Daghregister. Deel 1. 1651-1655

⁺ October <anno> 1652

Adij, primo do., moij sonneschijn-weder, met variable winden in de baij, gelijck het veeltijts is, sijnde daer 't jacht leijt de wint N.W. ende een gotelinghschooth verder sterck Z.Oost ende hier aen lant stil ende veelderhande^6., invoegen weijnigh staet maecken cunnen hoe de wint buijten waijt.

Hebben op dato wederom wat erten sonder schellen gesaijt, comende die over 14 dagen^7. gesaijt hebben fraij op; ende die in den eersten gesaijt sijn, worden nu al heel rijp, als oock de cropsla, die uijttermaten schoone croppen seth.

D' adsistenten voor dato, op onse eerste aencomen^8. alhier, eens uijtgegaen wesende achter den Taeffelbergh om^(a), nae d' andere sijde van 't landt om de Zuijt, ende aldaer gevonden hebbende, nae hun raport, een baije die fraij beslooten ende vol schoone bosschagies^(b) was, soo hebben goet gevonden 't selve eens nader t' ondersoecken, te meer alsoo wel gemeent wort dat de particuliere Portugese Mosambicqsvaerders^(c) achter dese Taeffelbaij ergens havens hebben daer hun in de heen ende wederom reijse comen verversschen. Ten welcken eynde dan den stuijrman van 't jacht, nevens d' adsistenten van den Helm ende Verburgh, met eenigh g'armeert volck ende den Hottento Herrij die wat Engels spreeckt, tot weghwijser, heengesonden hebben om de gelegentheijt van do. baij ende bosschagie, etc., wat nader ende perfectelijck te ontdecken. Comende den

2 do. voormiddaghs gesamentlijck wederom, raporterende de voorgemelte baij recht Zuijtwaerts meest achter den Taeffelbergh seer bequaem ende voor alle winden genoechsaem beslooten, omtrent 1½ mijl in 't ront bevonden te hebben,⁺ 't incomen^9. van dien^10. N.N.O. ende Z.Z.W., invoegen alleenlijck eenighsints maer

+ 72

6. ‘variabel’, sodat mens nie kan sê van watter kant die wind waai nie.

7. over 14 dagen, 14 dae gelede.

8. voor dato, op onse eerste aencomen, vroeër, na ons aankoms.

(a) Dit het klaarblyklik betrekking op die besoek wat die assistente Pieter van den Helm en Fredrick Verburgh, saam met die boekhouers van die Drommedaris en die Reijger, op 5 en 6 Mei aan die gebied agter Tafelberg gebring het. Sien aldaar.

(b) Die huidige Houtbaai. Aan die ‘schoone bosschagies’ het Houtbaai inderdaad sy naam te danke (vgl. 11 Julie 1653). Die beskrywing van die baai, wat onder die volgende dag gegee word, by name die mededeling dat dit goed beskut is behalwe ‘eenighsints maer wat voor de Z.Z.W. wint’, laat geen twyfel daaroor nie dat ons hier met Houtbaai te doen het.

(c) ‘particuliere Portugese Mosambicqs-vaerders’ kan beteken private Portugese skepe (d.i. skepe van private persone in teenstelling met skepe van die Staat of Kroon), wat na Mosambiek gevaar het; of Portugese skepe wat in die besonder vir die vaart op Mosambiek bestem was. Vgl. in hierdie verband bv. Keller: Colonization, pp. 110-130.

+ 72v

9. toegang.

10. van dié baai, nl. Houtbaai.

[p. 65]

wat^1. voor de Z.Z.W. wint soude openleggen. Edoch na derselver seggen, meeninghe <sic> echter achter seecker hoeck met schepen noch te schuijlen sijn^2., hebbende voor dato Engelssen met een groot schip daerin geweest, volgens 't seggen van meergenoemden Herrij, die met 'tselve vandaer nae dese baije^3. soude verseijlt ende van do. Engelsen met twee sacken rijs vereert wesen.

Vonden aldaer oock seer schoone ende veele bosschagies met noch veel bequaemer, hoger, dicker, ende rechter boomen als oijt voor dato vernomen hadden omtrent 5½ duijsent treden van de strant, ende bequaemen wegh om de houtwercken met wagens off carren na de zeecant te voeren; item, een seer schoone, versse, in zee afflopende reviere, wel soo wijt ende diep dat men der met boots genoechsaem in roeijen can, edoch omtrent ½ mijl opwarts wat nauwer, vol ruijchte wordende, echter nae hun meeninghe tot heel in de bosschagie streckende; invoegen het hout willende drijven, met de stroom de revier soude cunnen affgedreven worden. 'T welck na desen verder t' ondersoecken staedt.

Op dato gemerckt meergemelten Pieter Brackenier over de woorden bij hem gesproocken: ‘'t ancker is wegh ende de cabel sal haest volgen’, geen bekentenisse wil doen, ende d' attestanten^4. in 't recolleren^5. van d' attestatien verclaren aen de stem maer gehoort ende niet gesien hebben deselve woorden bij hem gesproocken waren, is bij den Raedt verstaen^(d) hem van sijne detentie te ontslaen, ende over de^6. volgens eijge confessie gewenst hadde bij de weghgelopen personen te wesen, gecondemneert 3 mael van de rheede^7. te laten vallen, met hondert slagen voor de⁺ mast; ende om geen opruijinge meer onder 't volck te maecken, gestelt op 't jacht om aldaer sijnen dienst voortaen waer te nemen.

Soo is oock geresolveert^(e), de traenketels te stellen aen dese sijde van de Soute-Revier achter een hoghe santduijn even binnen in de mont der geseijde reviere leggende, omme hier over 't fort van den roock ende stanck niet becommert^8. te wesen, voor eenige sieckten daeruijt te causeren. Ende tot bewaringe van voorgemelte ketels ende derselver dependentien^9., op do. santduijn een cleijn redoutjen^10. van soden, 3 roeden in 't viercant, op te werpen om bij^11. de walvisvangers ende traencokers te besetten ende bewaecken, sullende bovendien oock strecken tot meerder verseeckeringe deser Taeffelbaij ende de daer in de reviere te houden sloepen, als oock wesen een bequaeme uijtkijck na de walvis ende schepen, die de baij mochten incomen, ende sodanigh tot bescherminge deser baije, dat seer beswaerlijck ijmandt met boots tegen onsen wil sullen cunnen landen, alsoo alle bequame advenuen^12. met ons canon cunnen beschoten ende gedeffendeert worden.

1. alleenlijck eenighsints maer wat, alleen maar 'n bietjie.

2. noch te schuijlen sijn, nog moontlik is om te skuil.

3. nl. Tafelbaai.

4. getuies.

5. vergelyking.

(d) Sien volledige besluit van die Raad, C. 1: Resolutiën, Raad van Politie, 1651-1663, pp. 22-24. K.A. Ook C.J. 780: Sententies, 1652-1697, pp. 11-12. K.A.

6. Sic. overdien?

7. Vgl. noot 9 o.d. 8/7/1652.

+ 73

(e) Ibid.

8. becommert word hier blykbaar in twee betekenisse gebruik: (a) gehinder; vgl. o.d. 23/9/1660 en WNT, s.v. (b) besorg, beangstig.

9. bybehorens.

10. fortjie.

11. deur.

12. toegange.

[p. 66]

3 do., fraij sonneschijn-weer met variable winden. Is voornoemde sententie over Brackenier genomen ter executie gestelt.

