Daghregister. Deel 1. 1651-1655

Januario anno 1654

Nieuwejaersdach, den eersten ditto, 's morgens schoon, stil, warm sonneschijn-weer, 't luchjen uytten N.N.Westen. Gaven 't volcq een flapcan Spaense wijn^(a) aen de bacq^3. tot haer nieuwe jaer.

2en dito, weer ende windt als vooren. Siende dat de luyden het haelen van de stormpalen alle dagen bij de 3 mijlen van 't fort uyt het bos vrij swaer ende moeyelijck valt, hebben deselve daervoor wat tabacq ende alle avonden, boven 't ordinair rantsoen, een halff mutsjen aracq ofte Spaense wijn yder man belooft, om wat meerder moets onder deselve te maecken. Soo hebben oock de schoenen, van Breda gelicht, aen haer uytgedeelt, alsoo qualijck ymant een paer schoenen aen de voeten hadden^4..

Heden is een adelborst overleden, genaemt Marcus Pouwelsz.

3en dito, schoon weer ende windt als gister. Quamen alweder eenige Hottentoos

(a) Spanje (veral die suidelike provinsies) is sedert oudsher bekend vir sy wyne, rooi en wit.

3. kosbak, maaltyd.

4. Sic.

[p. 185]

bij 't fort, sonder vee ende vrij stouter^1. als voor desen wesende in 't steelen ende wechdragen van alles daer maer bij cunnen, hun oock niet ontsiende ons volcq dicht onder de fortresse, sonder geweer vindende, haer goet per force t' ontweldigen, jae selffs de kinderen ende jongens om de copere knoopen (aen hun clederen hebbende) achter aff te crijgen, nietjegenstaende van ons binnen ende buytten de fortresse niet dan alle goede tractementen ende vruntschappen tot aenlockinge gedaen worden. Soo weten ons oock de stormpaelhaelders te seggen dat sich dagelijcx wel een troup van 50 Hottentoos, met geweer^2., omtrent 't bos onthouden, sonder dat se herwaerts affcomen. Sulcx uyt 't een ende 't ander niet wel weten wat⁺ van deselve dencken ofte vertrouwen mogen, ende derhalven goetgevonden, in plaetse van 10, 20 musquettiers alle dagen met de stormpaelhaelders nae 't bos te laeten gaen ende de timmerluyden aldaer met noch 2 soldaeten meer te laten bewaren; insgelijcx oock alle nachten met 5 musquettiers des hoveniers huys, buyten 't fort bij de thuynen, d' hoender-, eenden-, ende gansenhocken staende, boven^3. de 5 soldaeten, die alle nachten de wacht over 't vee in 't crael hebben. Item oock alle dagen in de wayde^4., behalven de met pistoolen g'armeerde veewachters, 2 musquettiers bij de beesten, omme sooveel mogelijck aen onser sijde^5. alle verwijderinge^6. met dese natie te prevenieren^7., 'twelcke nergens beter mede sal voor te comen sijn als met onse persoonen ende goet selffs wel te bewaren, want als sijluyden yts genomen hebben (dat se doch niet laeten cunnen) soo sijn se datelijck vreesachtich ende beschroompt om weder aen 't fort te comen, daer <wij> se nochtans ten hoochsten van noode hebben, al waer 't maer om branthoudt voor de cocx te haelen, nu alweder op nieuws beginnende, tot grootte ontlastinge^8. van ons volcq, ende insonderheyt om den schoonen veehandel, die noch niet wel schoot nemen^9. wil, waeromme oock voornemens sijn eerstdaechs selffs in persoon eens weder nae haer troupen te gaen, om te sien off se wat beter sullen cunnen afflocken^10.. Maer de vreese is grootelijcx, dat onsen gewesen tolcq, Herry, veel quaets onder de Saldanhars doet ende misschien d' een off d' ander tijt wel eenich verraet op ons mochte aenleggen, daer, met Godt de voorste, doorgaens hoope goede wacht op te houden.

Sondach, den 4en dito, 's morgens weer ende wint als vooren. Item den

5en ende 6en dito. 's Morgens sagen een zeyl boven 't Robben-eylandt, dat op den middach, Gode loff, wel ter rheede quam, sijnde 't schip de Vreede, 23en Augusto, anno passado, in compagnie van Naerden ende 't Lam (hier aengeweest) mitsgaders den Draeck ende 't Calff (noch niet verschenen) uytgeseylt; omtrent 60 in de koye sieck hebbende ende veele aen 't scheurbuyck, waertoe datelijck een paer wackere^11.

1. dapperder, astranter.

2. wapens, d.w.s. assegaaie, ens.

+ 97v

3. bowe en behalwe.

4. weide.

5. Sic. Vgl. o.d. 8 en 10/1/1654. Kontaminasie van onsersijds en van of aen onse sijde?

6. onenigheid, oorsaak van verwydering.

7. voorkom.

8. verligting (van die arbeid).

9. schoot nemen, voortgang (skot) kry. Vgl. WNT XIV, 872.

10. d.w.s. na die fort toe.

11. flinke.

[p. 186]

⁺ sacken vol cool ende andere moescruyden tot ververssinge aen boort sonden, sijnde vier man soo in 't Vlie als op de reyse overleden.

Met verhaelde schip, cregen 't dubbelt^1. van voorige missive per Naerden ende 't Lam becomen, nevens acte van aucthorisatie^(b) van de vergaderinge van de 17e omme uuyt de aencomende schepen uyt Patria ende India van alle nootsaeckelijcheden g'assisteert ende g'accommodeert te worden.

't Begond tegen den nacht seer vehement uytten Z.Z.Oosten te wayen, geduyrende tot den

7en dito, omtrent halff voormiddach, als wanneer 't weder bedaerde, wesende de wint vorders den ganschen dach variabel.

