Daghregister. Deel 1. 1651-1655

Januario anno 1653

Primo dito, Nieuwjaersdagh, bleeff den Z.Oostenwint noch al even stijff wayen, comende de Saldanhars redelijck vroegh met 7 schapen die voor 't sermoen^6. noch handelden.

Op dato hebben door veelvoudige voorspraecke ende op belofften van goede

6. Daar was dus op Nuwejaarsdag - geen Sondag nie - 'n sermoen.

[p. 112]

beterschap uyt de ketting wederom gelargeert de persoonen Gerrit Dircksz., Jan Blanx ende Willem Huytjes^(a), daer se voor twee jaren in gebannen waren, omdat haer voor dato hadden fugityff gestelt.

Soo oock den gesuspendeerden corporael^(b) over de soldaten wederom met dit nieuwe jaer in sijn bedieninge gestelt, op hoope, volgens gedaene belofften, desselffs begane faulten met beter comportementen^1. sall repareren^2..

⁺ 2 dito, noch al even stormigh weder uytten Z.Oosten. Bequamen van de Saldanhars 8 stucx schapen, ende is ons weder affgestorven een van de Hollantse verckens, die hier gansch niet schijnen te sullen aerden. Item een kalff ende schaep. 't Bleeff tegen den nacht noch al even hard wayen tot groot beleth in onse wercken, alsoo geen cruy wagens door de stercke wint op de plancken cunnen gehouden worden, sijnde quaet genoegh dat men met 't ledige^3. lijff can gaende ende staende houden, wordende bovendien door den drooge wint de aerde soo hard ende moeyelijck om uyt te halen offt formele steenclippen waren.

3 dito, weer ende wint als gister, even ongestuymigh. Hebben 5 schapen van d' inwoonders becomen. Blijvende 's nachts noch al hard wayen tot beleth van onse nodige wercken aen 't fort, etc.

4 dito, schoon, helder sonneschijn^4. ende stil, warm weer. Sonden den sieckentrooster met den corporael^(c) van de soldaten ende 6 musquettiers, nevens wat coper, taback ende pijpen, na de Saldanhars omme te vernemen (dewijle dagelix met soo weynigh vee hier bij 't fort comen) off daer beter met ons souden willen handelen als hier. Ondertusschen cregen hier noch 7 stucx schapen, ende sijluyden 's namiddaghs wederom comende, brachten met haer 2 koeyen, 1 bul, 1 os, 1 pink^5. ende een calffjen, met 11 schapen van de Saldanhars, 1½ mijl van hier, geruylt, welcke nae hun seggen meer genegen souden hebben geschenen om daer met ons te handelen⁺ als hier bij 't fort te comen. Des oock voornemens sijn overmorgen (Maendagh wesende) 'tselve wederom te onderstaen. Behalven 't vee bij d' onsen geruylt, quamen oock eenige Saldanhars, beneffens haer, met noch 4 koeyen, een calff ende 6 schapen, die hun oock noch al affhandelden, soodat op dato bequamen 9 stucx koebeesten ende 24 schapen, jongh^6. en out. De Heere sij gelooft voor den zegen.

Aen d' oversijde van de bay, omtrent 't vrack^7. van Haerlem, was 't lant overal ende langhs de gansche cust heen, al heel na de Bay van Saldanha toe, vol vuyren, dat nae 't seggen van Herry altemalen volck met vee was, die <wij> noch hier te verwachten hadden. Sulcx soo sijnde ende deselve wat graegh nae coper vallende, salt met den veehandel misschien noch wel gaen - dat Godt geve. Ware^8. te wen-

(a) Dit is nie duidelik wat nou met die vierde gevangene, Jan Jansz. van Leiden (of Jan Verdonck van Vlaanderen, soos hy ook genoem is - vgl. 1 Maart 1653), gebeur het nie. Blykens mededelinge op 4 en 10 Oktober 1652 was hy die ‘eerste aenrader tot het weghlopen’, sodat hy miskien nie saam met die ander losgelaat is nie. Maar hy is in elk geval ook spoedig in vryheid gestel. Vgl. 1 Maart 1653. Sien ook weer bv. 25 September en 3 en 10 Oktober van die vorige jaar. Jan Blanx en Willem Huytjens moes egter binne twee maande weer onder arres geplaas word, omdat hulle van die owerheid se vee geslag het; maar hulle sou tog weer op 12 Augustus 1653 vrygelaat word. Sien aldaar; ook 21 Februarie 1653; en C. 1: Resolutiën, Raad van Politie, 1651-1663, pp. 36-37. K.A.

(b) Joost van der Laeck. Sien 4 September 1652.

1. gedrag.

2. verbeter, herstel.

+ 127

3. onbelemmerde. Dit is die oorspronklike betekenis van die woord.

4. sonneschijn het hier vermoedelik die funksie van 'n adjektief. Vgl. die samestelling sonneschijn-weer wat so dikwels voorkom.

(c) Willem Barentsz. Wijlant en Joost van der Laeck onderskeidelik.

5. eenjarige kalf.

+ 127v

6. K: jonck.

7. wrak. Bekende afwisseling tussen wr- en vr-; vgl. Afr. vrat, vryf met Ndl. wrat, wrijven, ens.

8. K: 't Ware.

[p. 113]

schen dat wat meer taback hadden, alsoo deselve heel op 't lest loopt, dat ons dapper verlegen maecken sal, want beter vee sonder coper met taback alleen, als sonder taback met coper alleen te crijgen soude wesen, gelijck vóór desen meermalen genoteert hebben.

