Daghregister. Deel 1. 1651-1655

Augustus anno 1652

Primo do., insgelijckx de baij vol walvissen, met stil, bequaem ende groeijsaem weder, tot groot voordeel van 't saet dese daegen in d' aerde gebracht; maer den⁺ thuijn die wij weder beginnen te repareren, is d' aerde soo extraordinaire schoon ende vet, mitsgaders bequaem om met slooten na ons wil te omgraven, dat met Godt de voorste^1. niet te twijffelen sij off sal uijttermaten vruchtbaer vallen, gelijck al eenighsints blijckt bij 't verdroncken saet daerinne voor desen gesaeijt, 'twelck op verscheijde plaetsen, onaengesien door 't water verstroijt is, in 't wilt opcompt, insonderheijt 'tgeene op eenige hoecken van besaijt gewesene ackertjens noch staende is gebleeven, als cool ende grauw erten, welcke seer treffelijck uijtloopen ende noch al ijtswes van behouden sal cunnen worden; mogen hoopen onse rapen ende wortelen op de mulle, sandige aerde om dit fort gesaijt, nae hare jegenwoordige redelijck schijnende apparentie mede wel voortcomen ende volgroeijen sullen.

Desen verleden nacht is wederom een soldaet, genaemt Albert Elders, overleden ende tegen den avont ter aerden bestelt.

2 do., smorgens coudt, droogh ende hard, windrigh weder uijtten Z.oosten, maer heden op den bil van den Leeuwenberch gegaen sijnde, vernamen ende sagen aldaer claerlijck de N.westelijcke wint uijt den zee tegen de Z.oostelijcke wint in de baij aenwaijen, d' eene soo sterck als d' ander; sulcx hieraen genoechsaem bespeuren cunnen onse aenteijkeninghe van de winden in de baij niet overeencomen met de winden die buijten de baij in zee waijen, gelijck wij oock al dickmael gepresumeert hebben aen de groote dijninghen om dees tijts jaers doorgaens uijtten N.westen de baij in vernemende.

+ 62

1. met God as leier, met Gods seën. Vgl. noot 1 o.d. 20/1/1652.

In 't fort de Goede Hope

3 do., wint in de baij Z.oostelijck als vooren, met heel fraij weder. Waren wederom veel walvissen in de baij, welcke den verleden nacht dicht aen de strant, vrij groot geraes gemaeckt hadden met blasen ende ander gewelt dat se daer bedreven.

Op dato sijn wij met alle man van 't strant metter woon nae binnen in 't fort⁺ getrocken, daer wij all eene, namentlijck de noorderpunt, genaemt den Reijger, stijff 16 voeten hoogh in volcomen deffentie hebben ende besigh sijn om de Zuijtpunt, cruijswijs daer tegenover leggende, mede te voltrecken, ende wes meer^2. noch te doen staet.

+ 62v

2. wes meer, wat daarvan meer.

[p. 52]

Heden is weder een soldaet, Daniel le Pla geheeten, overleden.

Sondagh, 4 do., cout, windrigh weer uijtten Westen met drijvende wolcken.

5, 6 ende 7 do., schoon, stil sonneschijn-weer, ende veele walvissen in de baij.

Op dato hebben besijden den Taeffelbergh bij de Verse-Reviere, 't landt wat opgedrooght sijnde, weder ondernomen stricken te stellen om herten, ende elanden (mogelijck sijnde) te vangen; ten welcken eijnde daeromtrent een kleijn wachthuijsjen van riet lieten stellen voor de persoonen die der bij nacht ende dagh op passen souden.

8 do., westelijcke wint ende donckere lucht, daer jegens den avont groote ende sware slaghregenen op volghden. Insgelijcks den

9 do., waerdoor 't lant weder vol water raeckte ende oorsaeck was datter geen vee^1. coste gevangen worden.

10 do., schoon, helder sonneschijn ende stil, warm weder, maer dappere^2. coude nachten ende morgenstonden.

Heden hebben wederom wat garst ende wortelen gesaeijt in den nieuwen thuijn daer wij dapper aen arbeijden. Den verdroncken taruw ende erten, met den laetsten grooten regen weghgespoelt, comt op verscheijde plaetsen fraij uijtte aerde opspruijten. 'T is jammer dat het niet heeft mogen op sijn besaijde plaets blijven, maer⁺ hopen 't nu beter bewaren sullen cunnen met een dijckje ende slooth dieder om leggen, 'twelck het, vermits de vettigheijt ende bequaemheijt van de gront, wel meriteert^3., ende te hopen is, alles fraij voortcomen sal, gelijck aen 't weghgespoelde saet reede blijckt, dat als geseijt aen alle canten (gespoelt sijnde) in 't wilt heel weeligh opcomt.

