Daghregister. Deel 1. 1651-1655

September anno 1652⁺

Adij, primo do., even onstuijmigh, nat weder met seer harde ende sware valbuijen^7., waerdoor 't jacht dese dagen wederom op swaer prijckel heeft gelegen.

2en do., weer ende wint als vooren.

+ 65v

7. valwinde.

[p. 56]

3 do., wat bedaert, maer echter noch al coudt, windrigh weder uijtten Z.Oosten; ende sijn al weder eenighe luijden sieck te coij geraeckt.

4 do., schoon, helder sonneschijn-weder met stilte. Hebben d' eerste peulen sonder schellen beginnen te plucken, ende al redelijck geele wortelen omtrent een pinck dick gegeten, die wij een weijnigh tot preuve op ons eerste aencomen gesaijt hebben, staende degeene die dese ende verleden maent in d' aerde sijn gebracht mede heel fraij, als oock de rapen, cool, taruw, garst ende grauw erten.

Op dato heeft hem den corporael van de soldaten, Joost van der Laeck, droncken sijnde, vrij stoutelijck verloopen met groote ende vuijle woorden te voeren, ende sigh t' opposeeren tegen den Oppercoopman Riebeeck, waerover vooreerst in apprehentie^1. is gestelt^(a).

5 ende 6 do., schoon warm weder als voren. Waren veele walvissen in de baij. Ende hebben wederom wat wortelen, rapen, boonen ende cropslae gesaeyt, die hier soo schoone croppen set offt in 't vaderlant was, maer de boonen schijnen heel verdorven te sijn. Edoch nemen echter preuve off se sullen willen opcomen. Den andivij^2. wast mede soo fraij dat een lust is om aen te sien; item oock de roomse ofte groote boonen^3., die met de warmte vrij beginnen te verquicken^4.. Turcxse boonen hebben al eenige gesaeijt, maer door den harden regen altemalen bedurven, daer met de aencomende warmte wat nader preuve van sullen nemen.

⁺ 7 do., nat, vooghtigh weer ende N.Westelijcke wint. Is voors.^5. Van der Laeck over geperpetreerde insolentien^6., etc., van sijne actuele bedieninghe gesuspendeert^7., als breeder bij de notulen ende diffinitive sententie, onder dato deses gevelt.

8 do., weer ende wint als voren, tot tegen den avont; doen wiert het fraij, warm, stil weer. Item den

9 ende 10 do., wesende veele walvissen in de baij.

Op dato hebben 't jacht nae 't Robben-Eijlandt gesonden omme de gelegentheijt, etc., aldaer eens te gaen ondersoecken, ende alsoo de wint op den middagh Westelijck liep ende vrij wat leelijck begond uijt te sien, moste tegen den avont onvolbrachter reijse wederom ter rheede comen, gaende des anderdaeghs, den

11 do., wat beter weer ende de wint Z.Westelijck wesende, wederom onder seijl nae voors. eijlandt, daer des avonts op....^8. vadem santgront omtrent een halff myltjen van 't landt voor een fraije sanbaij^9. tusschen 't vaste landt wel ten ancker quam^(b).

Heden hebben wederom een acker met beedt, ende 1 do. met beedtwortelen^10.,

1. hegtenis.

(a) Oor Van der Laeck se oortreding en verhoor sien C. 1: Resolutiën, Raad van Politie, 1651-1663, pp. 17-18; C. 326: Attestatiën, 1652-1665, pp. 1-5; en C.J. 1: Criminele en Civiele Regtsrolle, 1652-1673, pp. 1-6. Almal in K.A. Uit hierdie stukke blyk o.a. dat in die plek van Van der Laeck as korporaal voorlopig aangestel is Paulus Petkov van Danzig. Op 1 Januarie 1653 is Van der Laeck egter weer in sy amp herstel. Sien Dagverhaal onder hierdie datum.

2. andyvie. Ongediftongeerde i, soos in ouer Afrikaans.

3. boerboontjies, Faba vulgaris, volgens WNT onder boon.

4. op te lewe.

+ 66

5. voorschreven, bogemelde.

6. geperpetreerde insolentien, begane onbeskofthede.

7. van sijne actuele bedieninghe gesuspendeert, uit sy teenswoordige amp geskors.

8. Oningevul; aanduiding dat ons met 'n kopie te doen het; in NZAT weggelaat.

9. Sic. Sandbaai.

(b) Hierdie ‘fraije sanbaij’, wat aan die oostelike kant van Robbeneiland lê (min of meer teenoor die huidige Bloubergstrand), was die aangewese aanloopplek op die oop, onbeskermde kus van die eiland. Later is 'n huisie daar gebou en 'n waterput gegrawe, en ons kry weer dikwels verwysings na ‘'t sandbaijken’. Sien kaart no. 30, K.A. Veel later, onder die Engelse bewind, het dit die naam Murray's Bay gekry.