Sondagh, 5 dito, idem moy, stil, warm weer, maer begond op den namiddagh ende tegen den nacht al wederom lustigh over den Taeffelbergh uytten Z.Oosten aen te wayen. Ende cregen op dato 12 schapen met 2 koeyen, een os, 2 kalven ende een pinck van de Saldanhars voor coper ende taback, daer de leste rol al halff van geconsumeert is ende dierhalven vóór 't coper opraecken sal.

6 dito, schoon, helder sonneschijn-weer. Hebben 's morgens vroegh den sieckentrooster⁺ Willem Barentsz. Wijlant, nevens eenige soldaten, wederom heengestuyrt met coper en taback na de Saldanhars, omtrent 1½ à 2 mijlen van hier, om sooveel vee te handelen als becomen sal cunnen, ons tusschen wijle hier vast besigh houdende met 't weynige overige volck aen de nodige wercken van de fortificatie, metselen ende decken van huysingen, mitsgaders 't ingaderen ende winnen van saden van croppen, radijs, andivy, spenagie, erten sonder schellen, etc., taruw, etc., ende wijders noch wat lant preparerende omme eenige aencomende plantjes cool te verplanten, die hier soo extraordinaire schoon sluyt ende tiert^1. als in 't vaderlant; gelijck oock de wortelen ende rapen, daer redelijck tegen de comste van de retourvloote nae alle vertoonende apparentie van sullen versien wesen, omme neffens 't gehandelde vee haer tot treffelijcke ververssinge te strecken. 't Ware te wenschen dat van wortelen ende rapen elck een corensack vol saet hadden, souden haest sooveel hebben als uyt de goeden costen eeten^2. ende tot mestinge van verckens diende. Beetwortelen, radijs, beet ende voorts alle andere Hollantse thuynvruchten, sullen metter tijt door mestinge van 't lant mede niet minder manqueren, ende ingevolge na desen overvloedige ververssinge 't gansche jaer door hier te becomen wesen. De botterkarn neempt oock langhs soo meer toe, maer 't meeste jammer is, dat de beesten hier gaer weynigh melck geven, alsoo jegenwoordigh van 25 melckbeesten boven ½ ancker^3. melck in een gansche weeck niet crijgen, daer omtrent 3 à 3½ lb.⁺ schoone, geele boter affhebben, beter ende schoonder als op Formosa gemaeckt wort, ende vooralsnoch maer pas sooveel als over taeffel tot broot eeten mogen, de melck somtijts onder 't volck omdeelende.

Tegen den avont compt ons volck wederom met 5 koeyen, 1 os, 3 calven^4. ende 5 pincken, nevens 8 stucx schapen van de Saldanhars gehandelt, waerbij wij hier voor 't fort hebben geruylt 2 koeyen ende 2 kalven^4., sulcx dat desen dagh bequamen 16 stucx jonge ende oude coebeesten met 8 schapen, dat een fraye dach is. Ende rapporteerde d' onse de Saldanhars met haer huysen wel 2 mijlen verder als eergister

+ 128

1. welig groei; sluyt ende tiert, koppe maak en mooi groei.

2. uyt de goeden costen eeten, behoorlik kon opeet. Vgl. WNT V, 327. Die teks lyk verder bederf. Hierdie reëls is in K onleesbaar.

3. Dus iets minder as 4 gellings!

+ 128v

4. Volgens WNT 'n Noord-Holl. meervoudsvorm.

4. Volgens WNT 'n Noord-Holl. meervoudsvorm.

[p. 114]

lagen, ende wel sooveel hadden cunnen bemercken, ingevalle eenigh voordeel op d' onsen hadden cunnen sien^1., dat haer om 't copers wille wel souden affgemaeckt hebben, sijnde ongeveer 80 weerbare mannen sterck ende d' onse met hun twintigen, daeronder 10 musquettiers. Ende dewijle sulcx al meer hebben gemerckt dat d' onse alleen, off maer met hun 2 off drien wesende, bijlen ende tabaxdoosen, etc., hebben affgedwongen, sullen voortaen wat meer volck, om de^2. beesten te handelen, laten medegaen omme te deffensiver te wesen, al soude ons werck hier wat te langer retarderen, opdat doch meenichte vee op voorraet mochten becomen tot ververssinge van de schepen, waertoe nu de gelegentheyt dient waergenomen, vermits de Saldanhars hier 't gansche jaer door niet en hebben, ende wel mercken dat wij haer⁺ meer moeten soecken als sij ons schijnen te willen doen, sijnde een seer luye natie, haer somtijts te veel wesende dat voortgaen, laten staen dat, om haer vee aen de marckt te brengen, soo verde daermede soude willen comen aendrijven^3.. Edoch 't scheelt ons weynigh, als 't maer, sonder becommeringh off swarigheyt, voor coopmanschap ende goede woorden crijgen mogen, al mosten 't noch al vrij verder halen, ons maer genoech sijnde dat overvloet van beesten mogen opgaeren voor d' E. Compagnie, tot ververssinge van de uyt 't patria ende India hier aencomende schepen.

's Avonts begond al weder vrij hard uytten Z.Oosten te wayen, 't welck

den 7 dito noch al aenhield; souden anders ons volck al weder na der Saldanhars legers met coper ende taback gesonden hebben om vee te handelen. Soo bleven oock, gelijck dickwils gebeurt door de harde wint, mede beleth aen de fortificatie te arbeyden, vermits met de cruywagens niet gaende te houden is; waeromme 't volck om riet sonden daer de huysinge mede gedeckt worden. Echter cregen vandage noch 3 koeyen, 1 os ende 2 kalven met 4 schapen.