Heden eenige van voorhaelde schip aen landt wesende, wierde ons van des sieckentroostersvrouw eenige questie-^2. ende krackeelpampieren ter handt gestelt, onderteyckent bij den opperstuyrman, sargeant, hoochbootsman^3., onderstuyrman, derdewaeckconstabel^4., schieman^5., oppertimmerman, corporael ende lanspassaet^6., waerinne deselve den schipper ende ondercoopman over quaet reglement ende comportement dapper sijn beschuldigende^(c), soodanich off geschapen had gestaen dat het schip noyt soude hebben terecht gecomen. Derhalven ons, na genomen resumptie^7., den

8en ditto, bequaem weer ende windt als gister wesende, nae boort vervouchden omme wat nader informatie van de saecke te nemen ende yder op derselver verclaringe te verhooren, ter presentie van onse bijhebbende raetspersoonen deser fortresse. Ende is ons vooreerst sooveele gebleecken dat de voorgemelte officieren met een dapperen haet tegen den schipper ende gemelten ondercoopman sijn ingenomen, hebbende oock, recht tegen hare beschuldinge aen, verclaringe gedaen dat den schipper aengaende desselffs regeringe van 't schip sich had gedragen als betaemde, etc.; wijders oock g'openbaert dat den bottelier ende quartiermeesters haer besondicht hebben den wijn voor haer privé^8. uyt 't ruym steelswijse te haelen, ende veele meer andere onbehoorlijcheden door d' een ende d' ander gepleecht; als⁺ oock dat den ondercoopman den sieckentrooster seer qualijck getracteert had, dewelcke, heel lam ende sieckelijck van toegeslagen^9. scheurbuyck sijnde, aen landt is gebracht om den tijt hares^10. leggens sich wat te ververssen ende sooveel gemack aen te doen als mogelijck is.

+ 98

1. dubbele, kopie.

(b) In die bewuste ‘acte van aucthorisatie’, d.d. 30 April 1653, skryf Here Sewentien die bevelvoerders van Kompanjieskepe o.a. voor: ‘dat ghijlieden aende meergemelte Cabo gecomen wesende den Commandeur en Opperhoofden vant voors. Fort op derselver versoeck sullen hebben te assisteren en accommoderen onder behoorlijcke recipisse bij Ul. te nemen met soodanige behoeften van volck, vivres, en andersints als sij bevonden sullen werden van noden te hebben’. C. 409: Ink. Br., 1649-1660, pp. 123-124. K.A. Sien ook pp. 125-126.

2. twis; dieselfde as krakeel.

3. dekoffisier, ‘wien het toezicht is opgedragen op zeil en treil van den grooten mast’ (Van Lennep: Zeemans-woordenboek).

4. ‘Derdewaak, is, om soo te spreeken, de derde Stuurman: want men teld, den opper Stuurman, onder Stuurman, en derdewaak: dat is, die de derde is, om te waaken, of te passen, op het Roer’ (Winschooten: Seeman). Nie in WNT nie.

5. ‘Schieman - schiman.... Uit Schip en Man. - Tweede bootsman, bepaaldelijk belast met de zorg voor het voortuig en de ankers. Thans niet meer in gebruik’ (WNT).

6. ‘onderofficier, lager in rang dan de korporaal’ (WNT). Die woord is van Franse herkoms in Nederlands, oorspronklik uit It. lanciaspezzata, letterlik ‘gebroke lans’, 'n soort élite soldaat.

(c) Vir besonderhede van hierdie kwessie en die stappe wat dienaangaande in die volgende dae gedoen is, sien notule van die Politieke Raad, 10, 12, 15, 16 en 17 Januarie 1654. C. 1: Res., Raad van Pol., 1651-1663, pp. 74-85. K.A. Ook C. 493: Uitg. Br., 1652-1661, pp. 184-187. K.A.; en Kaapse Plakkaatboek, I (1652-1707), pp. 13-14. Wat die uitkoms van die saak was, word in hooftrekke onder die 17de van hierdie maand meegedeel.

7. hervatting (van die verhoor?).

8. voor haer privé, vir hulle self, vir hulle privaat gebruik.

+ 98v

9. ? Vgl. Afr. die masels het na binne geslaan?

10. van hulle; 2de pers. meerv.

[p. 187]

Ondertusschen hebben den ondercoopman Jacob Reyniersz., onsen 2e persoon deser fortresse, nevens den schipper van 't galjot gecommitteert om van 't een ende 't ander noch naeder informatie te nemen ende te laeten beschrijven; die des avonts met deselve aen landt quamen, nevens rapport dat sich langhs soo meer ongemaniertheden openbaerden van diverse persoonen, ende insonderheyt dat hun de gemelte officieren seer vrevelich^1. tegen haren schipper aengestelt hadden ende daerinne noch vrij bleven persevereren, ende nootsaeckelijck de saecke noch nader ondersouck vereyste. Des voornamen met Godes toelatinghe ons tegen morgen ten dien eynde selffs in persoon, nevens onse Raetspersoonen, weder nae boort te transporteren omme soo haest mogelijck, na becomen informatie, wat redres in de saecke te brengen teneynde dat costelijcke retourschip om die krackelinge^2. luyden niet al te langh opgehouden worde, maer soo haest mogelijck met goede herstelde ordre ende reglementen sijn reyse sal mogen vervorderen, etc.; ondertusschen den schipper last gelaeten hebbende sich in sijn waterhalen sooveele te spoedigen als mogelijck was om oock van die candt geen retardement te hebben, wij van onser <sic> sijde alle mogelijcke hulp met ververssinge voor 't volcq doende.