10. geelbeet of mangelwortel.

[p. 57]

gesaijt, die hier fraij voortcompt, soo wij bemercken aen degeene welcke voor dato gesaijt hebben.

12 do., warm, stil weer.

13 do., idem, ende comt 't jacht wederom ter rheede van 't Robben-Eijlandt mede brengende omtrent hondert swarte vogels (duijckers^1. genaemt, van goeden smaeck), item weijnigh peguijns^2., nevens omtrent 3000 stucx eijeren die wij altemaelen aen 't volck omdeelden, om hun eenighsints wat te dienen tot verversingh offte vernieuwingh^3., comende niet qualijck te passe, alsoo de stockvis op is, ende nu al eenige malen met de zeegen weijnigh opgedaen hebben. Den Schipper van gemelte⁺ jacht, Sijmon Turver, bracht oock mede een levendighe jonge zeerop, ende rapporteerden dat deselve daer maer tamelijck abondant^4. waren, ende geen speck op 't lijff hadden om traen aff te branden; item oock datter geen versch water te becomen was, maer peguijns ende swarte duijckers in abondantie. Edoch, alhoewel aen de medegebrachte jonge zeerob scheen, dat wegen 't speck^5. desselffs rapport daermede accordeerden, soo heeft den Oppercoopman Ribeeck, considererende de menichte traen die jaerlijx uijt Moscovien^6.(c) van de robben gehaelt wort, het daer niet bij willen laten, maer geresolveert morgen in persoon met 't jacht derwarts te gaen omme selffs alle gelegentheden van 't een ende 't ander te gaen ondersoecken. Weshalven ten dien eijnde

op 14 do., een fraije Z.Westelijcke wint sijnde, per voors. jacht van hier nae do. eijlant is onder seijl gegaen, mede nemende beijde de sloepen met partije balijs^7. ende tobben^8. om eijeren, peguijns, ende ander gevogelte voor 't volck mede te brengen om te eeten, alsoo de gort ende erten mede al smal^9. begint te worden, ende die van Saldania noch met geen beesten verschijnen.

Snademiddaghs onder 't Robben-Eijlant op....^10. vadem santgront ten ancker comende, gingen nae lant ende vonden al de eijeren op de Noordthoeck door de meeuwen (dewijle de duijckers van hunne nesten de vorigen <sic> daghen door 't jachts volcq waren verjaeght) weghgenomen ende opgegeten; waeromme na de Zuijthoeck gingen, daer wij 't vol eijeren vonden, maer alsoo <'t> laet op den avont wierdt, namen maer 5 à 600, nevens 25 vogels, mede na boort, latende 6 man aen lant om den

1. Vgl. Scholtz: Uit die Geskiedenis van die Naamgewing, ens., bls. 11.

2. Vgl. Scholtz, aangehaalde werk, bls. 5, noot. In ander tale, wat die naam ook, regstreeks of onregstreeks, aan Portugees ontleen het, begin die woord met pin- of pen-, soos Eng. penguin, Ndl., Du. pinguin, Fr. pingouin. Die vorm sonder n is dus opvallend. Die Afr. pikkewyn moet van 'n vorm sonder n kom. Elders in die Daghregister, bv. fol. 88v. (Bylae I), gebruik Van Riebeeck ook die vorm sonder n. Ons moet aanneem dat dit 'n uitspraak pighwyn of pighwien (gh soos g in Eng. go) voorstel. Vgl. nog o.d. 13/7/1658.

3. nuwe soort kos, afwisseling. Vgl. veroudert o.d. 6/4/1652.

+ 66v

4. maer tamelijck abondant, nie alte volop nie. Van Riebeeck self bevind dit anders. Kyk o.d. 15/9/1652.

5. wegen 't speck, wat die spek betref.

6. vorstendom Moskou, hier allig Rusland.

(c) ‘Moscovien’, d.i. Rusland. In die sestiende eeu het die Engelse Muscovy Company heelwat traan aan die kuste van Rusland versamel, maar die Nederlanders het die Engelse later uit die Russiese handel verdrywe. Vgl. Williamson: A Short History of British Expansion, I, pp. 86-91 en 233.

7. As skeepsterm gewoonlik: middeldeur gesaagde vate.

8. vaatjies, dikwels met ore.

9. min.