's Avonts stack de wint soo affgrijsselijcken hart wederom op, dat te vreesselijck was, geduyrende soodanigh tot den

8 dito 's morgens, eer 't begond te stillen, als wanneer den sieckentrooster met 20 man g'armeert wederom uytsonden, nevens partije coper ende taback om beesten⁺ te ruylen. Ondertusschen cregen hier bij 't fort 1 os, 1 calff ende 10 schapen, blijvende ons volck den ganschen <dagh^4.> uyt. Op dato hebben d' eerste 2 roode cooltjens gesneden, soo schoon ende vast gesloten sijnde als in 't vaderlant can wesen.

9 <dito>, 's morgens heel fray, stil, warm weder als gister. Quamen deselve wederom met 1 coe, 2 kalven ende 3 schapen, rapporterende dat alle de Saldanhars met hun legers ende vee al vertrocken waren, tenderende^5. om de oost na de Bay de Sam-

1. ingeval hulle kans gesien het om 'n voordeel op ons mense te behaal.

2. Ontbreek in K.

+ 129

3. Hierdie sin is volgens die Haagse teks en die interpunksie van Brill. K het voor t gaen, i.p.v. voortgaen, late staen i.p.v. laten staen en laten comen aendrijven i.p.v. willen.... Die bedoeling is in elk geval duidelik: hulle is so lui dat die blote trek hulle te veel is, laat staan dat hulle bereid sou wees om die vee so ver na die mark aan te jaag.

+ 129v

4. In beide H en K uitgelaat.

5. rigting nemende, trekkende (aksent op die tweede lettergreep).

[p. 115]

bras^1., welcke wegh ons Herry wiste te beduyden, dat alle jaren heen trocken, ende vandaer 't lant dwers over wederom na de west treckende, over de Baye van Saldanha wederom hier quamen.

Voorsz. schapen ende coebeesten hadden becomen van den capiteyn der Saldanhars, die in 't aldereerste bij ons was geweest, welcke, ende geen andere meer, wel 7 à 8 mijlen van hier, heel om de oost, bijnae tegen strant aen lagh, sterck sijnde omtrent 80 weerbare mannen in^2. 16 stux huysjens, ende bij haer hebbende 5 à 600 extraordinaire schoone coebeesten, jae de beste wel van al de Saldanhars, ende ongeveer 2000 stucx dito treffelijcke schapen, daer nemmermeer, nochte oock nu, hadde willen aff scheyden, hebbende d' onse veele smaets van deselve verdragen, soodanigh dat bijnae (hoewel verdroegen) hadden aen malcanderen geraeckt. Edoch ten aensien van onse expresse ordre omme deselve 't minste quaet ter werelt te doen, alschoon^3. eenige overlast genoten^4., soo hadden 't noch gelaten, maer was nae hun⁺ seggen sooveel als lijden conde, ende dierhalven nae genoech^5., ende oock wel cans geweest, om al haer vee aff te nemen ende herwaerts te brengen, alsoo den corporael van de soldaten, onder deselve wat bedrongen wesende, ende een poffertjen^6., om ontslagen te worden, uyt sijn sack boven over hunne hooffden affschietende, al de Saldanhars hun op de loop begaven, latende hun vee staen, als wanneer door d' onse wederom geroepen ende 't vee naegedreven wierden, met beduydinge dat sulcx spelen was ende haer geen quaet doen, noch eenigh vee affnemen, maer wel voor coper ende taback affhandelen wilden; ende soo daertoe niet genegen waren, vryelijck mochten gaen ende keeren, souden van ons geen quaet geschieden, etc., sulcx dat noch goede vrunden scheyden, met een tabackjen tot de foy^7..

Over dit vertreck der Saldanhars Herry spreeckende, wiste ons te seggen ende beduyden, deselve nu voor 't naeste jaer niet weer te verwachten hadden, maer dat alsdan, beneffens haer, noch wel meer ander volck in 't lant wesende (siende dese sooveel coper mede brachten) affcomen souden om met ons te handelen, 'twelck alsdan te ervaren staet; maer souden^8., als de Saldanhars (onder haer Quena^(d) genaemt), die allenskens ende maer van d' eene vette weyde na d' ander telckens met haer vee voortrecken, wat verde waren, Visman (bij haer Soaqua^9. genaemt) met eenige maer niet veel coebeesten hier comen, voor dewelcke, nae sijn seggen, seer⁺ nauw op hoede moeste wesen, als sullende wel met beesten te coop comen, maer echter niettemin, onder goeden schijn, ons alle quaet soecken te doen ende sooveel

1. San Bras, St. Bras, die heilige Blasius. Die naam St. Blaize vir 'n kaap aan die Afrikaanse suidkus bestaan nog.

2. K: en.

3. alschoon, toegewende voegwoord, tot in die 19de eeu gebruik.

4. genieten hier in die ruimer opvatting van krijgen.

+ 130

5. nae genoech, naby genoeg, op die punt.

6. sakpistool, so genoem na die knal. Vgl. o.d. 28/2/1653.

7. afskeidsgeskenk. Vgl. o.d. 7/10/1652.

8. Die onderwerp van souden is Visman, twee reëls verder.

(d) Elders Sonqua. Sien egter weer November 1652, noot a.

9. Albei tekste het Soaqua. Later is die vorm meestal Sonqua. Qua is 'n kollektief-suffiks, Son kan die San wees waarmee die Boesmans vandag in wetenskaplike werke aangedui word. Met die Visman(s) word dus vermoedelik Boesmans bedoel.

+ 130v

[p. 116]

te steelen ende roven als vermogen, alsoo doch nergens anders als van den rooff en leven. Ende al hun goet geen eygen, maer rooffgoet van de Saldanhars is, die haer derhalven in alle gelegentheden vervolghden ende, gevangen crijgende, sonder genade dootsloegen ende voor de honden wierpen.