9en dito, 's morgens schoon, stil, warm weer sijnde, is den Commandeur met voorsz. sijne raetspersoonen deser fortresse ten fine voorsz. weder nae boort gevaren, in 't ondersoucken van alles de saecke langhs soo slordiger^3. bevindende, jae, soodanich dat men qualijck weet hoe men in dit spel sal te werck gaen; want door Haer E. voorsz.^4. de gemelte scheepsofficieren distinctelijck ende met eenvoudige redenen naeder affgevordert wordende om getuygenisse te geven off haren schipper, Cornelis Noortstrant, sich doorgaens offte oyt op de reyse soodanich met dronckendrincken hadde verloopen, dat al telckens ofte t' eeniger tijt onbequaem is off was geweest sijn bevoolen dienst, vermogens desselffs ampt, waer te nemen, hebben⁺ daerop geen getuygenisse willen geven, niettegenstaende door wat redenen daertoe minnelijck ende ernstich vermaent wierden, maer desniettemin halsterrich ende onwillich gebleven om daervan getuygenisse te geven, als bij de daervan gedane verclaringe der gemelte raetspersoonen nader is blijckende, etc.

10en dito, weer ende windt als vooren. Is bij den Raedt deser fortresse de Goede Hoope goetgevonden om de officieren van 't schip de Vrede nochmael door gecommitteerde uytten Raedt de voorgemelte getuygenisse off^5. te vorderen, als bij resolutie daerover specialijck genomen, omme nae becomen rapport wijders in de saecke te procederen als ten meesten dienst van d' E. Compagnie sal bevonden worden te vereysschen.

1. Byvorm van wrevelig. Wisseling van v- en w-. Vgl. Afr. vrywe, Ndl. wrijven.

2. Skryffout vir kraekelige, twistende? WNT VIII, 68 verwys na hierdie passus en beskou krakeelinglieden as 'n samestelling met krakeeling: lieden die twist hebben. Uit Brill word die vorm krackelingeluyden aangehaal.

3. langhs soo slordiger, hoe langer hoe wanordeliker.

4. Haer E. voorsz., d.w.s. Van Riebeeck en sy raadspersone.

+ 99

5. af.

[p. 188]

Heden waren weder veele Hottentoos met haer vrouwen bij 't fort gecomen, daeronder eenige strantloopers die met Herry de beesten mede hadden helpen wechsteelen, echter lieten ons niet blijcken^1. dat wij wisten daer mede schuldich aen waren, maer deden haer, neffens de Saldanhars, oock sooveel tractement als vermochten met broot, aracq, tabacq ende pijpen, wetende ons te beduyden dat Herry met onse beesten ver 't land in gedreven was, ende dat <hij> de Saldanhars grootte vreese had aengejaecht, ende wijsgemaeckt als se met haer beesten quamen, wij se tot revengie souden wechnemen ende haerluyder volck dootslaen. Maer alsoo nu 2 à 3 mael ter contrarie bevonden hadden dat haer van ons niet als alle vruntschap gedaen wierd ende weder 3 à 4 beesten, gelijck vergangen saysoen, geruylt hadden, was hare beschroomtheyt overgegaen, genegen blijvende binnen cortte dagen met al haer vee ende huysen bij ons te comen om voor cooper eenige te verhandelen, etc., waertoe tot meerder aenlockinghe deselve sooveele door goede tractementen ende minnelijcke bejegeninghen animeerden als van onser <sic> sijde vermochten. Maer 't quaeste is, dat men 't volcq van de schepen qualijck can van de luyden houden, jae, derven sommighe schippers (discrete^2. luyden) wel seggen dat se, geen beesten genouch van ons na haer sin crijgende, met honderden mannen te landewaert in willen gaen om beesten te schieten ende soo se de Hottentoos niet verruylen willen, haer aff te haelen^3., ende diergelijcken meer, als bij geteyckende ende gerecolleerde^4. attestatie can bewesen werden.

⁺ Op den namiddach de voorsz. gecommitteerde wederom comende, rapporteerden dat de meergenoemde officieren seer qualijck hadden willen getuygenisse geven, maer echter noch op 't laeste verclaert ende geteyckent, dat den schipper wel droncken hadden gesien op den 14en December ende oock tevooren, maer dat onbequaem geweest was sijn dingen^5. waer te nemen, ofte yts deshalven bij versuympt, costen niet seggen; relateren wijders onse voorgemelte gecommitteerdens, dat langhs soo meer bemerckten dese luyden tegen haren schipper dapper ingenomen waren ende uyt alle dingen genouchsaem bleeck, dat se haer van denselven t' eenemael hebben soucken meester te maecken, wel hem voor schipper houdende ende erkennende, maer nochtans niet meer authoriteyt te laeten als sij wilden, waervan de blijcken^6. mettertijt noch meer sullen moeten openbaren; altoos isser dit van dat se hem niet gaerne souden gehoorsaemen als^7. 't behoort, dierhalven oock nodighe redressementen sullen moeten beraempt worden eer van hier scheyden.

Soo soude oock den opper-chirurgijn, volgens eenighe aenclachten, wat slordich met de medicamentkist ende eenige patienten omgegaen hebben; des alles door onsen opper-chirurgijn van 't fort ende de verdere onder-chirurgijns van 't schip lieten visiteren^8. omme ons van 't een ende 't ander goet rapport te doen - gelijck

1. lieten ons niet blijcken, het nie aan ons laat merk.

2. (andersins) verstandige.

3. af te vat, weg te neem.

4. herhaalde, herverhoorde, bevestigde.

+ 99v

5. pligte.

6. getuienis.

7. soas.

8. ondersoek.

