dagelicx van te schaffen, etc.

Adij 24, smorgens noch al harde Z.Z.oostewinden, treffelijck te pas comende voor 't op gister avondt vertrocken galijot de Tulp, om de retourvloote aen St. Helena in der haeste noch te beloopen, - dat Godt geve. Amen.

Heden wierd doot gevonden aen 't geberghte een bosmanneken^4., op Batavia orangh-outangh genaemt, sijnde wel soo groot als een cleijn calff, pertinent handen ende voeten hebbende als een mensch, met lange armen ende pooten, heel ruijch ende doncker grauw van coleur, die ons volcq van honger opaten^(k), alsoo 't warmoes weijnich voetsel bijbrenght.

25 do., smorgens fraij, stil, bequaem sonneschijn-weer. Quamen de Hottentoos, namentlijck Herrij's g'allieerde met hare beesten in 't gesicht, omtrent een halff myl vandt fort, weijden; maer wilden niet een verhandelen, hebbende <wij> genouch

1. Die Daghregister van 21 April 1654 tot 22 April 1655 is in die Rijksarchief in Den Haag alleen aanwesig in 'n 19de-eeuse afskrif van die Kaapse teks. Ons volg hierdie afskrif maar vergelyk dit deurlopend met die inmiddels geskonde Kaapse teks.

2. Brill het ruckwinden, Haagse afskrif raeckwinden. Kaakwinden, of onsamegesteld kaken, vir 'n ‘plotseling opkomende harde wind, zware bui, enz.’ was in die 17de-eeuse seemanstaal gebruiklik. Vgl. o.d. 31/12/1651 en 2/1/1656.

3. inhaal.

(j) Die brief aan Here Sewentien was 'n besonder uitvoerige dokument, waarin Van Riebeeck 'n noukeurige beskrywing van toestande aan die Kaap gegee het. Vgl. C. 493: Uitg. Br., 1652-1661, pp. 215-233. Verskeie ander stukke is hiermee saam na die moederland gestuur. Sien ‘Register van de pampieren’ ens., ibid., p. 235.

4. bosmanneken is 'n letterlike vertaling van Mal. orang-oetang.

(k) Die feit dat 'n dooie bobbejaan geëet is, laat 'n mens begryp hoe hoog die voedselnood gestyg het.

[p. 221]

te doen om ons volcq daer aff te houden, als willende, omdat weijnich t' eeten hebben ende sijluijden doch voor dato onse beesten gestoolen (die der oock onder sijn) ende den jongen vermoort hadden, telckens daer nae toe om hun beesten aff te nemen, ende in desen soberen tijt liever gerechtelijck revengie van dien trouwloosen trop haelen, als langer honger lijden off sober te leven. Echter wordt door ons tegen gehouden ende de luijden op ontset uijt de retourvloote van St. Helena soo veel mogelijck noch gecouragieert, mitsgaders den mondt met de cool ende andere moescruijden uijtten thuijn ende peguijns opengehouden, omme hun alsoo noch in redelijck devotie^1. ende aen 't werck <te> doen blijven, edoch niet sonder murmuratie.

'S middaghs comt hier weder van de Baij van Saldanha onse opgebooijde boot, met den stuijrman van 't galijot de Rode Vos, medebrengende een vat ingesouten voghels op seecker eijlantjen in de gemelte baij gevanghen, fraij ende beter van smaeck als de peguijns, ende rapporteerden gedachten piloot dat, om 't harde weersende contrariewindts halven^2., 8 dagen langh voor 't landt hadden gelegen ende 't galijot jegenwoordich noch onder 't Robben-Eijlant lach, vermits de stilte niet cunnende in de baij comen, welcke noch 20 vaeten vol, ende omtrent een duijsent stucx do. gesprenghde^3. vogels binnen 't ruijm had leggen, die ons treffelijck te passe comen, ende omtrent noch een paer maenden van schaffen sullen cunnen. Ondertussen mogen sien off wij resolveren 't galijot nae Madagascar te senden om rijs ende aracq, etc.

Sondach, den 26en ditto, droogh, windrich weer uijtten Z.Z.Oosten, waer door 't galijot noch niet coste opcomen.