Op den middagh quamen den constabel ende noch 2 man van 't jacht (in de Soute-Revier geweest om riet te halen) vluchten ende ons aendienen dat meenichte in woonders hadden vernomen, ende door 7 à 8 (sijlieden met hun vijve wesende)⁺ over de reviere gejaeght, ende haer twee mackers, niet cunnende swemmen, met de sloep achtergelaten hadden; waerover^1. 12 à 14 g'armeerde soldaten heen sonden om de sloep ende d' andere 2 maets wederom te halen ende t' ontsetten^2., maer bij de Soute-Revier comende, bevonden 't 7 à 8 wijven van de bij ons hier woonende Ottentoos te wesen; welcke daer eenighe worteltjens tot hun voetsel uijt d' aerde groeven ende d' onse siende, al dansende nae haer waren toegelopen tot betooninge van vruntschap ende om wat tabacq off broot te versoecken.

Ondertusschen vertoont hem een van de op 24en passato weghgelopen persoonen uijt een bosjen, versoeckende verloff om binnen 't fort, behoudens lijff ende leven^3. te mogen comen, ende weijnigh daernae d' andere drie^(f), welcke te samen even voor den avont noch alle vier van selffs binnen quamen, sijnde^4. de soldaten gemist die, op 't gerucht dat^5. hieromtrent waren, nae hun hadden gestuijrt, welcke een uijr daernae wederom binnen quaemen.

Deselve aldus wederom ende binnen 't fort gecomen, hebben ons datelijck van hun verseeckert^6., ende een voor een bijsonder^7. g'examineert. Maer spreecken altemalen meest uijt eene mont, dat uijt eijgen ende onbedwongen wille waren deurgegaen op hope omme over lant in 't Vaderlant te comen; maer vermits de menichte hooge ende moeijelijcke bergen niet cunnende voorder als omtrent 24 mijlen van hier om d' oost comen, geresolveert wederom te keeren ende haer lijffsgenade^8. te bidden, als wel wetende grootlijcks misdaen te hebben. Maer willen gansch niet weten dat d' een d' ander daertoe opgemaeckt hadden, nochte oock wie⁺ den eersten aenvoerder is geweest, behalven Jan Blanx, welcke seijt dat met Jan van Leijen t'samen gespannen hadt, ende d' andere twee van selffs bij haer gecomen waren, ende dat over eenigen tijt^9. in 't jacht gedroompt hadde van een goudtbergh die sij meenden op te soecken ende dachte te vinden, nevens meer sulcke ende diergelijcke frivole kinderlijcke uijtslagen^10.; waerop voor eerst alle vier, elck appart, sijn in de boeijen gesloten, ende verseeckert dat met malkanderen niet mogen spreecken.

4 do., helder sonneschijn-weder met styve Z.Oostelijcke coelte. Heden andermael de voorgemelte fugitiven g'examineert ende verhoort wordende^(g), confesseren

+ 73v

1. om watter rede.

2. bevry.

3. behoudens lijff ende leven, met behoud van hulle lewe. Lijf beteken hier dieselfde as lewe, vgl. Eng. life.

(f) Die vier persone van wie hier sprake is, was Jan Blanx (van Mechelen), Willem Huijtjens (van Maastricht), Gerrit Dircksz. (van Elsen) en Jan Jansz. (van Leiden), lg. ook bekend as Jan Verdonck (van Vlaanderen). Sien weer 25 September 1652; en ook 1 Maart 1653.

4. hebbende.

5. Voeg in: sij.

6. hebben ons datelijck van hun verseeckert, het ons hulle onmiddellik in versekerde bewaring gestel.

7. apart.

8. behoud van die lewe.

+ 74

9. over eenigen tijt, 'n tyd gelede.

10. kinderlijcke uijtslagen, dwaas praatjies.

(g) Hulle konfessies is te vinde in C.J. 2952: Confessiën en Interrogatoriën, 1652-1673, pp. 15-16. K.A.

[p. 67]

vrijwilligh, dat hun voornemen was om nae Mosambique over lant te reijsen ende vandaer voorders nae 't vaderlant, ende dat tot sodanighen reijse eerst door Jan van Leijen waren aengemaent gelijck^1. oock selffs mede bekent; item, dat Jan Blanx (oock soodanigh belijdende) hun hadde moet gegeven om den wegh te wijsen, alsoo sigh eenighsints 't stuijrmansschap verstonde; maer ongeveer 24 mijlen van hier over 't geberchte gecomen wesende ende 'tselve seer moeijelijck ende onmogelijck bevindende om over te comen, alsmede dat haer den honger dwongh ende volgens dien^2. heel flauw wierden, wilden Jan van Leijen (den eersten aenvoerder geweest) ende Willem Huijtjens wederom keeren, als wanneer Jan Blanx hadde geseijt: ‘ghij sult nu mede voortgaen offick sal u doorschieten’; invoegen noch tot sanderdaeghs, den 30en September, metten anderen^3. over 't geberchte voortgingen, hebbende ondertusschen Gerrit Dircksz. (siende geen doorcomen aen 't geberchte) mede beweeght om wederom te keren, als wanneer Jan Blanx niet wel dervende alleen⁺ voortgaen, oock resolveerde te retourneren, ende alsoo op gisteravont noch van selffs binnen 't fort verscheenen ende om haer lijffsgenade baden - alles nader bij geteijckende confessien gespecificeert^(h).

Hebben bij hun oock gevonden een journael met roodt crijt geschreven ende gehouden bij Jan Blanx tsedert hun verloop offte vertreck van hier tot den 30en do., dat gesamentlijck wederom sijn gekeert, luijdende van woorde tot woorde als d' onderstaende copie dicteert.

Copie Journael gehouden bij Jan Blanx, nevens Jan van Leijen, Willem Huijtjens ende Gerrit Dircksz., den 24en September passato uijt haren dienst van hier weghgelopen, weghen^4. hun wedervaren.

‘In den Name des Heeren Jesu Christus.

Adij, 24 September des avonts van de Caep de Boa Esperance gereijst, onsen cours nemende naer Mosambique met ons vieren, Jan Verdonck^5. van Vlaenderen⁽ⁱ⁾, Willem Huijtjens van Maestright, Gerrit Dircksz. van Maestright, ende Jan Blanx van Mechelen, bij ons hebbende 4 bischuijten, ende vis. Godt laet ons de reijs wel vergaen. Oock 4 degens, 2 pistolen ende de hont.

Den 25 do., des avonts, gemarsseert 7 mijlen, 2 renosters sagen die tegen ons aenquamen ende meenden ons te vernielen maer Godt bewaerde ons. Jan Verdonck most sijn hoet ende degen verlaten^6.. Een luttel te vooren hadt onse hont jacht op een ijservercken^7. waervan hij gequest wiert in sijn hals, soo dat wij meenden hij

1. Voeg in: hij.

2. volgens dien, gevolglik.

3. met mekaar, tesaam.

+ 74v

(h) Ibid.

4. weens, aangaande.

5. Blykbaar oorspronklik uit Vlaandere, later van Leiden; Jan Blanx was ook 'n Vlaming.

(i) Dieselfde persoon as Jan Jansz. (van Leiden). Vgl. name 'n paar reëls boontoe en ook 25 September.

6. agterlaat.

7. Vgl. Scholtz, aangehaalde werk, bls. 13 en WNT. Vroeër het die woord 'n egel, rolvarkie, aangedui. Hier gebruik Blanx dit in die betekenis stekelvarken, Afr. ystervark. Vgl. o.d. 31/7/1656 waar Van Riebeeck 'n interessante opmerking oor die ijser- offte egelvercken maak. O.d. 31 Julie en 19 Aug. 1656 is sprake van 'n egelswijn.

[p. 68]

⁺ daer van soude gestorven sijn. Namen des nachts onse rust bij een waterbeecq in Godes naem; sagen oock 2 vogelstruijs^1.. Mosten den selven do. daer weer vandaen van^2. twee renosters^3. die op ons aenquamen, ende cosen alsdoen 't strant, daer wij twee mijlen gingen. Maeckten ons leger in 't eerste van de duijnen.