10. Oningevul; in NZAT uitgelaat.

[p. 58]

⁺ 15 do., smorgens vroegh (de wint vrij hard Z.Oostelijck waijende) ten eersten de rest van de eijeren op te halen. Maer sooals^1. deselve ten dien eijnde daer wederom quaemen, vonden al de nesten als vooren van de meeuwen ledigh gemaeckt, gelijck ons selffs^2., mede aen landt coomende, oock bleecq; sulcx dat wij, niet anders cunnende crijgen, omtrent 600 stux peguijns nae onse vaertuijgen dreven, die haer lieten voortdrijven oft schapen waren.

Ondertusschen liet den E. van Riebeeck 6 robben doodt slaen ende villen, die daer in groote abondantie vonden, met wel vrij dick speck op 't lijff ende schoone dicke vellen, sulcx datter niet alleen traen, maer oock goede vellen van te comen staedt, apparent tot goet proffijt^3. van d' E. Compagnie. Gaende wijders 't eijlant rontsom ende overal dwers over ende weder cruijssende, bevondt het te wesen op veele plaetsen vrij santachtigh met bossjens, oock op sommige plaetse redelijck bewassen met gras, ende alderhande fraije, welrieckende cruijden ende bloemen; item, aen verscheijden oorden eenighe straeltjens verschwater uijt de gront na 't strant ende over de clippen in zee affleckende, wel soo veel dat men daer geen dorst behoeft te lijden, ende als men putten begond te graven, soude apparent wel meer quantiteijt gevonden worden.

't Woeij desen dach soo hardt uijtten Z.Oosten, dat hem^4. gemelten Riebeeck des avonts niet vertrouwde met de sloep nae boort te varen, maer sondt de schipper met eenigh volck nae sijn jacht, alsoo maer 3 man aen boort waren, blijvende selffs in persoon, nevens 15 à 16 man, snachts aen lant ende

⁺ den 16 do., 't weer bedaert sijnde, is met alle peguijns nae boort gevaren ende onder zeijl gegaen, comende tegen den avondt wederom aen landt in 't fort de Goede Hoope, alwaer het den voorleeden nacht soo hard uijtten Z.Oosten had gewaeijt als 't oijt te vooren gedaen heeft; waeraen te bespeuren is dat het gemeenlijck in zee ofte een mijl à 2 buijten de wal noch al moij weer is alsset hier al heel hardt waijt.

17 do., smorgens heel fraij, stil weder, maer op den middach begondt schielijck seer hardt te waijen ende regenen uijtten Z.Westen ende tegen den avont wederom stil.

18 do., wint ut supra, S.Westelijck ende buijachtigh, doch niet hardt.

Op dato is den Oppercoopman Riebeeck met den timmerman eens te landewaert in achter den Taeffelberch heen gegaen omme te ondersoecken offer oock naebij eenige meer bosschagie als voor desen gevonden, mochte wesen, alsoo het timmerhout uijt 't Vaderlandt becomen veele verbroijt^5. is ende oock wat licht valt om

+ 67

1. toe.

2. d.w.s. Van Riebeeck self.

3. Van Riebeeck die optimis, anders as Skipper Turver!

4. sig.

+ 67v

5. Blykbaar dieselfde woord as verbro(e)ijt o.d. 24/9/1652, 24/3/1654, 11/9/1655. Lees verbroeyt. Die betekenis is nie duidelik nie, maar moet so iets wees as: deur broei kromgetrek, deur verkeerde behandeling onbruikbaar gemaak. Afleiding van broeden, broeien: WNT III, 1422. Vgl. Kloeke: Herkomst, p. 293. Die lesing in NZAT: verbruikt, sal wel 'n gissing wees.

[p. 59]

vaste wooninghen, etc., van te maecken vermits de harde valwinden uijt het geberchte, waerdoor somtijts schijnt alles te sullen onder de voet waijen watter is, gelijck wij reede aen de gemaeckte wooninghen van het lichte hout vernemen, dervende^1. onse swaerste huijsinghe sonder stutten niet laten alleen staen. Des als geseijt nae swaerder hout is uijt gaen sien, comende omtrent 1½ mijl van 't fort achter in 't hangen^2. ende sommige cloven van den Taeffelbergh, bevonde daer seer schoone bosschagies, in dewelcke met duijsende^3. fraije dicke, ende vrij langhe,⁺ rechte boomen vonden een soorte bijnae als boecken- ende essenhout, maer vrij swaer ende wat moeijelijck om te halen, edoch echter bij nooth te crijgen, brengende 2 fraije stucken omtrent 2 voet in 't rondt dick mede omme pennen van te maecken, daer men de schilderhuijsen^4. op setten soude.