[p. 189]

dan geschiet ende van onsen chirurgijn getuycht is, dat met de medicamentkist niet qualijck, maer met 2 patienten door den genoemde scheepsoppermeester wat slordich gehandelt was, d' eene een breuck aen den arm ende d' ander een apastimatie^1. aen de knie hebbende, wesende den gebroocken arm t' eenemael versuympt^2., sulcx den patient, van 't Vlie aff noch niet genesen wesende, grootte pijne ende ellende is lijdende. Soo waren oock noch al meer onbehoorlijcheden van denselven meester voor den dach gecomen, van dat sijn schipper (na de patienten vragende) vrij inobedientelijck doorgaens hadde bejegent ende geseyt hem geen reden te geven hadde, ende diergelijcke meer, alles breder blijckende bij de documenten daervan sijnde.

Sondach, den 11en dito, fray weer ende windt als vooren. Wierden ons weder opnieuws^3. eenige verclaringen aen landt gebracht van den hoochbootsman, schieman, derdewaeck, oppertimmerman, corporael ende lanspassaet, waerbij te kennen⁺ gaven dat tot de teyckeninge van seecker geschrift, ten laste van haren schipper aen ons overgelevert, t' eenemael waren misleyt ende hare intentie nergens anders toe was streckende als eenlijck om getuygenisse te geven van de moeyten^4. tusschen den ondercoopman Born ende den sieckentrooster voorgevallen, maer in 't alderminste niet om haren regerenden schipper eeniger maten te beschuldigen, alsoo van hem niet anders wisten te seggen als dat sich geduyrende dese voyagie in sijn scheepsregeeringe hadde gedragen als een schipper toestaet^5. etc., soodat al eenige beginnen affvallich te worden ende langhs soo meer schijnt te sullen blijcken, dat den opperstuyrman, sargeant, onderstuyrman ende constabel principael hun hebben soucken meester van den schipper te maecken ende haer selffs 't hoochste commando ende regeeringe van 't schip t' approprieren, nae allen 'twelcke noch nader sal geinquireert worden, etc.

12en dito, weer ende windt als vooren. Is bij den Raedt beslooten door de eergister gestelde gecommitteerdens alle de voorgaende stucken ende verdere noch onbeeedichde attestatien te laeten recolleren, omme ons dan noch nader bij interrogatorium van alles distinctelijck te informeren, ofte andersints te procederen als de saecke ende noot sal vereyschen.

De voorsz. gecommitteerden dan des avonts wederom comende, brochten mede seecker memoriael, gehouden principael bij den stuyrman ende sargeant, die daer noch in besich was te schrijven ende om over te leveren seer qualijck aen wilde^6., in 'twelcke van dat in 't Vlie gelegen hebben ende geduyrich^7. de gansche reyse van dagh tot datum aengeteyckent staet alles wat in de cajuyt in ende buyten haer presentie gedaen ende gesproocken, mitsgaders des schippers doen ende woorden, die sij gesien, gehoort ende niet gesien ende niet gehoort hebben, vrij naergesift^8.

1. apostematie, verswering, abses.

2. verwaarloos.

3. opnieuw + ‘genitiefs-s’.

+ 100

4. moeilikhede, onenighede.

5. betaam.

6. qualijck aen wilde, nie gewillig was om (dit oor te lewer nie).

7. gedurende.

8. nagesif, nagepluis, ondersoek.

[p. 190]

sijn, invougen alles 'tselve blijckt: sijluyden t' eenemael tegen haren schipper met een bysondere passie^1. sijn ingenomen geweest, maer dat den schipper oock heel suyver soude sijn, can oock niet uytgevonden worden, invougen de saecken nootsaeckelijck redres vereysschen ende wel te wenschen ware datter meer schepen op de rhede lagen omme wat verschansinge^2. te maecken ende d' eene van d' ander⁺ te separeren.

Op dato hebben 2 jonge bulletjens geruylt, ende seyden d' inwoonders dat haest met veel meer vee aencomen sullen. Maer sullen geen koebeesten meer bij^3. ons cunnen gehandelt worden soo geen ontset^4. van plaetcooper crijgen; tot schaepen hebben dun draet genouch, maer de koebeesten strecken wat beter voor 't gemeene volcq.

13en dito, harde valwinden uytten Z.Z.Oosten, waerdoor niet costen aen boort varen ende beleth bleven verder te besoigneren in^5. de saecken van 't verhaelde schip de Vrede.

Heden geen werck cunnende doen in 't leggen van de stormpalen, etc., vermits de harde winden, soo hebben 't volcq voor 't moeyelijck haelen van de gemelte stormpaelen omtrent 2½ mijl van hier vereert 50 ponden tabacq ende 15 flapkannen Spaense wijn, om 't hardt eens te laeten ophaelen.

14en dito, noch all even ongestuymich weer. Derhalven 't volcq met picken ende houwelen aen een parck landt van omtrent een mergen groot stelden om de wildernissen uyt te roeyen ende daervan noch een thuyn voor d' E. Compagnie te prepareren, alsoo bemercken al veele thuynen sullen van noode hebben, vermits d' uytcomende scheepen (veel met scheurbuyckige ende siecken beladen) vrij wat consumeren.

15en dito, schoon, stil, warm weer. Heeft den Raed beslooten, om 't schip niet al te langh op te houden, de interrogatorien tot verder enqueste^6. van de opgeresene questien des schips de Vreede (dewijle doch blijckende genouch hebben) nae te laeten ende partijen door gecommitteerdens te laeten ondervragen off oock ymant meerder tot elkanders laste ofte verdedinge wisten in te brengen, als breeder bij resolutie daerover specialijck genomen.

Voormiddachs vingen in eene treck een schoone soo^7., wel van 4 à 5000 stucx herders, daer 't schip de Vreede voor 't volcq 1100 stucx van toesonden ende de rest lieten insouten om voor d' onse dagelijcx te schaffen.

⁺ 16en dito, 's morgens schoon weer met stilte. Sijn, conform resolutie heden genomen, den schipper ende scheepsofficieren van de Vrede aen landt ontboden (ende den stuyrman van 't galyot soolangh, om ordre te houden, op dito schip gelaten) omme deselve op yder articul van haer gehouden memoriael ende vertooch specifice^8. te verhooren, dewijle doch gister weynich ter degen bescheyt hebben willen geven,

1. hartstog, heftigheid.