Heden wasser niet een Saldanhar bij 't fort geweest ende sagen om de Oost veel vuyren in 't lant, dat ons van der Saldanhars vertreck te meer gelooff dede. Moge blijde sijn dat een redelijcke partije beesten van haer hebben gehandelt, daervan ons volck hier aen lant treffelijck ververscht ende gespijst hebben, blijvende jegenwoordigh bij ons noch overigh 350 schapen ende 130 stucx coebeesten, jongh ende out, daeronder 25 schoone melckbeesten, 1 bul ende ettelijcke fraye jonge ossjes ende coekalven^1., seer bequaem om aen te focken, ende eenige te laten strecken tot ververssinge voor de aencomende schepen. De Heere sij gedanckt voor dien zegen ende geve dat van Visman oock een goet deel becomen mogen, alsoo noch niet veel meer als ons halve coper^2. geconsumeert ofte verhandelt is. Eenlijck loopt de taback op 't laest^3., daer in toecomende ten minsten met 1000 lb. van dienen versien,⁺ om wat rijckelijk te mogen spenderen^4., vermits daer machtigh graegh nae sijn ende veel door cunnen vercrijgen. Per memorie.

Verleden nacht sijnder wederom 2 schapen door wilt gediert uyt de crael gehaelt ende verslonden. Aen 't spoor scheenen 't leeuwen geweest te zijn.

Sedert 2 à 3 dagen sijn al weder eenige van ons volck (daer onder 4 timmerluyden) aen den loop te koey geraeckt, apparent ontstaen van eenige wilde vijgen^5., hier op de aerde wassende ende bij de inwoonders gegeten wordende, welcke d' onse met heele sacken vol hebben gehaelt ende sonder maet te houden, sodanigh van gesnoeyt^6., datter nu veele van aen de loop geraeckt. 't Is een verdrietige saecke, dat 't gemeene volck soo roeckeloos over haer eygen gesontheyt sijn ende geen maet weten te houden, voordat met de neus in de coy raecken.

10 dito, 's morgens al wederom harde Z.Oostewinden, continueerende den ganschen dagh ende nacht tot den

11 dito, noch al even hard aenhoudende. 't Schijnt jegenwoordigh in 't Z.Oostestormsijsoen^7. te wesen.

Sondagh, 12 dito, heel stil, warm weer hier onder de loute^8. van de Taeffelbergh, maer^9. d' oversijde deser bay den Z.Oostenwint vrij hardt wayende, sulcx hier meer gebeurt.

Op dato bequamen noch 2 schapen van de Saldanhars, daer se wel 2 daghreysens

1. verse. Vgl. bulkalf. Die oudste voorbeeld van koekalf in WNT (behalwe 'n verwysing na Kiliaen) is 'n eeu later as die Daghregister.

2. ons halve coper, die helfte van ons koper. Eienaardige gebruik van half voor 'n stofnaam.

3. Eenlijck loopt de taback op 't laest, net die tabak begin op te raak.

+ 131

4. spandeer, soos in Afrikaans, kom ook voor. Die a is miskien daaraan te danke dat die woord, verkeerdelik, beskou is as aan Frans ontleen.

5. Wat sou dit gewees het? Suurvygies?

6. gretig eet, ‘snoep’. Snaaien kom ook voor in dieselfde betekenis.

7. K: saysoen.

8. ‘luwte’, beskutting.

9. aen weggelaat; soos in Afr. Vgl. o.d. 27/10/1652 en noot 5 aldaar.

[p. 117]

van hier mede waren comen aendrijven, ons wijsende haer vuyren, die heel ver in⁺ ende over 't geberchte om de oost sagen branden. Souden echter nae hun seggen, soolangh daer noch leggen somtijts^1. al met ytwes aencomen.

Den voorleden nacht was wederom een schaep van een leeuw verslonden, die op den lichten dagh 's morgens noch gedeelte van 't schaep, buyten de crael gesleept, door een matroos met een musquetschoot ontjaegt^2. wiert, ende de vlucht na de clooff van de Taeffelbergh nam; nevens meenichte jackhalsen, als oock noch een ander leeuw na den Leeuwenbergh alle beyden door d' onse verjaeght. Derhalven de schapen ordonneerden voortaen 's avonts binnen 't fort te drijven ende de koebeesten als vooren in de crael met 8 man 's nachts bewaeckt te laten.

13 dito, stil weder met betogen lucht ende westelijcke coele^3. maer geen harde wint; 's namiddaghs weynigh mot^4. ende regenachtigh.

Op dato hebben onsen affgesneden ende hier aen de Caep aldereerst gewassen taru beginnen te dorssen, sijnde redelijck vet ende groff van corl, ende nae alle apparentien hiernae ('t lant wat gemest sijnde) beter te succederen. 't Is jammer dat de Z.Oostewinden hier soo hard vallen, souden anders alle soorte van graen ende vruchten hier genoech cunnen aengefockt^5. worden, edoch meenen in de valeyen achter de Soute-reviere de vruchten^6. sulcken nooth niet sullen hebben, vermits daer sulcke valwinden niet subject sijn als hier over den Taeffelbergh, ende dierhalven die landen door vrijluyden^7. bequamelijck cunnen gecultiveert worden, sijnde heel vet, schoon ende vlack, met treffelijcke schone, veele soete revieren doorstrengelt, soo plaisant ende effen als men soude willen wenschen, geen Formosa^(e) (dat gesien⁺ hebbe^8.) daerbij te passe comende.

14 dito, 's morgens heel stil, mistigh weder, maer begond op den namiddagh ende tegen den nacht al wederom hard uytten Z.Oosten te wayen.