Omtrent ¼ uijr verder ende wat hoger tegen voorhaelde geberchte vonden noch bij honderden sodanige, jae veel grooter, bosschagies soo vol van schoone, groote, lange ende rechtop wassende boomen, dat men der heele masten van scheepen, bij duijsende^5., edoch met moeijte, uijt soude cunnen halen, behalven de bosschagies vóór desen omtrent 2 mijlen verder gevonden. In voorgemelte bosschagie vonden op eenighe boomen datums geteijckent van den jaren 1604, 1620 ende 1622, sulcx dat alsdoen 'tselve al gevonden is geweest. Edoch bij wien, coste niet vernemen^(d).

Alle 't welcken ons dapper doet verwonderen dat veele ervaren Oost-Indischvaerders doorgaens gesustineert hebben hier geen hout te becomen soude wesen, daer nochtans behalven de groote bossen, meenichte bosschagies dicht bij de waterplaets, ofte fort, van corte, cromme boomen sijn, seer bequaem tot branthout, coolen maecken soo schoon als de beste boscoolen in 't vaderlant, maer moet omtrent ¼ uijr in 't hangen van den Taeffelbergh gehaelt worden, dat een cleijn principael^6. is voor die der om benodight sijn.

In dit opsoecken van voorhaelde bosschagies hebben oock bevonden op verscheijden plaetsen de schoonste ende vetste bou- ende weijlanden van de werelt, seer wijt, breedt ende vlacq leggende met fraije ende veele, jae ontelbare, verssche⁺ revieren doorstrengelt, waervan de grootste^(e) omtrent halff soo wijt als den Amstel^7.(f), in de Soute-Revier, heel diep sijnde, affloopt; ende indien de Soute-Reviere mede soo diep ware, wasser bequaemelijck met roijvaertuijgen^8. in te varen, maer door de meenichte santplaten ende clippen in de Soute-Revier leggende, is 't qualijck soo verre op te comen als^9. bij hoogh springh^10. met een plat schouwetjen^11., sijnde jammer

1. durvende.

2. Vgl. noot 12 o.d. 28/4/1652.

3. met duijsende, teenswoordig: by duisende; vgl. volgende alinea.

+ 68

4. waghuisies (vir die skildwagte).

5. bij duijsende, vgl. noot 3 hier vóór.

(d) Vir Van Riebeeck en sy mense moes dit verrassend gewees het om hierdie jaartalle op die bome te sien en aldus uit te vind dat ander blankes alreeds só lank vóór hulle daar was. Dit is moeilik om met sekerheid te sê wie die jaartalle op die bome uitgesny het, maar daar is in elk geval verskeie moontlike mense: in 1604 was bv. Steven van der Hagen met 'n groot vloot in die Kaapse waters; in 1620 het die Engelse seevaarders, Andrew Shillinge en Humphrey Fitzherbert in Tafelbaai aangekom en 'n hele aantal Nederlandse skepe hier aangetref (sommige van die gesagvoerders van die skepe het ook verklaar dat hulle die land in die omgewing verken het); en in 1622 het weer 'n ander Engelsman, kapt. Johnson, Tafelbaai besoek. Vgl. Theal: Hist. of S.A. before 1795, I, pp. 352-353, 369-371 en 373-374.

6. een cleijn principael, 'n kleinigheid; vgl. WNT, s.v. principaal.

+ 68v

(e) Dit is klaarblyklik die Liesbeekrivier.

7. Blykbaar die Amstel in Holland. Hierdie ‘verssche revier’ is blykbaar dieselfde ‘verse riviere, bij ons den name gegeven van den Amstel’ (21/2/1657) maar later genoem die Liesbeek, klaarblyklik weens die ‘lies’ wat langs die rivier gegroei het (24/7/1658). Van Riebeeck sal die Liesbosch in die buurt van Culemborg geken het. ‘Heel diep sijnde’ slaan op hierdie rivier, nie op die ‘Soute-Revier’ nie.

(f) Die Amstel, bekende Hollandse riviertjie wat in Amsterdam in 'n hele paar kanale of gragte opgesplits word en aldus in die IJ uitmond.

8. roeibootjies.

9. behalwe.

10. springvloed.

11. platboomskuitjie.

[p. 60]

dat het lant daer omtrent bij mancquement van volck niet mach^1. bebout worden, waeraen Chinesen oft andere vrije luijden fraij cunnen te werck comen ende de cost crijgen^(g).