27 do., smorgens betogen lucht ende Noortwestelijcke coelte, daer 't gemelte galijot mede ter rheede quam, geladen als voors. met 20 vaeten ingesouten voghels, ende rapportteerden den schipper dat wel 7 à 8 Hottentoos in de Baij van Saldanha hadden vernomen, maer gansch geen vee.

Aengesien wij jegenwoordich, mits 't verbijloopen van de retourvloote boven hoope^4., ons vrij schaers ende meest teenemael gansch ontbloodt bevinden van dagelicxe victualie, als namentlijck gort, erten, boonen, rijs, offte diergelijcke, omme 't volcq hier aen landt 2 à 3 mael daeghs van te schaffen, ende dat 't gevogelte, 'twelcke nu gehaelt hebben op de eijlanden, oock al vrij opgevanghen ende schuw gemaeckt sijn, waerdoor te vreesen is dat men, altijt na onsen wil^5., qualijck meer sal connen crijgen, ofte vasten staet op deselve moghen maecken, ende noch langen tijt voor handen is, eer wij uijt India van rijs, cadjangh, boonen off aracq, eenich secours^6. te verhoopen hebben, gelijck mede van de uijt Patria te verwachten

1. toewyding, onderdanigheid.

2. weens die slegte weer en teenwind.

3. gesprinkelde, ingesoute. Ingeprenghde (Brill: Dagv., I, 462) is 'n fout vir ingesprenghde.

4. boven hoope; boven skyn hier te beteken teen, teen in, in stryd met. Boven hoop, verwachting, ens., beteken gewoonlik meer dan, hier minder dan gehoop, verwag is. Vgl. WNT III, 823.

5. altijt na onsen wil, ten minste volgens ons wens.

6. hulp, uitredding.

[p. 222]

schepen, die doorgaens soo sober van erten offte gordt hier aencomende, ons cunnen accommoderen^1., dat men der qualijck ons aentelende hoenders ende gansen mede voeden mogen; item oock, geconsidereert de wijn tot rantsoen voor 't volcq te lichten uytte vaderlantse schepen machtighe costelijck voor de Comp. vallen ende India daerdoor oock niet min grootelicx ontrieft soude worden -, soo is 't dat wij, nae verscheijden deliberatien, in dese occurrentie^2. ons selven moetende redden, nootshalven hebben geresolveert^(l) ende goet gevonden, omme niet in den uijttersten noot van honger te vervallen, 't galijot de Rode Vos (heden uyt de Saldanhabaij hier geretourneert) ten alder eersten nae Madagascar te senden, omme ons van daer soo veel rijs, boonen, cadjangh, ende aracq te haelen als bequamelijck sal cunnen overvoeren. Ende alsoo wij, omme 'tselve te negotieren, van gheene coopmanschappen nae vereijsch versien sijn, is verstaen te ondersoucken offer wat onder 't volcq noch mochte schuijlen van de lijwaeten^3., etc., aen deselve verleden jaere op reeckeningh verstreckt, omme hun dan per contant offte op reecqueninge weder goet te doen, als nae behooren.

Ende dewijle 't gemelte galijot, omme soodanige reijse te doen, nootsaeckelijck eerst sal dienen wat schoon gemaeckt, 'twelck hier niet bequamelijck nochte nae behooren geschieden can, soo is oock goet gevonden 'tselve ten dien eijnde eerst na de Baij van Saldanha te senden, daer men 't fraij drooch can laeten bevallen^4., omme doch ter deegen schoon gemaeckt te worden ende vandaer weder herwaerts te laeten keeren, om sijn instructie ende cargasoen, etc., voor gemelte voijagie te haelen, etc.

28 do., fraij, stil sonneschijn-weer, 't luchtjen uijtten Noortwesten.

29 ende 30 ditto. Idem, westelijcke windt met dicke, sware mist.

1. Te verstaan: ons so weinig kan akkommodeer.

2. sameloop van omstandighede, geval.

(l) Vgl. C. 1: Res., Raad van Pol., 1651-1663, pp. 93-94. K.A.

3. linnegoed. Lijwaat is saamgetrek uit lijnwaad, waar lijn, lijne, lijnen ons woord linne(n) is.

4. Blykbaar: omkantel, of iets dergeliks. In dié betekenis nie in WNT nie. Daar word alleen aangegee: ‘ergens te land komen, gcraken’ (II, 2301).