Op dato brachten ons de Saldanhars noch 1 koe ende 1 calff, dat hun voor coper ende taback affhandelden, seggende haren capteyn ofte oversten (medegecomen) dat met haer huysen ende beesten wederom bij ons souden comen woonen. Off sulcx meenen, sal den tijt leeren. Altoos^9. wij deeden haer goet ende vrundelijck tractement met een tabackjen ende dronck wijn om daertoe te meer aen te locken, nevens belofften^10. van noch meerder coper voor derselver beesten te sullen geven.

Ondertusschen met onsen aengenomen tolck Herry in discours wesende (gelijck meermalen geschiet is) wat de Saldanhars met coper deden, wiste ons door gebroocke Engelsse woorden sooveele te verstaen geven, dat van hetselve armringen ende kettings (gelijck haer sagen dragen) maeckten, die aen seecker ander natie, diep te

+ 131v

1. af en toe.

2. ontneem; d.w.s. die gedeelte van die skaap is van die leeu afgeneem deur hom weg te jaag.

3. coelte? K het: westelijck coelende.

4. mot-, d.w.s. motachtigh, of mot = motreën?

5. Gewoonlik met 'n dier, maar in die ouer taal ook met 'n gewas as voorwerp.

6. eetbare plantgewasse.

7. Eerste gedagte aan vryburgers, vier jaar voor die uitvoering.

(e) Ons het 'n paar keer dergelike verwysings na Formosa gehad. Vgl. 21 April 1652 en 6 Januarie 1653.

+ 132

8. Eerste persoon enkelvoud. Vgl. 28/4/1652 en noot 1 aldaar.

9. in elk geval.

10. So K; H het hier belooften.

[p. 118]

landewaert in, voor vee wederom verhandelden, ende dan jaerlix wederom ander coper van de Hollantse ende Engelse scheepen ruylden, maer waren noyt gewent sooveel beesten op een jaer te verhandelen als nu gedaen hadden; doch als haer coper quyt waren, souden 't naeste jaer wel weder ander halen voor vee.

Ingevalle sulx waer is, dat sij haer coper voor vee aen andere natien boven verhandelen ende vertieren^1., soude 'tselve een gewenste saecke voor d'E. Compagnie⁺ wesen, ende ingevolge met ter tijt soo abondant becomelijck, dat men in de coude tijden wel eenige osse (seer groot ende vet vallende) souden cunnen in vaten insouten, tot geen cleyn voordeel ende accommodatie van d' E. Compagnie, alsoo het sout hier om niet genoech te crijgen, ende 't lant vol schoone vette weyden is, selffs onder 't gesight van Compagnie's fortresse wel voor duysende beesten ende schapen, boven 't geene nodigh vereysschen mach tot thuynen ende coorngewas, etc., behalven dat besijden den Taeffelbergh emmers soo vet ende schoonen lant leyt op 8 à 10 mijlen, vlack genoegh, niet aencomende^2., gelijck wel van buyten^3. niet alleen te presumeren maer genoechsaem te susteneren ofte vast te stellen is aen de groote quantité, wel omtrent 20^4., soo schapen als coebeesten, de Saldanhars hier sedert November in de spatie van 7 à 8 mijlen in dese Taeffelvaley hebbende^5. cunnen weyen.

15 dito, bleeff 't noch al even hardt uytten Z.Oosten wayen tot tegen den middagh; doen cregen 't luchtje N.westelijck uytter zee, met schoon warm weer, maer wierd voor den avont noch al even hard weder als tevoren, edoch 's nachts wederom stil.

Heden quamen de voorsz. Saldanhars noch met een koe ende 5 schapen, die haer affhandelden, willende seer qualijck van hun vee scheyden, sulcx van dit volck altijt bemerckt hebben. Item dat se haer vee (veel vetter ende schoonder als d' andere sijnde) vrij costelijcker houden^6. ende naer advenant^7. soo wel niet als d' andere Saldanhars daeraff scheyden willen.

⁺ Op dato sijn twee coebeesten uyt de crael gemist.

16 dito, warm sonneschijn-weder met een fray Z.westelijck coeltjen. Ende waren verleden nacht al weder een koe met een bul weghgeraeckt door de slordige wacht, die de wachters van deselve gehouden hadden, sijnde seer verdrietigh, dat het volck haren schuldigen dienst soo weynigh laten ter herten gaen. Schijnen der oock gansch niet nae te vragen wat straff off beloffte dat men doet, ende als men al denckt een sorghdragent man over de beesten te hebben, bevint men sigh telckemael al wederom bedrogen, soodat men wel schier selffs diende bij nacht ende dage daerop te waecken.

17 dito, 's morgens mistigh weder sijnde, lieten al de coebeesten eens wederom naetellen ende bevonden in plaetse van 138 stucx (die der noch wesen mosten) niet

1. verruil, verhandel.

+ 132v

2. K: comende. Dit is my nie duidelik waarop die woorde niet (aen)comende slaan of wat hulle in die verband beteken nie. Tensy die bedoeling is: soveel land dat dit op 8 of 10 (vierkante) myl nie aankom nie.

3. van buyten, van op 'n afstand.

4. In K staan daar na 20 nog tekens wat nie ontsyfer kan word nie, vermoedelik 20 M. Lees: 2000.

5. H: hebben. Dan moet die na coebeesten verstaan word.

6. costelijcker houden, duurder reken.

7. naer advenant, in verhouding.