Herten, hinden, reetjens, elanden, hasen ende ander wilt vernemen nu ende alle daghen in groote meenighte maer is soo schuw, dat met honden noch roers ongenakelijck^2. sijn, insgelijcks gansen, eenden, patrijsen, snippen ende veelderleij ander groot ende cleijn gevogelte welcke hier seer overvloedigh sijn, maer door hunne wiltheijt mede niet te becomen. Edoch als men gereetschappen ende luijden van kennisse hadden om vogelcoijen, etc., te maecken, souden misschien wel te crijgen wesen, alsoo de veele versse revieren achter den Taeffelbergh <daer>toe op verscheijden plaetsen bequaem syn.

19, 20, 21 do., redelijck goet, maer noch al coudt, guijr weder ende westelijcke wint.

Op dato sijn 2 persoonen over vechterije gestraft^(h).

Sondagh, 22 do., Amsterdammer Kermis^3., guijr, windrigh weder uijtten N.Westen. Insgelijcks den

23 do., ende is op dato een adelborst, genaempt Bartholomeus Claesz., van 't water overleden, ende leggen noch al eenige soo aen coortsen als loop, sieck te coije.

⁺ 24 do., weer ende wint ut supra. Hebben geresolveert 't jacht de Goede Hoope voor 't leeghleggen^4. (alsoo hier weijnigh dienst doet) te senden na de baijen van St. Helena ende Saldanha, mitsgaders d' eijlanden daeromtrent gelegen, tot ontdeckinge van de custen, etc., ende principalijck wat aldaer in handel off andersints tot proffijt voor de E. Comp. mochte te doen vallen, als breeder bij resolutie op dato met den Raedt daerover genomen⁽ⁱ⁾.

Hebben oock vandage wat volck in 't bos gesonden om latten te halen, daer men de corps-du-guarden^5. mede sal decken, sijnde ons plancken ende andere houtwercken veele verbroijt^6. ende door 't cruijen^7., etc., onbequaem, mitsgaders aen 't packhuijs al meest geconsumeert.

25 do., smorgens mistigh, stil weder sijnde, vernamen den verleden nacht 4 man weghgelopen waren, namentlijck Jan Blanx van Mechelen, bosschieter op 't jacht, mitsgaders Willem Huijtjens van Maestright, bootsgesel, Gerrit Dircksz. van Eltsen van Maestright ende Jan Jansz. van Leijden, soldaten hier aen lant bescheijden, niet wetende werwaerts heen sijn, offte in den sinne hebben. Waerover den E. van Riebeeck den schipper liet aen lant comen, omme wat nader met den Raedt op

1. kan.

(g) Die moontlikheid van Chinese tuinbouers en blanke vryburgers is reeds op 21 en 27 April geopper. Sien aldaar.

2. Na noch sou mens verwag genakelijck (i.p.v. ongenakelijck), by te kom, ‘te becomen’.

(h) Dié twee persone was Jan van Leyden en Michiel Gleve. Sien hulle vonnisse, C.J. 780: Sententies, 1652-1697, pp. 7-8. K.A. Michiel Gleve (van Stralsund) is egter, volgens mededeling in die Dagverhaal, op 5 Desember 1652 reeds weer as ‘geweldiger’ aangestel. Sien aldaar.

3. WNT VII, 2373: ‘Dewijl de kermissen op bepaalde, geregelde tijden plaats hebben, kunnen zij dus als middel tot tijdsbepaling dienen’. Blykbaar is, of was, 22 September dus die datum vir Amsterdam Vgl. o.d. 3 Oktober 1658, waar iedereen besig is om sy tuin vol groente te plant ‘tegen de compste van de vaderlantse kermis’.

+ 69

4. voor 't leeghleggen, in plaas van leeg te lê; vgl. empassant voor 't leegh-gaen (13/8/1652).

(i) Vgl. C. 1: Resolutiën, Raad van Politie, 1651-1663, pp. 18-20. K.A.

5. waghuise.

6. Vgl. noot 5 o.d. 18/9/1652 (bls. 58).

7. heen en weer skuiwe?

[p. 61]

die saecken te letten, ende van 't een ende 't ander, mogelijck sijnde, informatie te becomen. Eenige persoonen dan daerover roepende^1., is soo veele g'openbaert, dat eenen Pieter Jansz. Brackenier, bosschieter hier aen lant bescheijden, desen morgen geseijt had: ‘het ancker is wegh, de cabel sal wel haest volgen; sijn sijlieden nu wegh, daer sullen wel haest noch meer deurgaen’. Item, desen morgen in de tenten gepraet wordende van degeene welcke weghgelopen waren, hadde oock geseijt: ‘ick woude⁺ wel dat ick er bij was’, volgens attestatien ter requisitie van den gerechte daer over beleijt^2.(j). Over alle 't welcke gemelte Brackenier, geroepen sijnde, niet heeft willen bekennen, maer alles geloochent. Des tot nader gelegentheijt bij provisie in apprehentie gesloten is.