Den 26 do., des morgens gingen weder op de reijs begeven, cosen het strant na de Caep Angulius^4., marcheerden omtrent 7 mijlen. Ons eerste eeten was vier jonge vogels die in 't nest saten en drie eijers. Namen des avonts ons leger^5. aen strant, daer wij wat clipconten^6. beschaerden^7..

Den 27 do., gingen langhs de strant omtrent 7 mijlen, quamen des avonts tegens een seer hoogen bergh aen de zee^(j), die wij over mosten; daeromme bleven daeronder leggen rusten tot den

28 do., ende versagen ons met clipconten om met ons te nemen over 't geberchte, die wij brieden^8. en regen^9. die aen toutjens ende drooghden die, ende oock van^10. calbassen om water in te nemen.

Den 29 do., des smorgens ons op de reijse begevende over het geberchte meenden dien hoeck over te reijsen, ende hetselffde niet wel conde gaen, begond Jan Verdonck ende Willem Huijtjens berouw te crijgen, maer trocken

den 30 do. al evenwel voort tot sanderendaeghs sachtermiddaghs, wast^11. Gerrit het oock al moede, ende voor mij alleen conde geen dans maecken^12.; daerom resolveerden wederom nae 't fort te trecken, op hoop van barmhartigheijt ende genade.

In Godts naem

(onder stont)

Naer^13. gedane collatie is desen met het begonnen Journael, bij mij ondergeschreven⁺ sedert mij vertreck met root crijt gehouden, van woorde tot woorde bevonden t' accorderen. In teijcken der waerheijt hebbe ick dese met eijgen handen onderteijckent ter presentie van Pieter van den Helm, boeckhouder, ende Fredrick Verburgh, mede boeckhouder, als getuijgen hiertoe versocht, desen 4 October anno 1652.

(ende was geteeckent) 'Jan Blanx, P.V. Helm, F.V. Burgh.’

Savonts begondt seer hard te waijen, dat snachts soo vehement uijtten Z.Oosten toenam dat de geteerde tenten heel aen flersen^14. woeij; item den

+ 75

1. Gewone vorm van die woord in die 17de eeu. Daarnaas en later struisvogel. Hier (slordige?) meervoud.

2. weens.

3. renoster is dus al 'n voor-Afrikaanse vorm.

4. Agulhas?

5. lêplek, kamp.

6. soort seeslakke (Patella volgens WNT). Blykbaar kom die woord alleen in hierdie joernaal voor. Is dit dieselfde woord as klipkous (en), soort skulpdier? Kyk die aanhalinge in WNT uit Rumphius, Nieuhoff, Houttuyn. Klipkous dan 'n eufemisme vir klipkont?

7. vir onsself verskaf het, versamel het.

(j) Hulle het hier waarskynlik by die Hottentotshollandberge in die buurt van die huidige Gordonsbaai aangekom. Maar dan sal hulle opgawe van afstande erg foutief gewees het, want volgens hulle aantekeninge het hulle tot hier toe altesame 21 myl - d.i. Hollandse (of Duitse) myle - gereis, wat aan sowat 84 Engelse myl sou gelykstaan, terwyl die werklike afstand van Tafelbaai na Gordonsbaai oorland maar ongeveer 35 myl is.

8. verlede tyd van braden: gebraai het.

9. verlede tyd van rijgen: geryg het.

10. Bo: ‘versagen ons met’; hier van.

11. was 't i.p.v. was.

12. conde geen dans maecken, kon dit nie klaarspeel nie; vgl. WNT III, 2286.

13. ná.

+ 75v

14. stukke, flarde; vgl. WNT s.v. flars.

[p. 69]

5 do. noch veel harder, sulckx dat genoech te doen hadden onse wooninghen met stutten staende te houden, sijnde oock meest alle de roomsche boonen ende veele erten sonder schillen, vol peulen ende bloeijsel staende, onder de voet ende den taruw plat op d' aerde nedergewaijt, geduijrende^1. do. harde winden tot omtrent 10 uijren in den avont, als wanneer 't weer begond te bedaren.

Sondagh, 6 do., fraij, stil, warm sonneschijn-weer. Hebben tegen den avont hier vooraen op strant omtrent 2000 herders ende 200 santcruijpers^2. met de zegen gevangen, daer weder dese weeck smiddaghs van schaffen cunnen. De Heere sij gelooft voor den zegen^3..

7 do., idem, moeij, warm weer ende N.Westelijcke wint. Savonts wierd' heel mistigh.

Op dato hebben de gevangene fugitiven ten derde male wederom g'examineert^(k), welcke vrijwilligh buijten pijn van ijser^4. ende banden, off dreijgementen van dien, confesseerden, eerstelijck Jan van Leijen, dat Jan Blanx onderwegen op hare reijse had geseijt^5. van d' E. Comp. noijt eenigh goet maer alle quellingh van de werelt genoten hadt, ende daerom deselve soo veel affbreuck soude soecken te doen als⁺ cond offte mochte, als oock dat Mr.^6. Arien ende Mr.^6. Cornelis^(l) met hem, Jan Blanx, hadden de foij^7. ende 't goet succes van de reijse, mitsgaders op hem, Jan van Leijens, gesontheijt gedroncken, waertoe Mr. Arien 7 à 8 mutsjens wijn had gespendeert ende Mr. Cornelis aen Jan Blanx gegeven rottecruijt (om de wilde die hem vangen mochte mede te vergeven ende alsoo weder los te raecken), item een out scheermes; als oock dat do. Mr. Cornelis mede had willen deurgaen, maer door Jan Blanx was affgeraden omdat groote gagie won^8., ende niet behoeffden te arbeyden; allen 't welcke Willem Huijtjens mede bekenden, behalven alleenlijck dat niet en wiste Mr. Cornelis had willen medegaen; maer Gerrit Dircksz. seght, dat Mr. Cornelis hem sulcx noch op sijn alderlaetste selffs had geseijt genegen was om mede te gaen, maer door affradingh van Jan Blanx voors. hier bleeff, 't welcke Jan Blanx (gehoort wordende) oock beleijt^9. ende verclaert waerachtigh te wesen; insgelijcks mede dat hem ten eijnde voors. rottecruijt ende een oudt scheermes hadt mede gegeven; maer dat de foij met hem ende Mr. Adriaen soude gedroncken hebben, ontkende wel expresselijck, alsmede dat^10. uijt monde soude hebben laten gaen om de Comp. affbreuck te doen.

De Mrs. Adriaen <sic> ende Cornelis over voorhaelde saecken voor den gerechte geroepen ende alle sulcx voorgestelt sijnde, ontkennen alle 'tselve wel expresselijck, verclarende nergens van te weten, veel min van hun wegh gaen ofte voornemen^(m).

1. durende, aanhoudende.

2. soort haai, Rhinobatus annulatus.

3. Woordspeling met zegen, twee reëls hoër?

(k) Vir hulle verklarings op hierdie dag, sien C.J. 2952: Confessiën en Interrogatoriën, 1652-1673, pp. 16-17. K.A.

4. boeie.

5. Lees: dat hij na geseijt.

+ 76

6. meester, afkorting van titel van (skeeps)-dokter of barbier.

6. meester, afkorting van titel van (skeeps)-dokter of barbier.

(l) Adriaen de Jager, opperchirurgyn, en Cornelis Hansen Mayerp (of Majarp), onderchirurgyn. Sien C.J. 2952: Confessiën en Interrogatoriën, 1652-1673, pp. 17-18; en C. 1: Resolutiën, Raad van Politie, 1651-1663, p. 25. Albei in K.A.

7. foye of voye, d.i. dronk op de goede reis (Aantekening van Brill in Dagv., I, bls. 69). Van Fr. voie, weg, pad.

8. omdat groote gagie won, omdat (hy) 'n te groot maandgeld verdien het.

9. Vgl. noot 2 o.d. 25/9/1652.

10. Voeg in: hij, nl. Jan Blanx.

(m) Sien huile verklarings, C.J. 2952: Confessiën en Interrogatoriën, 1652-1673, pp. 17-18. K.A.