+ 133

[p. 119]

meer als 126, sijnde 12 te cort, altemalen door slordigh waecken der wachters als voorsz. weghgeraeckt, gelijck uyt alle derselver belijdenisse is gebleecken, dat elck even luttel op haer wachten des nachts in de crael gepast hebben. Des hun met haer sessen elck 2 beesten à 50 gl. yder tot straffe op reeckeningh hebben laten stellen, opdat hiernae te beter wacht houden mochten. Ende alhoewel door den corporael van de soldaten met eenigh volck daernae lieten uytsien, wierde echter tael noch teycken van deselve gevonden, invougen niet anders costen presumeren off waren^1. nu en dan bij nacht door de Hottentoos uyt de crael gehaelt, alsoo gister nacht tot twee malen de heckens^2. op de dammen^3. van de crael open ende telckens beesten⁺ buyten gevonden waren. Dit onsen aengenomen tolck Herry te kennen gevende, was oock van gevoelen deselve door eenige Strantlopers weghgedreven waren, daer hij selffs wilde nae gaen uytsien, gelijck op stont^4. oock deede. Ondertusschen stelden ordre omme de wachten over de beesten (door matrosen beurt om beurt alle nachten met 3 teffens^5. geschiedende) bij^6. 2 vertroude adelborsten te laten commandeeren, die des avonts door de weyers^7., ende 's morgens door deselve adelborsten wederom aen de weyers, wel getelt, 't vee sal overgelevert, mitsgaders bovendien door ons alle Saterdagen eens naegetelt sal worden, op poene van den mancquerende sijn verdiende straffe te laten ontfangen, etc.

's Namiddaghs compt 't jacht de Goede Hoope uyt de Baye van Saldanha wederom ter rheede^(f), medebrengende omtrent 1500 stucx groote ende cleyne robbenvellen, redelijck wel gedrooght, ende rapporteerden d' opperhooffden dat wel eens sooveel souden cunnen medegebracht hebben, ingevalle volck van kennisse^8., als oock de nodige gereetschappen hadden gehadt om de vellen schoon te maecken, als scherpe vilders-^9. ende leertouwersmessen, etc., sijnde soo moeyelijck 't vet aff te schaven geweest, dat bijnae sooveel schavers als vilders hadden behoeft, ende 't volck, om dien vuylen arbeyt te doen, seer traegh ende moeyelijck aen te houden geweest, invougen niet beter deegh^10. als met partvaerders^11. te doen sal wesen, alsoo de gagiewinners de saecken doch weynigh ter herte nemen.

Soo en hadden oock gansch geen volck met vee off andere coopmanschappen⁺ vernomen als eenige weynige, cale, magere Strantlopers, maer wel veel vuyren te landewaert in gesien, invoegen tot noch geen handel^12. vernomen hebben, ende 't principaelste sal wesen de robbevellen, sijnde 't speck na derselver rapport qualijck waerdigh dat men 't in vaten soude overvoeren om hier traen aff te branden, daervan uyt de 8 vaten, die mede gebracht hebben, echter preuve sullen nemen; maer was
^(g)
(h)

1. Ontbreek in H.

2. Naas hek het daar in Ndl. nog 'n byvorm hekken in die enkv. bestaan. Die meerv. hiervan was hekkens. Heckens kan hier beteken: omheining van pale of latte, nie noodsaaklik wat ons in Afr. onder hekke sou verstaan nie.

3. walle. Die kraal was blykbaar 'n wye sloot met 'n grondwal aan die binnekant en 'n paalheining op die wal.

+ 133v

4. op stont, terstond.

5. tegelyk.

6. deur.

7. veewagters.

(f) Die gesagvoerders van die Goede Hoope het op 27 November hulle instruksie in verband met die tog na Saldanhabaai ontvang. Sien aldaar. Vanweë teenwinde kon hulle egter eers na 'n paar dae vertrek. Vgl. 29 en 30 November, en 1 en 2 Desember 1652.

8. volck van kennisse, mense met verstand van sake.

9. afslagters.

10. beter deegh, voordeliger.

11. delers in die wins van die vaart.

+ 134

12. K het daer na handel. Handel moet hier beteken handelsgeleentheid of handelsware.

(g) In Saldanhabaai is daar verskeie eilandjies (sien kaarte nos. 3 en 9, K.A.), maar hierdie naam kom nie op die ou kaarte voor nie en dis moeilik om te sê watter een van die eilandjies ‘'t Saldanhas Robbeneylant’ was.

(h) Die naam van Tanneke, baas-robbeslagter, het ons nog nie voorheen teengekom nie. Miskien is hy dieselfde persoon as Matthys Talake (van Nürnberg), wat in 1667 as vrye kneg van die burger Leendert Leenderts vermeld word. V.C. 39: Monsterrollen, Vrije Lieden 1660-1700, p. 29. K.A.; en Hoge: Personalia of the Germans at the Cape, 1652-1806, p. 419 (Argief-Jaarboek vir S.A. Geskiedenis, 1946).

[p. 120]

de gemelte bay ende d' eylanden daeromtrent doorgaens soo machtige vol walvissen geweest, dat te verwonderen ware, hoewel hier sedert 't uytgaen van Augusto gansch geen in dese bay^1. hebben vernomen, waeromme oock niet vrempt ware die vanghst daer mede^2. waergenomen wiert, als d' E. Compagnie haer aen den traen sooveel gelegen lieten - tot welck een ende ander ons tot noch de nodige gereetschappen van sloepen, etc., vrij gebreecken. Per memorie.

Wat wijders op derselver vojagie, etc., is voorgevallen, ende hoe de saecken daer hebben toegegaen, can uyt de dagelixe aenteeckeningen van de boeckhouder Verburgh (hieronder g'insereert) naegesien worden, daertoe <wij> ons refereren^3..

1. nl. Tafelbaai.

2. daer mede, daar ook.

3. daertoe <wij> ons refereren, waarheen ons verwys. Die onderwerp van refereren is (onuitgedrukte) wij.