Hebben vandage oock bij placcaet den volcke affgelesen, hun voor 'tweghloopen te wachten^3. op pene^4. als tegen de overloopers is gestatueert^5., ende d' ondeckers van eenige comploitere^6. offte voorgenomen verraedt te vereeren^7. met 50 gulden die schuldigh is, nevens vrijdom van straffe, ende de onschuldige eens sooveel, nevens advancement tot 't eerste vacante offitie^8., etc., als breder bij 't selve onder dato in 't placcaetboeck is te sien^(k).

Snachts heefftet vrij hard geregent.

26 do., met onstuijmige N.Westelijcke winden tot weijnigh vorderinge van ons werck. Ende begond 't volck al vrij te murmereren over den continuelen moeijelijcken arbeijt aen de fortificatie ende omspitten der landerijen, insgelijx mede over 't schaffen^9., vermits de stockvis op is, ende dienthalven somtijts een dagh verbij gaet als geen versse vis can gevangen worden, dat bij mancquement van dien maer twee mael daeghs, namentlijck smorgens gort ende savonts erten, coste geschafft worden; oock dat vandage, gelijck noch eens^10. geschiet is, ende nootsaeckelijck (geen scheepen uijt 't patria van de Meij-tijt^11. verscheijnende) meer sal moeten gebeuren, een vleijs- offte speckdagh met versse vis off gevogelte verspaert^12. wort, om do. victualie (over de helft al geconsumeert sijnde) wat te doen strecken, alsoo met⁺ vleijs ende speck (geen scheepen tusschenwijle uijt 't patria off beesten van d' inwoonders becomende) tot d' arrive^13. van de retourvloote uijt India niet sullen cunnen strecken, ende noch veel min met erten ende gort, daer ten alderuijterste niet langer als noch twee maenden mede toe cunnen, ende met brood oock 't rantsoen op 3 lb. sweex^14. sullen moeten verminderen - van allen 't welcken hunlieden (sooveel behooren te weten) hebben onderright gedaen ende voor dees tijt noch te vreeden gestelt, mitsgaders met eenen^15. voorgelesen eenige notable poincten uijtten generalen articulbrieff^(l), hoedanigh ijder eer- ende eedtshalven schuldigh is (aengaende de

1. oproepende.

+ 69v

2. aangevoer: van die ww. beleggen. Kyk WNT II, 1698, maar ook 1703.

(j) Sien in hierdie verband die verklaring van Willem Gerritsen en Teunisz. Pijl, C. 326: Attestatiën, 1652-1665, p. 7. K.A.

3. op te pas (dat hulle nie wegloop nie).

4. straf.

5. in die verordeninge bepaal.

6. Sic. Vir comploterie, komplottery.

7. skenk, beloon.

8. pos, betrekking.

(k) Sien die betrokke plakkaat in Kaapse Plakkaatboek, 1 (1652-1707), pp. 5-6.

9. voedselvoorsiening.

10. noch eens, tevore reeds.

11. afvaart gedurende Mei voorafgaande.

12. uitgespaar.

+ 70

13. Lees arrivement, aankoms.

14. (de)s weeks, per week.

15. met eenen, terselfdertyd.

(l) Die Generale Artikelbrief was, soos Godée Molsbergen dit noem, 'n ‘algemeen wetboek voor Compagniesdienaren’ (Jan van Riebeeck, p. 225, Bylae XII). Dit het 'n verskeidenheid van voorskrifte bevat, bv. in verband met dissipline onder amptenare, godsdiens en godsdiensoefening, salarisse, partikuliere handel, rantsoene, wapens en skeepsinstrumente, testamente en goedere van oorledenes, en ede van amptenare. Daar is vyfkeer algemene artikelbriewe afgekondig: in 1601, 1634, 1658, 1672 en 1742, iedere keer met 'n geringe mate van wysiging en aanvulling. Jan van Riebeeck het in die onderhawige stadium (September 1652) begryplikerwyse die artikelbrief van 1634 gebruik. Die volledige teks daarvan is te vinde in Van der Chijs: Nederlandsch-Indisch Plakaatboek, 1602-1811, I (1602-1642), pp. 309-369.