2. afsluiting.

+ 100v

3. deur.

4. hulp, toesending.

5. te besoigneren in, sorg (aandag) te bestee aan.

6. ondersoek.

7. kooksel, vangs.

+ 101

8. in die besonder.

[p. t.o. 190]

REDOUT DUYNHOOP
Kaart 81, Kaapse Argief (Sleutel vertaal en simbole in moderne lettertekens oorgesit).

sleutel

a	binneplein van die redout duynhoop.
b	deurlopende battery bo-oor die kruitkeldertjie.
c	kruitkeldertjie onder die battery.
d	woninkies en waghuis vir soldate.
e	poort.
f	die wal: Dikte op die grond ..... 8 voet Dikte bo-op die kruin .... 2 voet Hoogte bo die grond ..... 10 voet
g	banket - of looppad - teen die agterkant van die wal.

[p. 191]

ende den sieckentrooster oock niet heefft begeeren^1. ander antwoort aen de gecommitteerde te doen als dat sich op Batavia met wijser wilde beraden; daermede genouchsaem te kennen gevende den Raedt alhier niet suffichant genouch soude wesen om de voorgevallen moyten, particulierlijck tusschen hem ende den ondercoopman Born, aff te handelen, die nochtans t' eenemael op sijn pladt valt^2. ende vrij oitmoedich met schultkenninghe corte expeditie^3. versouckt, etc.

's Namiddachs sijn de gemelte officieren van de Vreede op yder articul dinstinctelijck verhoort, ende bevonden dese dagelijcxe aenteykeningen door den sargeant Jan Rogenkamp al van in 't Vlie aff gehouden waren, mitsgaders veele onnosel^4. geteyckent hadden dingen daer protesteren^5. noyt van geweten hebben ende volghensdien vrij misleyt sijn.

17en dito, den Raedt deser fortresse wederom vergadert sijnde ende merckende dat den tijt vast deurliep ende aen 't affhandelen van de voorsz. questien noch vrij wercx vast was, etc., soo is geresolveert, om dit schip daer niet expres nae op te houden, de verdere proceduyren te staecken ende alle de stucken, genomen informatien, etc., onder couverte van onse missive met dit schip na Batavia te senden, omme bij d' Ed. Heer Generael ende Raeden van India vorders in gedaen te worden als haer Ed. sullen bevinden te behooren.

Ondertusschen is oock goet gevonden den opperstuyrman, sargeant, onderstuyrman ende constabel, de principale van de moeyten wesende, buyten hare bedieninghe sonder gesach over te laeten varen, als oock den ondercoopman, Willem Born, omdat den sieckentrooster van dito schip onschuldich geslagen ende qualijck getracteert had, ende om 't schip in goede ordre over te brengen, onsen 2en persoon, den ondercoopman Jacob Reyniersz., onder de qualité van coopman, daer als formeel opperhooft op te stellen om oock den schipper in sijn bevolen ampt ende regeeringe te helpen maincteneren ende wijders te doen ende helpen⁺ doen wat tot behoudenisse van 'tselve schip ende den meesten dienst van d' E. Compagnie bij voorval van saecken sal comen te vereyschen. Soo sijn oock op dato den bottelier ende de 2 quartiermeesters, met den cuyper van 't voorsz. schip, gecondemneert driemael van de rheede te vallen, met 100 slagen voor de mast, over dat metten anderen bedectelijck wijn uyt 't ruym gestoolen hadden.

Sondach, den 18en dito, schoon, stil, warm sonneschijn-weer, als de voorige dagen.

19en dito, weer ende windt als vooren, maer op den dach, voorhaelde sententie^(d) aen 't schip de Vrede even ter executie gestelt sijnde, begondt seer hardt te wayen uytten Z.Z.Oosten met extraordinare harde valbuyen over den Taeffelbergh, schijnende schier alles te sullen aen stuck ende onder de voeten waeyen; welcke harde winden

den 20en dito noch al even seer aenhielden, sulcx dat geen vaertuych van off na

1. Vgl. WNT VI, 225 vir die konstruksie: heeft begeeren te doen.

2. op sijn pladt valt, skuld beken. Vgl. WNT XII, 2356.

3. afdoening.

4. onwetend.

5. protesterenden?

+ 101v

(d) Vgl. C.J. 780: Sententies, 1652-1697, p. 34. K.A.

[p. 192]

boort coste comen tot tegen den middach; doen begondt heel te bedaeren, maer even nae noen weder soo hardt aen te nemen^1., datter 't schip om moste blijven leggen: soude anders desen dach mogen t'seylgaen hebben.

21en dito, weer ende windt noch al even hard als gister. Insgelijcx

den 22en ditto.

23en dito, fray weer ende 't windeken uytten N.Westen, waerdoor 't schip noch belet wiert onder zeyl te gaen.

24en dito, weer ende wint als gister, maer tegen den avont begond vrij aen te coelen uytten Z.Z.Oosten, daer 't schip de Vrede mede onder seyl gingh ende noch al fray bij daech buyten geraeckten. D' Almogende wil het geluckich ende behouden op Batavia laeten arriveren. Amen.

Sondach, den 25en dito, noch al harde Z.Z.Oostewinden tot teghen den middach, liep de wint westelijck in zee doch in de bay variabel.