(Kyk Bylae III)

18 dito, moy weer met Z.westelijcke coelte. Sonden ons volck weder nae eenige Saldanhars, hier dicht bij leggende, om beesten te handelen, maer wilden qualijck van hun vee affscheyden, soodat niet meer als met een bul ende een coebeest wederom quamen. Ondertusschen compt hier ter rheede met gesont volck 't galjot de Swarte Vos, daer schipper op is Teunis Eyssen, 4 September uyt Texel geseylt ende door nooth Brasil aengeweest, met advysen^4. dat onsen Nederlantsen Staet tegen die van Engelant in oorloge geraeckt waren⁽ⁱ⁾, nevens eenige secrete instrucktien aen den Commandeur ende opperhooffden van de retourvlote, op seeckere tijden te openbaren ende communiceren, etc.^(j)

Ende alsoo wij met ons fort noch vrij bloot^5. leggen, insonderheyt om Europise oorlogen aff te slaen^6., soo hebben ordre gestelt om vooreerst ende vooral met alle man aen 't fort te arbeyden, ende alle andere saecken soolangh te laten stil staen tot in volcomen deffentie sijn.

Sonden desen avont een schaep nae 't galjot tot haer ververssinge, en gelasten de schippers op morgen hier aen lant te comen om te beraden wat tot dienst van de Compagnie vorder nodigh vereyste, etc.

Tegen den nacht begond al wederom soo hardt uytten Z.Oosten te wayen, dat⁺ de schipper van 't galjot beleth bleeff weder aen lant te comen om sigh desen avont aen onse taeffel te verversschen, dat, vermits sieckelijck was, wel van noden had.

Sondagh, 19 dito, noch even stijff uytten Z.Oosten wayende. Echter quamen de schippers van 't jacht ende galjot aen lant, met dewelcke bij resolutie besloten^(k), om redenen in deselve gemelt, 't jacht de Hoope met de brieven nae Batavia te laten gaen ende 't galjot in plaetse hier te houden. Item, dewijle <wij> ons volck hier aen lant door mancquement van Hollanse victualie weynig^7. cunnen schaffen, ende niet gaerne meer van 't vee voor deselve soude slachten, om te meer voor de aenstaende retourschepen t' haerder ververssinge te houden, soo is oock verstaen, om te eerder

4. Kyk Leibbrandt: Precis, Letters and Documents received, I, pp. 51, 53, brief van 24 Julie 1652 uit Amsterdam.

(i) d.i. die Eerste See-Oorlog tussen Engeland en Nederland (1652-1654), wat in Mei 1652 uitgebreek het. Sien daaroor bv. Brugmans en Kernkamp: Algemeene Geschiedenis, III (Nieuwe Geschiedenis), pp. 265-268; en Blok: Geschiedenis van het Nederlandsche Volk, pp. 50-91.

(j) Vir hierdie ‘advysen’ en ‘secrete instrucktien’ sien C. 409: Ink. Br., 1649-1660, pp. 47-78. K.A.

5. onbeskermd.

6. K: aff te staen, wat miskien beter is.

+ 142

(k) Sien uitvoerige resolusie in C. 1: Resolutiën, Raad van Politie, 1651-1663, pp. 34-35. K.A.

7. H: wey.

[p. 121]

in deffentie te geraecken ende 't volck echter wat moet ende couragie te geven, dat men deselve sal beloven een maent gagie op reeckening te vereeren, voor dat van morgen aff met alle macht ende naerstigheyt sullen aen 't werck van de fortificatie vallen, opdat van de Engelse, dus bloot noch leggende, niet mochten overrompelt worden, etc.

't Bleeff's avonts soo hard wayen dat de schippers niet costen nae boort varen.

20 dito, weer ende wint als gister, even hard wayende, tot beleth onser wercken; maer wiert op den middagh fray, stil weer, als wanneer met een leeuwenmoet aen 't werck van de fortificatie vielen, om met der haest deselve soo verde in deffensie te brengen dat ons d' Engelssen geen leet sullen cunnen doen; de schipper van 't jacht sich ondertusschen mede reppende om op morgen seyl te gaen, wordende met broot⁺ ende wijn, etc., voor de voyagie nae Batavia van 't galjot geprovideert ende dito galjot oock gereet gemaeckt om metten eersten nae 't Robben-eylant te varen omme aldaer peguyns ende jonge robben in te laten souten tot spijsinge voor 't volck hier aen lant, vermits de Hollantse victualie niet boven 14 dagen (ende dat al sober) sal cunnen strecken, ende 't broot noch omtrent een maent.

21 dito, schoon, stil, warm weder. Bequamen een schaep van de Saldanhars, die omtrent 3 à 4 mijlen van ons aff noch sagen.

Op dato onse missive ende annexe pampieren aen d' Ed. Heeren Generael ende Raden van India^(l) t' eenemael gereet ende 't jacht de Hoope oock volcomen seylvaerdigh leggende, gaven d' opperhooffden haer affscheyt, met ordre omme noch desen avont, doenlijck sijnde, onder zeyl te gaen.

22 dito, de wint N.westelijck, waerdoor 't jacht noch belet bleeff onder seyl te gaen. Ruylden vandage noch een fraye coe ende 1 schaep.

23 dito, regenachtigh weder met N.westelijcke wint, die 't jacht noch al binnen deede blijven ende ons werck traineren^1., doch treffelijck op de vruchten te passe comt. 's Namiddaghs, de wint Z.oostelijck lopende, is 't jacht de Goede Hoope, achtervolgende^2. onse ordre onder seyl gegaen ende geluckelijck de bay uytgeraeckt omme soo spoedigh als mogelijck sijn reyse nae Batavia te vervorderen.