[p. 70]

⁺ 8den do., mistigh, cout weder ende N.Westelijcke wint. Syn eens na de Zoutpan gegaen om wat sout te halen, alsoo van die spetie^1. weijnigh meer geprovideert waren. Daer comende, vonden gansch niet, misschien te cout ende de zon noch te crachteloos wesende om sout te maecken, maer sal in de warm <sic> tijt apparent genoech te crijgen wesen, jae, als men de moeijte dede, wel sooveel dat jaerlijcks menichte scheepen soude cunnen affgeladen^2. worden, ende bequamelijck met boots te halen, alsoo jegenwoordigh soo weijnigh aenbrandingh^3. dicht aen de soutpan was, dat genoechsaem de boots daer soude cunnen geladen worden. Edoch is altijt sulcken slechten^4. water niet, ende dierhalven wagens van noden soude sijn, om 't sout uijt de pan aen de Soute-Revier te brengen, omtrent 1½ uijr gaens van daer sijnde, ende langhs de strant (die hard sant is) bequamelijck te geschieden.

9 do., idem; mistigh, cout weder met N.Weste-coelte. Sijn weder naest een dagh 3 à 4^5. wel 10 à 12 man aen de loop sieck te coij geraeckt.

Op dato hebben de gevangen fugitiven wederom ter examen gestelt ende bij interrogatorium ijder apart verhoort⁽ⁿ⁾, welcke alle meest met hare vorige gedane conffessien accorderen ende de meesters bij hunne expresse ontkenninge van 't gene de gevangens^6. wegen^7. haer geseijt hadden, persisteren^(o) ende verclaren van der gevangens weghloopen ofte voornemens, de minste voorweten gehadt te hebben, gelijck mede de gevangens verclaren de waerheijt in alles g'openbaert, ende al^8. geseijt te hebben wat sij weten. Invoegen bij den Raedt goet gevonden is^(p) hun⁺ saecken morgen in Godes name bij sententie voorts aff te handelen, ende ijder sijn verdiende straffe naer vereijsch van misdaet te laten ontfangen, als breeder bij sententie op dato daerover genomen^(q).

Savonts waren eenighe Saldanische Hottentoos bij 't fort gecomen^(r), waerover door de schiltwachten eenigh weijnigh allerm^9. gemaeckt wierde, comende den Hottento Herrij (die wat Engels spreeckt ende aen de oversijde van de reviere onder de noorderpunt, den Reijger, met sijn huijsjen onder ons beschut woont) met twee Saldaniërs voor de poort, versoeckende om binnen te comen, dat wij lieten geschieden. Ende deselve voor ons comende, tracterende hun met wat wijn ende taback, soodat omtrent 2 uijren daer^10. wel verheught wederom nae buijten gingen, g'affirmeert hebbende binnen corte daeghen veel van haer mackers met overvloet van vee soude aencomen, als wij maer coper (bij haer bras^11. genaempt) genoech hadden. Des haer partije^12. lieten sien, daer seer graegh^13. nae scheenen te wesen.

Dese 2 Saldaniërs waren veel cloecker ende frisser mannen als de Strantlopers die

+ 76v

1. stof, goed; vgl. WNT s.v. specie, 5) en 7). Die betekenisse daar gegee skyn nie hierdie geval goed te dek nie.

2. vol gelaai; vgl. o.d. 20/11/1652.

3. branding (van die see).

4. gladde, stil.

5. naest een dag 3 à 4 moet beteken: die laaste 3 à 4 dae.

(n) Hierdie ondervragings is te vinde in ibid., pp. 18-22.

6. gevangenes. Vir die vorm vgl. WNT IV, 1908.

7. met betrekking tot.

(o) Ibid., pp. 23-25.

8. alles.

(p) Vgl. C. 1: Resolutiën, Raad van Politie, 1651-1663, pp. 24-25. K.A.

+ 77

(q) Ibid., p. 26; en C.J. 780: Sententies, 1652-1697, pp. 14-17. K.A. Die vonnisse staan in albei hierdie stukke breedvoerig aangeteken.

(r) Soos voorheen aangestip, was die Saldaniërs (of Goringhaiquas) 'n veebesittende Hottentotstam, wat gewoonlik met hulle vee agter goeie weiveld aan getrek het. Sien April 1652, noot k. Hulle het dan gewoonlik ná die winterreëns, in die lentetyd, in die buurt van Tafelbaai aangekom, soos ons nou ook hier in die Dagverhaal sien.

9. alarm.

10. daerna? Ook NZAT het daar.

11. Een van Herry se Engelse woorde?

12. 'n party, 'n klompie. Van Riebeeck gebruik die woord ook sonder die lidwoord 'n, net soos in Afrikaans.

13. begerig.

[p. 71]

dagelijx hier bij ons woonen, maer echter van eene^1. kleedingh ende spraeck, hebbende aen hunne armen ringen van oliphantstanden^2., ende in hun haer gevlochten horentjens, even als cauris de Maldiba^3. tot siraet, alsoock copre armringen ende do. platen om den hals, ende niet anders bij haer als wat struijseijren ende pereij^4., ofte jonge ajuijn, ende loocq, die wij hier oock, in <'t> wilt wassende, redelijck abondant gevonden hebben ende 't saet meenen op te garen, om bij ons fort aen te queecken,⁺ gelijck wij met de esperges, suijringh ende mostert al begonnen hebben.

10 do., wint ende weer als gisteren. Quam Herrij smorgens met noch wel 12 à 14 Saldaniërs in 't fort, welcke met een dronck wijn off twee ende wat taback vereerden, ende sijlieden ons met wat jongen ajuijn ofte preij, belovende^5. binnen corte dagen met meenichte beesten aen te comen; soude nu heen gaen haer macquers^6. van ons adverteren^7., dat wij met coper ende taback versien waren om met haer te handelen; wilden oock partije oliphantstanden ende muscus, off cevet (dat haer hadden laten sien ende riecken) medebrengen, ende tegen taback ende coper verruijlen - waertoe hun met alle vrundelijckheijt ende goede tractementen aenmaenden. Ondertusschen ons best vast doende omme de fortificatie vorder in deffentie te brengen, waerinne de beginnende sieckte al weder groot belet causeert, dat willen hopen (beesten becomende) door Godes genade alsdan wel beteren sal^8.. Amen.

Op dato sijn de meergenoemde gevangene fugitiven door den Raedt bij sententie gecondemneert, namentlijck Jan van Leijen, als eersten aenrader tot het weghlopen sijnde geweest, aen een pael gebonden ende (door veele voorbiddinghe nevens Jan Blanx van de straffe des doots g'absolveert) de cogel over 't hooft geschooten, mitsgaders Jan Blanx, den weghwijser, gekielt^9., item met hondert ende vijfftigh slagen gelaerst te worden, nevens een bannissement daerenboven met Jan van Leijen 2 jaren langh als slaven in de kettingh aen de gemeene ende alle andere vuijle wercken⁺ te arbeijden, blijvende Willem Huijtjens ende Gerrit Dircksz. van Eltsen, door Jan van Leijen hun mede^10. wegh te lopen hebbende laten verleijen, eenlijck maer gebannen voor twee jaren in de kettingh als vooren^(s); ende Mr. Arien met Mr. Cornelis van 't geene over hun door gevangens was geseght, dewijle geen volle preuve van 'tselve cunnen becomen, g'absolveert, mitsgaders Mr. Cornelis uijt sijne detentie gelargeert^11. ende weder op vrije voeten gestelt.

11en do., weer ende wint als voren. Is voors. sententie ter executie gestelt.

12 do.^12., weer ende wint ut supra. Sijn omtrent 20 Saldaniërs bij ons gecomen, te

1. dieselfde; 'n aanduiding dat die Hottentotse dialekte nie veel van mekaar verskil het nie. Maar Herry se Strandlopers sal wel die uitskot van verskillende stamme gewees het.