[p. 62]

rantsoenen van eeten ende drincken) nae tijts ende saecks gelegentheijt d' ordre bij de opperhooffden beramende^1. te submitteeren^2., ende echter sonder tegenspreecken aen Compagnies fortificatien ende andere nodige saecken te arbeijden, mitsgaders wachten ende tochten waer te nemen, sodanigh ende waer sulcx de nooth offte gelegentheijt des tijts is vereijsschende.

Ende alsoo van sodanige murmereringhe nootsaeckelijck ijmant roervinck^3. is, hebben ons beste gedaen sulcken persoon na te vorssen, ende ten dien eijnde den aenbrenger belooft 2 cannen wijn ende sijn naem te verswijgen, om sodanigen opreuijer sijn verdiende straffe te doen ontfangen. Item, willen hopen den Almogende ons haest secours^4. sal laten toecomen, 't zij met scheepen uijt 't patria off beesten, etc., van d' inwoonders, alsoo 't gewas van wortelen, rapen, cool, etc. noch te onlanghs in d' aerde is geweest om vrucht tot voetsel van te genieten, doende tusschen wijle dagelijx ons beste om vis te vangen met de zegen, maer wil juijst altijt niet evenwel gelucken, want gister omtrent 100 cleene steenbrassems ende soo⁺ veel herders^5. als een haringh groot hebben gevangen, daer pas^6. 2 daegen smiddaghs van cunnen schaffen. Ende heden weder uijt visschen sijnde geweest, hebben gansch niet gevangen, echter doen ons beste 't volck goeden moet te geven om in den arbeijt soo weijnigh^7. als mogelijck te doen. Edoch, soo de murmeratien hoger beginnen te lopen, sal 't in consideratie comen om hun daghgelden boven hun bedongen gagie^8., toe te leggen, wel verstaende soo wij bij non paresse^9. van scheepen in 't schaffen ende rantsoenen per mancquement van victualie verminderen moeten. Idem, willen Godt de Heere bidden dat het bijtijts versien sal. 't Geeft ons geen cleijn bedencken wegen 't weghlopen van vooraengetogen^10. personen datter misschien meer aen vast sijn, ende wel ijts vrempts^11. in den sinne hebben; des wij oock de wachten verdubbelt hebben, ende de ronden^12. cort op den anderen snachts van vertroude persoonen (soo wij altoos^13. meenen) laten waernemen ende scherpe ondersoeck doen nae alle conspiratien offte complottien <sic> onder 't volck, om meerder ongemack soo veel doenlijck voor te comen. Waertoe ons den Albestuijrder sijn hulpe wil bijvoegen. Amen.

Ondertusschen wert ons aengedient dat eene Harmen Vogelaer van Lubeeck, adelborst alhier bescheijden, de roervinck wegen 't schaffen ende murmeratie, etc., souden sijn, waernae scherp lieten vernemen, ende verscheyde attestatien^(m) beleggen^14., om denselven (eerst met goede pampieren wel gewapent sijnde^15.) op te verhooren ende wijders te doen wat de nooth ende gelegentheijt van saecken sal coomen tot meeste ruste te vereijsschen.

1. beraamd.

2. onderwerp.

3. opruier, aanstoker.

4. hulp, redding.

+ 70v

5. harders.

6. slegs.

7. ?!

8. vasgelegde loon. Woorde soos gagie, bagagie, bosschagie toon die oorgang van slot-e tot -ie reeds in Van Riebeeck se tyd. Vgl. Kloeke: Herkomst, pp. 131 vlg.

9. non paresse, nieverskyning.

10. tevore genoemde.

11. vreemds, verdags.

12. rondgange, rondewagte.

13. ten minste.

(m) Verklarings van Valentijn Lehman, Pieter Witsinck e.a., C. 326: Attestatiën, 1652-1665, pp. 9-11. K.A.

14. Vgl. noot 2 o.d. 25/9/1652.

15. d.w.s. wij eerst....gewapent sijnde.

[p. 63]

27 do., regenachtigh, buijigh, variabel weder.

28 do., harde, drooghe, Z.Ooste coude winden.

Hebben op dato verscheijde persoonen g'examineert wegen de weghlopers, ende⁺ murmuratie voors. ende soo veele te weten gecomen, dat gemelten Brackenier volgens eijgen confessie bekent heeft geseijt te hebben dat wel wenste bij de wegh gelopen persoonen te wesen, edoch spotswijse^1.. Maer dat geseijt soude hebben: ‘het ancker is wegh, ende de cabel sal wel haest volgen’, ontkende wel expresselijck⁽ⁿ⁾.