Den voorleden nacht scheenen de leeuwen 't fort schier als te bestormen om de schapen, die 's nachts binnen bewaren, daer op den reuck met meenichte comen⁺ naelopen, seer groot ende affgrijsselijck gebrul ende gekrijs maeckende, als off all verscheuren wilden watter was; maer tevergeeffs, alsoo de wallen rontom alsoo hoogh sijn dat haer onmogelijck is die te beclimmen, arbeydende^3. dapper aen om 'tselve haestelijck in vorder deffentie te brengen, dat oock alsoo weynigh voor de Engelsen mochte te duchten hebben, daer nu, Gode loff, soowel al voor begraven^4. sijn, datter ons sonder harde caetsballen^5. ende 20 mael meerder macht als wij hebben, niet souden uytdrijven, sullende voor deselve, noch eenige andere Europianen, hier

+ 142v

(l) Die betrokke ‘missive’ dra dieselfde datum, t.w. 21 Januarie 1653; die ‘annexe pampieren’, elf stukke altesame, het o.a. ingesluit ‘Copie daghregister by denzelven (Van Riebeeck) gehouden aen Cabo de Boa Espirance’ en ‘Affteijckeningen, plat en verheven van 't fordt de Goede Hoope’. Sien C. 493: Uitg. Br., 1652-1661, pp. 40-46. K.A.

1. vertraag.

2. uitvoering gewende aan, volgens.

+ 143

3. d.w.s. wij, en nie die leeuwe nie.

4. ingegrawe, verskans.

5. d.w.s. kanonkoeëls.

[p. 122]

gansch niet te vresen vallen, soo haer maer cunnen beletten aen dese sijde van de Soute-reviere met geschut te landen, waertoe een redout, op seecker hooge duyn aen dese sijde in de mont van deselve leggende, ten hooghsten nodigh wesen sall ende bij ons goet gevonden ende de plaetse oock al ten deele geprepareert is om te beginnen, wachtende maer nae wat meerder hulp van de retourschepen uyt India in dien nodigen arbeyt, daer ons volck wat te weynigh ende swack toe vallen.

't Begon tegen den nacht seer hard uytten Z.Oosten te wayen, dat den ganschen nacht duyrden ende

den 24 dito noch niet affnam, maer even stijff bleeff continueeren tot den

25 dito 's morgens, als wanneer 't weder heel bedaert was ende ons volck wederom⁺ de cruywagens (gister om de harde wints halven hebbende moeten blijven stil staen) costen gebruycken; ende vingen desen avont, Gode loff, een zoo vis, wel 1700 stux herders.

26 dito, weer ende wint als gister. Was de bay weder vol vissen, maer vermits de zegens door outheyt heel gebroocken waren, costen se niet gebruycken, als noch besigh wesende met verstellen. 't Schijnt ons den Almogende wederom met vis sal gelieve te ontsetten, dat voor 't volck in den swaren arbeyt niet qualijck, ende veel beter als peguyns off robben, te passe comen sal.

27 dito, 's morgens stil, dijsigh ende mistigh weder. Bracht de schipper van 't galjot wat ijser aen lant, dat met d' eerste uyt 't patria aencomende schepen voorts nae Batavia sal gesonden worden.

Op den dagh regenachtigh ende buyigh uytten Z.Oosten, dat tegen den nacht in seer harde winden veranderde, soodanigh dat 't galjot genoegh te doen had om niet van sijn anckers te spillen.

Desen middagh had een wolff in 't gesicht van de veewachters een schaep bij 't lijff gevat ende, eer der affgejaeght wiert^1., al een quartier^2. affgescheurt, daermede weghliep.

28 dito, schoon, stil sonneschijn-weder. Ruylden 's morgens al vroegh 8 fraye schapen van Saldanhars, die wel 7 à 8 mijlen van hier lagen; des wat resolut^3. met⁺ ons coper waren omme haer te meer aen te trecken, maer met den taback moeten heel carigh^4. vallen, omdat se haest op is. Ware te wenschen dat meer hadden.

's Namiddaghs begond al weer heel hard uytten Z.Oosten te wayen, maer wierd omtrent middernacht stil.

29 dito, 's morgens fray stil weer. Eenige Brasilse pompoenen, meloenen ende waterlemoenen, ons door schipper Teunis Eyssen per 't galjot de Swarte Vos uyt Farnambucquo^(m) hier gebracht ende verleden weecke gesayt, begonnen al fray uyt de aerde te spruyten; maer de cadjangh, redelijck uytgeschoten sijnde, is door de

+ 143v

1. voordat hy van die skaap af weggejaag is.

2. kwart.

3. rojaal.

+ 144

4. suinig.

(m) Pernambuco (Recife) in Brasilië, op die oostelikste punt van Suid-Amerika, waar skipper Teunis Eyssen ‘door nooth’ aangevaar het, soos elf dae vroeër aangeteken is.

[p. 123]

scharpheyt der haerwortel, in d' aerde noch sittende, t' eenemael wederom vergaen, daer na desen noch nader preuve van nemen sullen.

Tegen den avont verleenden ons Godt Almachtigh wederom een fraye soo vis van tusschen de 14 ende 15 hondert schoone herders, die 't volck dapper wel te passe quam^1., vermits de Hollantse victualie meest op is, ende 't broot oock noch boven 3 à 4 weecken langer qualijck sal cunnen uytharden, edoch onse goede hoope blijfft op d' Indische retourvloote, nae^2. ontset van rijs, etc.

30 dito, weer ende wint als gister; insgelijx den laetsten dito.

1. K: quamen.

2. wat betref. Uitsonderlike gebruik, moontlik om die herhaling van op te vermy.