2. ivoor.

3. Kauri is 'n Indiese naam vir 'n soort skulp, in die Ooste vroeër baie as geld gebruik, ook deur die bewoners van die Maledive, eilande in die Indiese Oseaan.

4. prei.

+ 77v

5. Hierdie belofte word telkens herhaal - in die hoop op herhaalde ‘vereringe’.

6. makkers.

7. in kennis stel.

8. nl. deur die vars vleis.

9. aan 'n tou onder die kiel van 'n skip deurgetrek.

+ 78

10. ook.

(s) Vgl. C.J. 780: Sententies, 1652-1697, p. 14. K.A. Op 1 Januarie 1653 is drie van die gevangenes, Jan Blanx, Gerrit Dircksz. en Willem Huijtjens, egter weer in vryheid gestel. Sien aldaar.

11. losgelaat.

12. Van 12 Oktober 1652 volg Brill in sy uitgawe van die Dagverhaal die Haagse teks.

[p. 72]

kenne gevende, dat soo^1. op haer vertreck stonden, om haer medemackers van ons te adverteren, ende gesamentlijck met hun vee ende oliphants^2. hier te comen, versoeckende tot een foijtje elck een stuckjen taback, dat wij haer gaven, nevens elck een dronck wijn, met vrundelijcke aenmaeninghe om ons haest met hun vee ende alles wat hadden bij te comen^3., alsoo coper ende taback voor haer genoech hadden, sij wilden maer onbeschroomt aencomen^4., waertoe deselve hun genegen thoonden, ende dierhalven haest het succes willen hopen te impetreren^5..

Deselve waren seer begerigh nae broot, daer hun gaerne mede getracteert hadden, ende veele vruntschap mede soude connen gedaen worden, maer nademael 'tselve al vrij begint op 't laest te lopen^6. ende 't rantsoen haest sullen moeten verminderen omdat geen ontset noch in 4 maenden hebben te verwachten, dewijle de voorjaerse⁺ scheepen apparent al verbij sijn, soo hebben deselve in plaetse van dien wat te meer met taback vereert; maer sal hier jaerlijckx wel wat meer broot, rijs ende arack dienen te wesen, om d' inwoonders mede te tracteren, alsoo wij bemercken sijlieden daermede grotelijcks cunnen aengelockt ende tot ons genegen gemaeckt worden; bespeuren insonderheijt oock daeraen, dat se algeduijrigh roepen d' Engelse haer heele sacken vol broot ende veel taback ende heele cannen vol arack ende wijn schencken - waeromme wij te meer versien dienen^7. omme d' Engelsen daerinne te overwinnen ende bij dese natie te aengenamer te worden, soo wij hun uijt 't lant tot ons willen trecken, alsoo doch anders niet een beest sal te becomen wesen, die apparent wel soo goetcoop sullen vallen, datter wel wat broot, taback ende wijn, off arack toe te geven op sal mogen staen^8..

13 do., vuijl, regenachtigh ende windrigh weder uijtten Westen. Hebben heden een affscheijtmaeltjen gegeten met d' opperhooffden van 't jacht (op hun vertreck gereedt leggende), altemalen met hier aen de Caep aengefockte hoenders, nieuwe erten sonder schellen, spenagie, kervel, warmoes^9., esparges een vinger dick, ende cropslae soo vast gesloten als cool ende stijff^10. 1¼ lb. ijder crop swaer, beginnende de cool ende wortelen fraij aen te groeijen, maer de rapen in den nieuwen vetten thuijn gesaijt ende fraij voor den dagh gecomen, sijn nu tot 2 malen weder vergaen, daer wij de haerwortel^11. (van welcke 't lant hier vol is) de schult van toe te schrijven.

1. aangesien? Die sin loop nie goed af nie. Of beteken soo hier ‘onmiddellik’?

2. Sou Van Riebeeck geglo het van die olifante? Of moet dit olifantstanden, ivoor wees? Vgl. noot 2 o.d. 9/10/1652.

3. om ons haest met hun vee ende alles wat hadden bij te comen, om gou met....na ons te kom.

4. sij wilden maer onbeschroomt aencomen, hulle moes nie bang wees om te kom nie.

5. verkry, Port. impetrar. Een van die baie Portugese woorde wat in die 17de-eeuse seemanstaal gebruiklik was. De Haan: Priangan, II, gee impreteeren - 'n drukfout? Vgl. o.d. 17/11/1652: ‘ende 't goet succes ons in corten te laten toecomen’. Die onderwerp van willen hopen is <wij>.

6. al vrij begint op 't laest te lopen, al byna op begin te raak.

+ 78v

7. waeromme wij te meer versien dienen, waarom te meer ons voorsien behoort te word.

8. datter wel....toe te geven op sal mogen staen, dat dit wel bekostig sal kan word om....op die koop toe te gee.

9. moesgroente, so iets as bredie.

10. ruim, goed.

11. WNT: ‘Een (kruipend?) plantgewas. In deze beteekenis meermalen bij van Riebeeck, zonder dat met juistheid blijkt wat men er onder moet verstaan’.

[p. 73]

Edoch op de sandige thuijn dicht achter 't fort blijven de rapen redelijck aen 't⁺ groeijen, ende sijn sommige al een cleijn caets-balleken^1. groot. 't Sal hier^2. apparent met alle vruchten wel gaen, als 't maer noch wat langer gelegen ende een reijs 5 à 6 omgespit, mitsgaders met mest van de koebeesten te becomen toegemaeckt^3. wort. Soo schieten^4. oock de garst (een hant vol op ons arrivement alhier gesaijt) seer schoone vette airen, ende den taruw verthoont hem tot heden oock noch al fraij, waervan voor de comste der retourvloote al mede nader ondervindinghe ende goet succes hopen te vernemen.

14en do., weder ende wint meest als voren, edoch was maer heel coudt. Item den

15 do., met veele regen ende N.Westelijcke wint, tot weijnigh vorderinge onser fortificatie streckende.

Ende nademael 't jegenwoordigh geen bequaem weder wort om 't incomen^5. deser baije, nae onse dickmael gegeven ordre ende iterative^6. vermaninghen aen den schipper van 't jacht gedaen, aff te diepen^7. tot narichtinge in 't aendoen deser rheede voor de schepen respective uijt Vaderlant ende India hier te arriveeren, waertoe voor dato dickmael bequaem weder ende dubbel gelegentheijt genoech is geweest, maer door de nonchelance des gemelten schippers getraineert^8., ende tot heden, door versuijm van denselven, nietjegenstaende onse dagelixe aenmaeningen nagebleven^9. sij, soo is verstaen (alhoewel wij niet van meeninghe waren 't jacht vóór 't volbrengen van dien te laten van den rheede scheijden) om tijt te winnen, dewijle doch onse hope van de paresse^10. der Meijscheepen^11. vergaet, daer wij de gelegentheijt des baijs incomen^12. gaerne mede nae Batavia hadden geschickt^13., 'tselve op morgen echter sijn despesche te geven nae de baije^14. Zuijtwaerts achter den Taeffelbergh leggende ende op den 2en deser door aenwijsinge van de bouckhouders Van den⁺ Helm ende Verburgh op onse ordre over lant nader ontdeckt ende bij den stuijrman van voors. jacht g'oordeelt een beter baije te wesen als dese, vol schoone bosschagie met veel bequaem hout ende redelijcke wel te crijgen^15., als breeder bij resolutie op dato met den schipper daerover genomen. Des denselven het gereedt gemaeckte

+ 79

1. 'n bal soos in die kaatsspel gebruik is. 'n Kaatsbal is volgens 'n aanhaling in WNT ‘van wit of zwart leder, opgevuld met paardenhaar’, so groot as ‘een tamelijke aardappel’.