⁺ 26 ende 27en ditto, idem, tot op den namiddach, creghen harde Z.Z.Ooste-valwinden. Ende rapporteerden ons bosvolcq dat seecker trop Saldanhars wel met 11 à 1200 stucx koebeesten ende schapen tot omtrent een mijll nae herwaerts aen 't fort waren, onder dewelcke meest al onse affgestoolen koebeesten gesien ende bekendt hadden. Item oock diegeene welcke aen 't wechvoeren waren handadich geweest (behalven alleen onsen gewesen tolcq Herry, die se niet vernamen), roepende de Saldanhars dat wij bij haer souden comen met cooper: souden ons beesten verruylen. Edoch off deselve niet eenich verraet door instigatie van meergeseyden Herry in 't sin hebben, is niet al buyten bedenckinge. Altoos dat is seecker, als ons costen meester wesen, souden, om 't coopershalven, weynich werck maecken^2. eenige van ons om den hals te brengen. Oock sijn wij heel destituyt van plaetcooper, mitsgaders van dick draet mede soo sober versien, dat wij niet boven 5 à 6 koebeesten ten hoochsten souden cunnen handelen, vermits sijluyden voor 't dunne draet niet als schapen willen geven (die se jegenwoordich wel 't minste bij haer hebben) ende dierhalven ons uytgaen bij haer weynich vruchts soude baeren, alsoo jegenwoordich tot nieuwe aenlockinge wat liberael in 't ruylen van beesten dienen te vallen, sulcx, vermits ons gebreck van plaetcooper, onvermoghens sijn; ende dierhalven beter achten vooralsnoch van haer wat aff te blijven ende diegene welcke aen 't fort verschijnen, 't sij met off sonder vee, sooveel tractement te doen als mogelijck is, teneynde deselve hare beschroomtheyt metter tijt wat meer moge vergaen ende wij ondertusschen tijt winnen omme nodich ontset van plaetcooper uyt 't Patria in te wachten, door mancquement van 'twelcke den handel jegenwoordich principalijck stil staet; souden anders al onderstaen hebben, op haer dickmael versouck, onsen persoon bij haer te presenteren op hoope van haer weder met hun vee aen 't fort te locken, daer se nu uyt vreese van haer begane roverije

1. aen te nemen, aan te vang, te begin. Vgl. WNT I, 256.

+ 102

2. weynich werck maecken, weinig beswaar teen hê, niks van dink nie.

[p. 193]

ende moorderij (hoewel <wij> 't ons voor hun niet laeten schijnen aen te trecken) niet wel derven comen.

28en dito, heel windrich weer uytten Z.Z.Oosten, met vehemente harde valbuyen uytten^1. Taeffelbergh, waerdoor aen 't fort alweder niet coste gearbeyt worden, ende dierhalven ons volcq nae 't bos sonden om eenige houten tot beddingen^2. van 't geschut, etc.

Ende dewijle de Saldanhars al doorgaens niet afflieten van te bidden dat men doch met cooper souden bij haer overste comen om beesten te ruylen, ende langhs⁺ soo meer bemerckten dat uyt bevreestheyt met haer vee soo nae als vergangen jaer niet weder dorsten bij 't fort verschijnen, sonden nevens 19 wel g'armeerde soldaten, onsen sieckentrooster Willem Barentss. (haerluyden bekent ende gewendt) met ons laeste dick, ende oock wat dun, cooperdraet derwaerts, om sooveel beesten ende schapen voor te ruylen als mogelijck was, beneffens wat broot, wijn, tabacq ende pijpen tot haerluyder tractement, etc.

Ondertusschen hebben wij aen 't fort een silversmith in 't werck gestelt om uyt seecker gevonden minerael^(e) te ondersoucken off silver uyt sal cunnen getrocken worden, sijnde reede soo verde dat al tot een beter specie als thin gecomen is.

's Namiddachs quam de sieckentrooster wederom aen 't fort met 2 koebeesten (van deselve die ons affgestolen sijn) ende waren dese Saldanhars gansch niet graegh om te handelen, soo verleden jare aen dese troup oock ervaren hebben, apparent gelijck als doen oock nu door instigatie van Herry, die met desen capiteyn geallieert is, als anno passato mede genouchsaem ervaren hebben ende nu soo claer als den dach sien, alhoewel hem persoonelijck nochte oock den capiteyn, maer niemant anders en vernamen als den capiteyn sijn vader, wesende een seer out ende bysonder swaerlijvich, veth man^(f), welcke verleden jaer de gansche tijt bij Herry onder 't faveur van ons fort gewoont had ende nu capiteyn^3. van desen ganschen troup volcq ende beesten scheen te wesen, waeronder all onse affgestoolen beesten waren. Item oock alle de Watermans ofte Strantloopers nevens een van Herry's vrouwen, die dooff is, ende alle desselffs^4. kinderen, onder welck oock een meysjen^5. dat bij ons gewoont ende den naem van Eva^(g) gecregen had. Gemelten ouden man was met een vrouw aen 't fort gecomen, doen den sieckentrooster de gemelte 2 beesten geruylt had (vrij duyrder als tevooren om aen te locken) quansuys om die tijdingh te brengen ende insonderheyt om wat cooper ende tabacq tot vereeringe te crijgen, dat hem tot meerder aenlockinge oock gaven, nevens sooveel tractement van wijn ende broot, etc., als vermochten, cunnende van denselven niet anders verstaen als

1. Gewoonlik: over den.

2. fundering, onderbou. Vgl. o.d. 4/2/1654.

+ 102v

(e) Sien ook later aantekening op hierdie dag, en verder die 10de en die 13de van die volgende maand. Oor die moontlikhede van hierdie ‘minerael’ het Van Riebeeck (wat nie kon weet dat dit later waardeloos sou blyk nie!) nogal gunstig geoordeel; en hy het ook ‘een weijnigh in een vaetjen’ vir ondersoek na Batavia gestuur. C. 493: Uitg. Br., 1652-1661, p. 194. K.A.