Soo beleedt voornoemde Harmen Vogelaer mede dat onder anderen geseijt had: ‘als ons geen vis ende vleijs samen sal geschaft, maer vleijs ende speck telckens met vis verspaert^2. werden, wensten wel datter noijt een vis gevangen wiert, ofte geen vis meer in de revier was’. Over 't welcke ende meer andere vuijle woorden, streckende tot oproeringhe onder 't volck, bij den Raedt gecondemneert is ten affschricke van anderen met hondert slagen gelaerst te worden^(o), latende de saecke van gemelte Brackenier tot nader gelegentheijt in surchance^3. ende hem in apprehentie omme ondertusschen soo veel mogelijck noch wat nader informatie te becomen.

Snachts heeftet seer hardt uijtten Z.Oosten gestormt, ende scheen off alles onder de voet soude waijen watter was.

Sondagh, 29 do., schoon, stil sonneschijn-weder. Op dato hebben ons adsistenten nevens nog 9 ander personen, onder haer elven^4., met den Hottento die wat Engels spreeckt^5.(p), boven op den Taeffelbergh geweest, daer se vuijr stoockten dat wij 't sagen, tot teijcken dat se boven gecomen waren, sijnde seer moeijelijck om op ende aff te comen, ende boven op vlacq, met weijnigh groente bewassen, omtrent soo breedt ende 3 mael soo langh als den Dam tot Amsterdam^(q), met eenige plasjes versch water.

30 do., fraij weder als gister met een cleijn luchtjen uijtten Z.Oosten. Heden⁺ dorsten 't volck aen den E. van Riebeeck voorstellen: dat wel genegen waren vandage vermits 't moije weer uijt vissen te gaen, maer moste haer beloven dan 't speck daervoor niet t' onthouden; waerop tot antwoort cregen, dat wel uijt visschen soude gesonden worden alser tijt was ende Sijn E. goet dochte; ende aengaende 't inhouden off mesnageren^6. van vleys off speck ende ander victualien, gehandelt soude worden, als behoorlijck was, na tijt ende saecks gelegentheijt.

Ondertusschen vernamen veel vis voor 't fort tegen strant, dat de zeegen lieten trecken, ende ten eersten in eene treck vongen^7. over de 1400 stux herders, ende de schipper van 't jacht met de sloep na de revier om riet varende, empassant^8. aldaer noch 1000 stux in 2 trecken, soodat nu weder overvloedigh hadden, daer desen

+ 71

1. vir die grap.

(n) Vgl. verklarings van Brackenier en Jan Vis, C.J. 2952: Confessiën en Interrogatoriën, 1652-1673, p. 13. K.A.

2. uitgespaar deur vis te skaf.

(o) Vgl. C.J. 780: Sententies, 1652-1697, pp. 9-10. K.A.

3. surséance, opskorting.

4. onder haer elven, elf altesaam.

5. Hottento die wat Engels spreeckt, die Herry van later.

(p) ‘Hottento die wat Engels spreeckt’ - Sien weer 7 April 1652, en noot h aldaar.

(q) Die Dam, d.i. die bekende plein voor die Koninklike Paleis (die vroeëre Raadhuis) in Amsterdam. 'n Uitvoerige geskiedkundige behandeling, tesame met afbeeldings van die Dam in die sewentiende eeu, is te vinde by Brugmans: Geschiedenis van Amsterdam, I, pp. 277-292 en 293; en II, pp. 267 en 325.

+ 71v

6. bespaar, besuinig.

7. byvorm van vingen.

8. in die verbygaan.

[p. 64]

middagh ende avont aff lieten schaffen^1., ende ordre gaven om morgen middagh ende avont mede te doen, in plaets van speck ende erten, om deselve wat te strecken, namentlijck elcke mael voor al 't volck stijff 300 stux herders, waerbij ijder man ten naesten bij 3 vissen, meest een voet langh, mochten gebeuren^2.; ende alhoewel dit wat tegen 't volckx sin was, lieten 't echter soo voortgaen, soo om, als geseijt, onse Nederlantsche victualien te langer te doen strecken, alsoock om te laten blijcken dat geen wet van de gemeene man wilde gestelt sijn, etc.

Intrum^3. hebben meer aengetogen^4. Pieter Brackenier weder verhoort ende g'examineert, die niet meer als voor desen wilde bekennen, onaengesien d' attestatien tegens hem beleijt^5.; des sijn saeck weder tot morgen is uijtgestelt.

1. daer desen middagh ende avont aff lieten schaffen, waarvan ons vanmiddag en vanaand te ete gegee het.

2. mog te beurt val.

3. interim, ondertussen.

4. aangehaalde, genoemde.

5. Vgl. noot 2 o.d. 25/9/1652.