2. nl. in die ‘sandige thuijn dicht achter 't fort’.

3. wat langer gelegen ende....met mest....toegemaeckt. Die betekenis van gelegen is nie duidelik nie. Die algemene bedoeling is dat die grond met beesmis moet bemes en herhaaldelik omgewerk word, en dan toegelaat om 'n tyd te lê.

4. schieten in die meervoud onder invloed van airen - of omdat die skrywer in gedagte ende den taruw met garst verbind.

5. ingang.

6. herhaalde.

7. met 'n skietlood die diepte meet (en in kaart bring - vgl. o.d. 25/2/1656).

8. uitgestel, op die lange baan geskuif.

9. onuitgevoer, nie nagekom nie.

10. verskyning, aankoms.

11. skepe wat in Meimaand uit die vaderland moes vertrek het.

12. de gelegentheijt des baijs incomen, die ligging van die toegange tot die baai (N.B. des baijs! Baai was destyds nog 'n betreklik vreemde woord in Ndl.).

13. schikken in die betekenis zenden, was in die 17de eeu nog baie gebruiklik in Ndl. en kom herhaaldelik by Van Riebeeck voor.

14. nl. Houtbaai.

+ 79v

15. by te kom, in die hande te kry, te vervoer.

[p. 74]

....^1. tot preuve van handel in de baijen van St. Helena ende Saldanha, nevens desselffs instructie op 't een ende 't ander, oock hebben ter hant gestelt, van inhoude wesende als bij ons copieboeck onder dato 14 deser can beooght worden^(t).

Savonts begond seer hard te regenen ende waijen, dat snachts noch al meer toenam. Insgelijx den

16 do. uijtten westen, sodanigh dat niet alleen 't jacht genootsaeckt was te blijven leggen, maer oock genoech te doen hadt om aff te rijen, lopende den wint heel nae 't Noortwesten, dat hier een glat lager^2. is, ende doorgaens 't jacht in groot prijckel stelt, waeromme te meer geresolveert hebben de gelegentheijt van de meergemelte baij achter den Taeffelbergh wat nader te laten ondersoecken omme te vernemen off 't jacht in de quade tijt daer beter te bergen sal wesen als hier; dat te wenschen waren, alsoo men alle daghen over lant in 6 à 7 uijren malcanderen soude connen bij comen, ende aldaer (seer schoone bosschagie sijnde) veele bequame houtwercken te crijgen wesen, aen 'twelcke 't jachtsvolck soude cunnen te werck comen, die hier in de Taeffelbaij pleijn^3. ledigh op 't schip moeten laten om 'tselve^4. te bewaren, off het^5. door de harde Z.Oostewinden van dese rheede (veeltijts prijckel genoech lopende) quam te verdrijven.

⁺ 17 do., wint west met wat beter weder als gister. Is 't jacht ten eijnde voors. van dese rheede des namiddaghs onder zeijl gegaen, settende^6. savonts onder 't Robben-Eijlant, blijvende de wint als vooren tot den

18 do. noch al westelijck met regen ende 't jacht onder do. eijlant leggende tot den

19 do. Smorgens heel schoon weder ende 't luchtjen in dese baij Z.Oostelijck wesende, sagen 't jacht van 't Robben-Eijlant onder zeijl gaen, maer moste op sijn oude plaetse wederom anckeren.

Snamiddaghs sijn eens gegaen besijden den Taeffelbergh omtrent 1½ mijl van hier, om te sien hoe het mostertsaet^7. stonde, dat wij daer seer schoon ende redelijck abondant bevonden te bloeijen ende tot saet te setten, ende nae alle schijnende apparentien wel ½ dosijn smaltonnen^8. vol aff crijgen sullen, dat dan van meeninghe sijn hier dicht bij ende omtrent het fort te saijen, tot verversinge van de aencomende Comps. scheepen seer bequaem wesende; item den Caepse suijringh, hier in groote abondantie in 't wilt wassende, ende 't saet ten dien fine^9. oock opgaderende, alsmede de preij ofte cleijnen ajuijn, dagelijx soo langhs

1. In albei tekste oningevul. Die woord wat hier weggeval het - Brill gee aan die hand opstel (Dagv., I, bls. 75, noot) - moet slaan op die Instructie voor de opperhoofden van 't jacht de Goede Hoope van 14 Oktober 1652 (Leibbrandt: Precis, Letters Despatched, I, blss. 51 vlg.).

(t) Vgl. C. 1: Resolutiën, Raad van Politie, 1651-1663, pp. 26-27. K.A. Blykens die notule het hierdie vergadering egter op 15 Oktober - en nie op die 14de nie - plaasgevind. Vir die instruksie van die bevelvoerders sien C. 493: Uitg. Br., 1652-1661, pp. 29-34. K.A.

2. een glat lager, 'n gevaarlike ankerplek; lager word gebruik vir lagerwal: ‘een kust of strand waarheen de wind waait; vaak met bijgedachte aan het gevaarlijke van zoo 'n kust’ (WNT VIII, 836). Die betekenis van glat (soms bot) as adj. by lager is onduidelik.

3. heeltemal, volslae.

4. die jag.

5. off het, sodat dit nie.

+ 80

6. ankerende.

7. naam van die plant, Brassica nigra.

8. klein vaatjies. 'n Smalton was 'n bepaalde maat - tussen 'n grofton en 'n halfvat (WNT).

9. ten dien fine, met dié doel.

[p. 75]

soo meer^1. in 't wilt vernemende, ende van alsoo goeden smaeck ende deucht wesende als in Hollant.

Savonts even thuijs gecomen ende 't gebet gedaen, mitsgaders de poort van ons noch qualijck halff volmaeckte fort gesloten wesende, quamen eenige inwoonders van Saldanha voor de poorte versoeckende den Captijn (denoterende 't opperhooft) te spreecken. Des wij^2. buijten quamen ende van deselve verstonden dat hier gecomen⁺ waren met hun 12en vooraff^3. met drie koebeesten ende vier schapen, thoonende oock eenige jonge struijsvogelen, ende drie oliphantstanden die op morgen aen ons wilde verhandelen voor coper ende taback; versoeckende nu weijnigh taback voor hare daervan brengende tijdinge, ende preadvertentie^4. dat binnen 4 à 5 dagen al de Saldaniërs met vrouw ende kinderen, mitsgaders duijsende beesten, oliphantstanden ende muscus^5. souden comen, dat wij haer tot meerder aenmaeninghe, nevens een dronck wijn, gaven ende sijlieden dierhalven seer blijde van ons affgingen om haer nachtrust te nemen, comende den

Sondagh, 20 do., smorgens vroegh, schoon, fraij weer ende stil sijnde, weder voor't fort met drie koebeesten ende 4 schapen, 2 oude ende 2 jonge dos., welcke haer affhandelden, als namentlijck de drie koebeesten voor 9 plaetjens coper van een pont ijder, ende ongeveer 1 lb. taback toegift, monterende^6. samen ijder beest 31 stuijvers 12 penningen, de 2 oude schapen voor 2 do. plaetjens coper ende ⅛ lb. taback toegift, dat ijder schaep quam te staen op 10 stuijvers 5½ penningen, ende 2 jonge, fraije, delicate, vette lammerkens voor ½ lb. coperdraet ende ⅛ lb. taback toegift, samen monterende 11 stuijvers 4 penningen, dat ijder lammerken was 5 stuijvers 10 penningen, minder als 1 lb. in Hollants gelt^(u), ende sijn van gevoelen metter tijt al beeter coop^7. sullen cunnen handelen, gelijck mede de oliphantstanden, die wij 3 stux matelijck^8. voor omtrent ½ lb. taback (monterende 2 stuijvers 13 penningen) costen^9.; item 2 jonge struijsvogelen voor ⅛ lb. taback, om te proberen off op te brengen^10. sullen wesen.