(f) Hierdie ‘seer out ende bysonder swaerlijvich, veth man’ was Gogosoa - soms ook genoem die ‘Vetkaptein’ - van wie ons later nog meer sal hoor. Sien bv. Theal: Hist. of S.A. before 1795, II, p. 13; en Godée Molsbergen: Jan van Riebeeck, p. 85.

3. Die ‘capiteyn sijn vader’ ageer blykbaar nou as ‘capiteyn’, terwyl die werklike kaptein hom op die agtergrond hou. In hierdie stadium was v.R. blykbaar self nog nie op die hoogte van die verhoudinge tussen die verskillende Hottentotstamme en kapteins nie.

4. van die vet kaptein?

5. Eva was 'n niggie van Herry, sodat desselfs nie op Herry kan slaan nie.

(g) Eva, wat dikwels vir die blankes as tolk opgetree het. Vir 'n nadere studie oor haar, sien Bosman: Uit die Biografie van 'n Hottentottin (Die Huisgenoot, 3 en 10 Julie 1942).

[p. 194]

⁺ dat Herry niet bij haer, maer verde 't landt in wech was. Maer ons gevoelen is, dat hem denselven^1. nevens den capitein achter eenige bosjens heeft verborgen gehouden uyt vreese dat men hem bij de cop soude vatten, sulcx haer nochtans verseeckerden dat wij niet doen souden, hoewel 't qualijck te sien is^2., ende 't gemoet sooveel heeft als verdragen can, dat onse beesten (ende de schelmen die se gestoolen hebben) moeten voor oogen sien ende noch daerenboven vruntschap bewijsen, in plaetse van ons gerechtelijk te revengeeren ende betalingh te nemen voor de geledene schade, affront ende moorderije aen 't Christenbloet, waervan ons jegenwoordich aen desen schuldigen troup volcq ende beesten (wel 12 à 1300 ende omtrent 5 à 600 schapen in getal wesende) soo treffelijck souden cunnen guaranderen^3. dat een lust soude sijn, ende eens vooral (mits d' aentelinghe) genouch hebben om Compagnie's aencomende schepen ende volcq hier ter plaetse overvloedich te ververssen ende spijsen, alsoo <sij> doch boven 50 persoonen niet sterck sijn, die wij met 14 à 15 coppen sonder slach off stoot wisten in ons gewelt te crijgen, waervoor deselve (d' onse onder haer 20 persoonen^4. g'armeert vernemende) oock al vrij bevreest waren, wel hondertmael vragende off men hun off haer beesten wouden wechhaelen, sulcx haer van d' onse gewesen ende te verstaen gegeven wierd van neen, maer (thoonende cooper en tabacq) dat wij se sochten^5., als vergangen saysoen, daervoor te handelen, doende deselve met het medegenomen broot ende wijn mede sooveele tractement als vermochten.

Ende dewijle wij bemercken dat se dus nu^6. weder vrij aencomen, hebben voor dese mael niet geresolveert haer eenich hinder te doen, hoewel van desen troups volcq dagelijcx veele overlast lijden, als mogende niemant ontmoeten <off> die oovermogen^7. off plunderen haer cael, ende dreygen degeene welcke haer wat tegen stellen, datelijck met de hasegay op de borst te vermoorden; invougen hare quade ganghen^8. qualijck langer verdraechelijck vallen. Ende dat men deesen schuldigen trop eens betaelden, souden misschien wel wat beter coop geven, nemende tot ons de beesten tot ververssinge ende spijsinge als vooren, ende hare persoonen omme als slaven in de kettingh te gebruycken tot brandthouthaelen ende anderen noodigen⁺ arbeyt^(h), tot ontlastinge van ons Nederlanders^9., die doorgaens te onverdragelijck veel overlast van dese schelmen lijden moeten, waertoe wij oock dagelijcx van ons volcq aengemaent ende versocht worden. Item oock bevinden niet een raetspersoon die 't tegenstemmen soude; waeromme het oock niet derven eens in raetspleginge ofte de minste deliberatie brengen, alsoo wij^10. daertoe haest overstempt souden worden, hoewel der onses gevoelens oock weynich aen gelegen was^11., alsoo dan

+ 103

1. Herry self.

2. qualijck te sien is, swaar val om te aanskou.

3. verseker, skadeloos stel.

4. onder haer 20 persoonen, tesame minder as 20 persone.

5. probeer.

6. In die hs. staan nae.

7. oormeester.

8. gedrag.

+ 103v

(h) Die optrede teenoor die Hottentotte wat hier in oorweging gegee word, is egter nooit in die praktyk ten uitvoer gebring nie. Van Riebeeck het dit in sy skrywe van 22 April 1654 aan Here Sewentien ook onomwonde genoem. C. 493: Uitg. Br., 1652-1661, pp. 215-233. K.A.

9. Duytschen, Nederlanders, Hollanders (vgl. o.d. 26/8/1658) word blykbaar sonder verskil in betekenis gebruik.

10. d.w.s. Van Riebeeck self.

11. weynich aen elegen was, nie veel saak sou gemaak het nie.

[p. 195]

eens soodanich in 't vee souden sijn dat noyt meer, ofte altoos seer weynich, van nooden hadden. Ende aengaende de handelinge van oliphantstanden off muscus, etc., mercken der dit van:

Dat dese natie te luyde^1. is om daer moeyten om te doen, ende al de tanden (die se weynich genouch aenbrengen) maer bij de wech vinden - soo oock uyt haer genouch vernemen.

Gelijck mede den muscus off cevet, die sommighe aen den hals dragen, crijgen uyt eenige catten, welcke sij insgelijcx bij de wegen doot vinden off somtijts in een strick vangen, geen kennisse hebbende nochte moeyten willende doen om aen te houden^2., maer gebruycken 't vleys tot haer spijse.