Op dato compt 't jacht hier weder ter rheede, rapporterende den schipper dat den hoeck van de Caep niet hadde cunnen omcomen, ende op de clippen aen 't Robben-Eijlant 't jacht bijnae verloren hadt. Des hem ordre gaven sijn reijse na de baijen⁺ van St. Helena ende Saldanha te vervorderen, volgens instructie hem ter hant gestelt^(v). Ten welcken eijnde den

21 do., weer ende wint als vooren wesende, weder van dese rheede scheijden. Ende sijn meergemelte Saldaniërs oock vertrocken, met weijnigh taback op hun bedelachtigh versoeck vereert hebbende, omtrent ½ lb. in 't geheel bedragende,

1. soo langhs soo meer, hoe langer hoe meer.

2. nl. die opperhoof, Van Riebeeck self.

+ 8ov

3. vooruit, voor die ander aan.

4. aankondiging vooruit.

5. of muskeljaat; sterkruikende stof, afkomstig van sivet- of muskeljaatkatte. Vgl. noot 8 o.d. 6/5/1652.

6. belopende, bedraende. 'n Penning was die sestiende deel van 'n stuiwer.

(u) In verband met geldwaardes en muntwese in die gebied van die N.O.I.K., sien volgende maand, noot f.

7. beeter coop, goedkoper.

8. matig, redelik.

9. Voeg in: handelen?

10. op te brengen, groot te maak.

+ 81

(v) Dié instruksie, wat 'n besonder uitvoerige stuk is, is gedateer 14 Oktober 1652. Daarvolgens moes die manne van die Goede Hoop o.a. ondersoek instel na die eilande, baaie, riviere, inwoners en handelsprodukte van die gebiede waarheen hulle gaan; en hulle moes ook met sekere ruilware wat hulle meegegee is, soos tabak, koper, broodmesse en skeermesse, reeds 'n ruilhandel met die inboorlinge aanknoop. Sien C. 493: Uitg. Br., 1652-1661, pp. 29-34. K.A.

[p. 76]

belovende binnen 2 à 3 dagen met meer beesten ende tanden aen te comen, daer hun met alle vriendelijckheijt ende goede tractementen toe aenmaenden, comende (soo desen even wegh waren) een ander Saldaniër vooruijt ons aenseggen, dat affgestuijrt was om preadvertentie aen ons te doen van de comste der meenichte Saldaniërs, met vrou ende kinderen^1. ende al hun vee aencomende ende dichte bij sijnde, omme met ons te handelen, versoeckende wat taback voor desselffs brengende^2. tijdinge - dat hem gaerne gaven, etc.

Ondertusschen is Herrij den Hottento (die wat gebroocken Engels spreeckt ende sigh arrogeert^3., hoewel tegen onse opinie, de oorsaeck te wesen van der Saldaniërs beginnende onderhandelinge met ons, ende dat sonder hem niet te doen soude vallen) nevens eenighe van sijn Strantlopers nae de Saldaniërs in 't gemoet gegaen^4. daer wij vremde speculatien^5. (alhoewel doorgaens wel getracteert is) op hebben, te meer omdat^6. voorstelt voor ijder beest 'twelck wij handelen een plaetjen coper van 1 lb. behoort te hebben ende voor makelaerdij schijnt te pretenderen^7., dat ten⁺ aensien van de handelinge^8. alhier te duijren cortagie^9. soude vallen. Echter sullen hem, soo veel mogelijck ende sonder merckelijcke prejuditie^10. geschieden can, soecken te complaceren^11., omme te beter te ondersoecken wat in sijn schilt voert; willen hoopen, jegenwoordigh bij de Saldaniërs wesende^12., 't besten onsentwegen verrichten sal, off dat do. natie weijnigh na hem vragen sullen, dat oock wel geloven, ende qualijck dencken cunnen (siende onse vrundelijcke bejegeninghen ende resolute^13., genegen handelinghe met haer) op eenige quade voorslagen van gemelten Herrij souden achten; alsoo wij aen dese weijnige reede^14. al eenighsints gemerckt hebben liever sonder Herrij als met hem willen handelen. Edoch is vooralsnoch niet wel vast te stellen hoe^15. met d' een off d' ander staen, off wat deselve bij den anderen vermogen^16.. Daeromme op ons hoede sijn, ende vandage de wachten beginnen te verdubbelen hebben, item alle timmerlieden, metselaers ende wat lepel houwen can^17. aen 't cruijen geset om in aller ijl de wallen noch wat hoger (sijnde noch maer 7 voeten) te crijgen. Ten welcken eijnde elck (op 130 wagens aerde op te brengen dagelijx gestelt wesende) noch 20 wagens daeghs veertien dagen lanck meer opgeleijt hebben onder vergeldinge van een vaem taback^18. (bij 't volck gansch niet ende

1. vrou ende kinderen (o.d. 13/11/1652, 14/11/1652 en passim) wissel af met vrouwen ende kinderen (28/10/1652).

2. teenwoordige deelwoord-in teenstelling met gebrachte tyding. Vgl. noot 10 o.d. 24/8/1652.

3. sigh arrogeert, hom aanmatig.

4. nae....in 't gemoet gegaen: toutologiese konstruksie.

5. vremde speculatien, suspisieuse gedagtes.

6. Voeg in: hij.

7. voor makelaerdij schijnt te pretenderen, voorgee reg op te hê as makelaarsloon.

+ 81v

8. handel.

9. te duijren cortagie, te groot korting (kommissie).

10. merckelijcke prejuditie, noemenswaardige skade (onkoste).

11. tevrede stel.

12. d.w.s. Herry.

13. resoluut skyn by Van Riebeeck soms die betekenis ‘vrygewig, rojaal’ te hê. Vgl. o.d. 6/12/1652, in die middel, en veral 28/1/1653: ‘des wat resolut met ons coper waren’.

14. reeds.

15. Voeg in: wij?

16. wat deselve bij den anderen vermogen, wat die een party by die ander vermag.

17. wat lepel houwen can, iedereen wat 'n lepel kan vashou, d.w.s. wat tot iets in staat is. Anders gewoonlik: al wat lepel lekken kan.

18. een vaem taback, 'n stuk roltabak van 'n vadem lengte; vgl. Afr. 'n span tabak.

[p. 77]

dierhalven daernae seer graegh wesende^1.) ijder persoon, gevende de helft nu, omtrent ijder ¼ lb. wesende, ende d' ander helft als de veertien dagen om sijn; latende oock tot meerder couragie ende lust de geruijlde beesten van cant aff^2. slachten ende schaffen, mitsgaders elck een mutsjen wijn geven. Waermede ijder met goede couragie aen 't werck is gevallen sonder één ledigh te houden, als^3. 2 timmerlieden passende op 't vermaeckende^4. van de cruijwagens ende andere⁺ materialen, door 't geduijrigh werck ontramponeert^5. wordende. Soo lieten mede op dato beginnen de crael^6. met een slooth graven om de beesten snachts in te bergen; item wat meest^7. (op gister 1½ mijl van hier gevonden ende fraije verteert sijnde) halen, tot toemaeckinge^8. van onse thuijnen, daer de cruijden wel voortcomen, maer sommige, insonderheijt rapen ende erten, veele weder vergaen door de scherpe haerwortel, seer veel in 't lant wesende ende hiermede^9. hopen te verbeteren. Dat de Heere geve. Amen.

22 do., harden regen met N.W.wint, ende voorts anders niet sonders gepasseert.

23 do., smorgens wint Z.Oost met redelijck moij weder, edoch 't luchtjen wat betogen met eenige regenbuijtjens; echter wiert op den dach heel claer met sonneschijn.

Heden compt Herrij nevens 3 à 4 andere, bij ons hier woonende Ottentoos (nadat twee nachten met eenige inwoonders van Saldanha te landewaerts in geweest was) wederom in 't fort, medebrengende twee elanthooffden verciert met groote, schoone hoornen, die aen ons vereerden ende nae desselffs seggen (in gebroocken Engelse tale) bij die van Saldanha vernielt ende doot geslagen, ende 't vleijs in hare hutjens opetende.

Op den middagh begondt vrij hard te waijen uijtten Z.O., dat tegen den avont noch al vrij stercker ende harder toenam.

24 do., 't weder heel bedaert ende schoone, warme sonneschijn met stilte wesende, hebben andermael wat turckse boonen gesaijt in aerde^10. mest toegemaeckt, op hoope beter als de vorige, die niet voort gecomen sijn, opwassen sullen.

25 do., smorgens wint N.W., 't weder heel dijsigh, edoch op den dagh warme⁺ sonneschijn wesende.

Smiddaghs becomen tijdinge datter meenichte vis aen strant in de baij lagh en beijlden^11., waeromme aen den constabel last gaven den zeegen te trecken; 'twelck terstont geschiede ende vingen omtrent 500 delicate herders, die desen avont noch al meest voor 't volck (dagelijx swaer ende lastigh arbeijdende) lieten schaffen.

1. wat ons volk glad nie het nie, en dus baie begerig na is.

2. van cant aff, van nou af, onmiddellik. Vgl. van cant aen o.d. 18/4/1654.

3. behalwe.

4. Lees: vermaecken, regmaak, herstel. ‘Vermaeckende’ onder invloed van ‘passende’?

+ 82

5. onklaar, stukkend; van Fr. ramponer, beskadig, met versterkende voorvoegsel ont.

6. Eerste maal dat die woord in dié vorm in Ndl. gebruik word? Van Port. corral, curral.

7. Lees: mest.

8. bemesting. Vgl. noot 3 o.d. 13/10/1652.

9. deur middel van die mis.

10. Voeg in: met.

+ 82v

11. Vgl. noot 4 o.d. 14/5/1652 en noot 1 o.d. 26/10/1652.

[p. 78]

26 do., wint variabel ende moij weer. Schoten heden met canon van de punt den Reijger nae een seer groote, monstreuse zeekoe, die in de baij dicht aen strant lagh en beijlden^1., ende wel geraeckt sijnde maer vermits met de sloepen niet tijts genoegh claer conde raecken om daer bij te roijen^2., heeft hem^3. echter evenwel noch t' sewarts gesalveert^4..

Sondagh, 27 do., schoon, warm weder, de wint aen d' een sijde N.W. ende^5. d' oversijde van de baij Z.Oost. Hebben heden van onse nieuwe rapen met lamsvleijs voor d' eerste mael gegeten, daeronder eenige van een halff pont swaer, ende emmers^6. soo delicaet als in 't vaderlant, sonder eenige de minste wormsteeck. Maer alsoo ons twee ackers met rapen in den nieuwen thuijn wel opgecomen, maer door de scharpheijt der haerwortel (daer veel vruchten door vergaen) weder uijtgegaen sijn, soo valt de portie van de rapen ende andere aerdt- ende moesvruchten noch wat sober, maer hopent^7. 't lant met mest te verbeteren ende voor eerst ons beste doen om van alles saet te winnen.

'T begon tegen den avont uijtten Z.Oosten hard te waijen ende vrij sware vlagen over den Taeffelbergh te vallen. Hebben desen avont voor d' eerste mael oock⁺ crooten^8. ofte roode beetwortelen, redelijck dick, gepluckt^9. ende gegeten, die hier mede wel schijnen te aerden.

28 do., wint N.W. met moij, warm weder. Hebben wat pompoenen gesaijt in aerde met mest geprepareert, waervan goede vruchten metter tijt hopen te genieten.

Savonts comen hier weder 8 à 9 inwoonders van Saldania voor 't fort bij ons met tijdinge dat eenige schapen dicht bij de Soute-Revier hadden lopen, die <sij> met ons (beduijdende als <sij> geslapen hadden) wilden verhandelen, ende dat hare mackers met vrouwen ende kinderen, mitsgaders meenichte van beesten, in corte dagen soude volgen, versoeckende echter voor de gebrachte tijdinge om wat taback, daer wij <hen> wat mede vereerden.

29 do., wint ende weder ut supra, edoch 't luchtjen een weijnigh betogen wesende. Hebben op dato een goede zoo vis met de zegen aen strant gevangen van omtrent 1600 stux in 't getal. Ondertusschen sijn vast besigh een crael voor de te handelen beesten met een sloot van 8 voeten wijt ende 4 diep te omgraven, ende voorts onse fortificatie in wat meerder deffentie te brengen, daer d' aerde soo hard in de gracht bevinden bijnae als formele^10. steen. Invoegen genoech te doen hebben <d' aerde> met picken ende houwelen los te crijgen, sijnde al veele schoppen ende spaden daerop gebroocken, ende worden onse cruijwagentjens mede heel dun die door manc-

1. lagh en beijlden, gelê en ‘beil’ het. Walvisse, seekoeie en vis ‘beil’ dus. Vgl. noot 4 o.d. 14/5/1652.

2. roeien.

3. 'n Seekoei hoef nie 'n koei te wees nie!

4. t' sewarts gesalveert, seewaarts gered, die see in gevlug.

5. Moet hier aen ingevoeg word, of is dit reeds 'n voorbeeld van die Afrikaanse gebruik van oorkant sonder voorsetsel? Vgl. o.d. 12/1/1653.

6. ten minste, stellig wel.

7. Sic.

+ 83

8. rooibeet; van dieselfde stam (Lat. carota) as Eng. carrot.

9. pluk met die betekenis ‘uittrek’, is in Ndl. nie ongebruiklik nie.

10. ‘geheel het....karakter hebbend van de zaak die door het znw. wordt genoemd’ (WNT). Vgl. nog o.d. 8/11/1652: formele donderslagen.

[p. 79]

quement^1. van cleijne spijckers, nevens^2. ander werck, belet blijven te repareren. Des daervan ende andere saecken hoogh nodigh ontset^3. van doen hebben. Soo hebben oock van die van Saldania een schaep ende 2 cleijne oliphantstanden voor weijnigh taback ende dun coperdraet (omtrent in alles....^4. stuijvers bedragende),⁺ gehandelt.

Savonts doncker weder met wat regen, beginnende tegen den nacht seer hardt over den Taeffelbergh uijtten Z.Oosten te waijen, continueerende den

30 do. den geheelen dach, sulckx dat aen de fortificatie niet coste gewerckt worden, vermits op de walle met de cruijwagens niet cunnen staende blijven, maer van boven neder soude waijen. Ondertusschen is den hovenier vast besigh met wat comcommers ende pompoenen te saijen in aerde met mest gemenght, waervan willen hopen ter bequamer tijt, nevens al ons ander gesaijde, goede vruchten sullen becomen.

Ultimo do., even onstuijmigh weder ende wint als vooren, soo affgrijsselijck hardt dat alle onse boonen, erten ende garst, seer schoon in vruchten ende aijren staende, aen stuck woeijen, soodat te vrese qualijck ijts tot volcomen wasdom sullen crijgen dat wat hoogh opwast, alsoo de Z.Oostewinden soo hardt doordringen datter niet voor staen can^5.. Invoegen ons beste wil^6. van rapen ende wortelen sullen hebben, waervan den tijt ons wijser maecken sal.

Heden sijn eenige Saldaniërs weder vertrocken met een tabackje^7. tot een foij, op haer gewoon bedelachtigh versoeck, ons hope gevende haest met veel volckx ende vee sullen opdonderen, dat te wenschen ware, alsoo onse Hollantse victualie op 't eijnde loopt.

1. gebrek.

2. sowel as.

3. uitkoms (deur nuwe voorraad te ontvang).

4. Oningevul.

+ 83v

5. staen can, bestand wees teen, uithou.

6. grootste nut.

7. stukkie tabak.