Sulcx oock van de struysveeren remarqueren: invougen langhs soo meer bevinden van die coopmanschappen in honderden jaeren qualijck meritable^3. quantité te becomen sal wesen, ende op desen troup onse gerechtelijcke revengie al nemende, d' andere (als wel wetende de redenen waerom) haer des niet eens aentrecken souden. Derhalven niet vreemt ware onse Heeren Meesters op dit poinct eens gelieffden te delibereren, sullende aenstaende saysoen ons deselve schoone occasie om gerechtelijcke revengie ende guarant te haelen niet minder als nu mancqueren, ende wij ondertusschen soo verdraechsaem vallen tot die tijt dat derselver noodige ordre daerop inwachten mogen. Wij hebben oock sooveel te doen als vermogen, dat ons volcq van dese natie cunnen affhouden om den overlasts halven als voorsz. Per^4. memorie.

Voor den avont sijn wij persoonelijck noch eens gegaen nae 't geberchte, omtrent de plaetse daer 't vooraengetoghen minerael gevonden hadden, met eenige picken, houwelen ende koevoetten, sommige steenen aen stucken ende uyt de gront⁺ crijgende, mitsgaders nae 't aensien beter als de voorige in grootte^5. quantité bevindende, waervan diverse sorteringen, extraordinaire glinsterende, medenamen omme te proberen watter insteeckt.

't Bleeff desen nacht soo vehement uytten Z.Z.Oosten wayen, dat dochten al de huysingen souden op d' aerde pladt te neder hebben geslagen geworden, dat den

29en dito noch al even stijff aenhield. Ende begonnen op dato de redout bij de Soute-Revier⁽ⁱ⁾ van tackebossen (als kribwerck^6. op den Rhijn) op een santduyn te maecken, tot meerder deffencie van de bay ende principalijck om vijanden het landen met canon tusschen 't fort ende de Soute-Revier te beletten, sulcx met geschut van 't fort ende de gemelte redout, tegen den ander^7. schietende, al bequamelijck hopen te sullen cunnen doen, mitsgaders oock achter de boschjens langs strant in embuscade soldaten houden om d' aen lant comende boots waer te nemen,

1. lui. Ongewone, hiperkorrekte vorm.

2. aen te houden, aan te kweek.

3. verdienstelike, noemenswaardige.

4. Wissel af met pro, meestal afgekort pr.

+ 104

5. grote.

(i) Dit is die fortjie wat weldra as Duynhoop bekend sou staan. Die 7de van die volgende maand was dit voltooi. Sien aldaar. In sy genoemde brief van 22 April 1654 aan Here Sewentien sê Van Riebeeck o.a. ook: ‘Ende aengaende UEd. fort de Goede Hoope is nevens een redout genaemt Duijnhoop, staende bij de Soutte revier tot bescherminge ende versterckinge deser Taeffelbaij....’ C. 493: Uitg. Br., 1652-1661, p. 227. K.A. Vgl. ook Van Winter: De Nederzetting aan de Liesbeek (Geschiedkundige Atlas van Nederland, De Koloniën, blad 26); en Böeseken: Geskiedenis-Atlas vir Suid-Afrika, p. 52. Op albei hierdie kaarte word die fort Duynhoop duidelik aangegee. Vir 'n plattegrond van Duynhoop sien kaart no. 81, K.A.

6. soort matwerk van takke om die afskuiwe van grond teen te gaan.

7. tegen den ander, in teenoorgestelde rigting, na mekaar toe.

[p. 196]

etc. Maer mosten, vermits de harde windt, ende volgens dien 't stuyven^1. van 't sandt, voor den middach noch uytscheyden, alsoo de oogen soo vol cregen dat niet sien conden. Des 't volcq aen 't ompicken en uytroyen van de wildernissen stelden om thuynen van te maecken.

's Namiddachs sonden onsen sieckentrooster voors. weder na de verhaelde Saldanhars om te sien wat beesten costen handelen, alsmede oock om eenige potten^2., mogelijck sijnde, van haer te ruylen daer 't geseyde minerael in souden proberen te smelten, dat sich vertoont silver ende gout in te hebben, 'twelcke Godt gunne soo ten besten uytvallen mach, tot soulaes van Compagnie's hier dragende oncosten. Amen.

Den sieckentrooster, des avonts thuyscomende, bracht weder 2 koebeesten mede ende rapporteerden dat dese gemelte Saldanhars haer^3. desen dach niet wilden binnen de cringh van hare huysjens hebben, omdat se hier niet toegelaten wierden binnen 't fort te comen, 'twelck dese schelmen om haer trouwloosheyt nochtans niet dient ingewillicht; wouden oock seer qualijck tot handel comen, wijsende nae 't geberghte⁺ dat daer veel volcqs met overvloedich vee lagh, welcke binnen weynich dagen stonden aff te comen.

30en dito, stil, heet weer. Vielen met een goeden moet weder wacker aen de redout te arbeyden, ende lieten op dato een partije south haelen uyt de soutpannen, die soo vol schoon, wit sout laegen datter wel een paer goede fluyten hare ladinge souden cunnen becomen.

Ultimo ditto, weer ende wint als vooren. Sonden weder deel volcqs uyt om soudt, ende quamen ondertusschen eenige Saldanhars bij 't fort met 2 koebeesten, maer dewijle geen plaetcooper ofte dickdraet nae haer sin hadden, costen se niet handelen, drijvende deselve wech, maer 's namiddachs keerden met een koe wederom die ter nauwer noot^4. met veele moeyten noch voor dun cooperdraet cregen.

's Nachts begondt seer hardt te waeyen uytten Z.Z.Oosten.

1. volgens dien 't stuyven, weens die gevolglike stuiwe.

2. smeltkroese; fabrikaat van die Hottentotte?

3. d.w.s. die sieketrooster en sy mense.

+ 104v

4. ter nauwer noot, nouliks, met groot moeite.