In de nanacht begondt wederom seer hardt te regenen ende waijen uijtte westelijckerhant. Item den

11 do., sulcx dat 't jacht al wederom genoech te doen had om aff te rijen, alsoo 't met dese N.westelijcke wint doorgaens op een lager wal^4. leijt, ende dierhalven al wat dangereus^5. is voor soodanigen jacht hier altijt ter reede leggende, 'twelck genoeghsaem met een loots-^6., off doghboot^7., off ander bequaem vaertuijgh soude cunnen affgesien^8., ende soodanigh jacht hier wel g'excuseert mogen worden, soo 't na desen tot geen emportante saecken bevinden nodigh te hebben ende empleo^9. te geven; waervan ons de tijt ervaringhe wert^10. geven.

Desen morgen quamen ons volck mede thuijs van de Soete-Revier, op de wacht geweest hebbende om harten te vangen, met rapport dat het landt door den regen soo vol water was geworden datter geen cans ware ijts te crijgen, maer noot-

1. wild.

2. flink, bra.

+ 63

3. verdien, toekom.

4. strand of kus waarheen die wind waai.

5. al wat dangereus, vry gevaarlik.

6. boot waarmee die loods aan boord kom.

7. klein vissersvaartuigie; dog beteken kabeljou, moontlik Eng. dog(fish).

8. klaargekom.

9. diens, werk. Uit Spaans; vgl. De Haan: Priangan, II, p. 773, noot 3.

10. sal. Van Riebeeck gebruik meermale werden as hulpwerkwoord van die toekomende tyd, net soos in Du.

[p. 53]

saeckelijck gewacht diende^1. tot droger tijt, des wij hun altemalen met derselver gereedtschappen lieten thuijs comen.

12 do., noch al vooghtigh, ongestuijmigh, cout ende windrigh weder uijtten Westen. Sagen de elanden ende herten omtrent^2. even buijten canonschoot van ons fort in redelijcke abondantie weijden ende loopen; maer sijn soo wilt dat men se niet genaecken can - 'twelck ons seer verdrietigh valt, want wat middel dat wij⁺ aenwenden, cunnen gansch niet opdoen^3.; ende hebben bovendien oock tot dato niets van de inwoonders becomen, als op ons eerste arrivement in 't begin van April een mager beest ende calff, gelijck voor dato meer geseijt; invougen^4. ons tot nogh in den swaren arbeijt met de oude cost ende somtijts wat caepse groente ende weijnighe hollanse radijs ende salade moeten behelpen, tot der tijt ons Godt de Heere wat anders ende meer sal gelieven te laten toecomen offte brengen.

13 do., weer ende wint als vooren, ende veele walvis in de baij.

Op dato hebben den Raedt doen beroepen^5., ende gemerckt de scheepen in 't voorjaer uijt 't patria vertrocken, nae onse hoope nu van dagh tot dach hier te verwachten staen, geresolveert van deselve, staende^6. haer verblijff, te voorderen^7. sooveel volckx in den arbeijt als sy sonder verleth van hun waterhalen, etc., missen sullen cunnen, omme door soodanighe hulpe empassant voor^8. 't leegh-gaen^9. derselver, Comps. fortresse alhier te eerder in deffentie te brengen, ende andere nodige saecken tot voordeel van d' E. Comp. streckende, mede bij der handt te mogen nemen; mitsgaders oock te vorderen noch eenighe nootsaeckelijckheden ende victualien hier ten hooghsten nodigh, ende wes meer tot dienst van onse Heeren Meesters hier ter plaetse verijsschende^10. sij, als breeder bij resolutie van dato deser^(a).

14 do., harde Zuijtoostelijcke stormwinden, waerdoor 't jacht groot prijckel leedt^11. om van de ree te drijven.

15 do., moij weer met stilte. Hebben weder partij taruw ende rapen gesaeijt in den nieuwen thuijn, daer dagelijx dapper ende vlijtigh aen g'arbeijt wort om, mogelijck sijnde, tegens de compste van de retourvloote uijt India wat verversinge gereet te⁺ hebben, dat Godt geve. Amen.

16 do., harde westelijcke winden ende regenbuijen, die den ganschen nacht mitsgaders den

17 ende 18 do. seer onstuijmigh met veele harde hagelvlagen continueerden tot weynigh vorderinge van ons werck aen de fortificatie, vermits 't volck in den regen ende hagel niet wel cunnen arbeijden.

19 ende 20 do., fraij, groijsaem^12. weer met stille betogen lucht. Ende begonnen de

1. behoort (te word).

2. in die omgewing.

+ 63v

3. in die hande kry.

4. sodat.

5. byeenroep.

6. gedurende.

7. op te vorder.

8. empassant voor, in plaas van? Die teks in NZAT lui: ‘om door zoodanige hulp, in passant voorby gaan, derzelver Comp. fortresse alhier te eerder in defensie te brengen’.

9. leeg lê, niks doen; vgl. o.d. 24/9/1652 en passim.

10. vereisende, nodig.

(a) Sien notule van hierdie raadsvergadering, C. 1: Resolutiën, Raad van Politie, 1651-1663, pp. 14-15. K.A.

11. prijckel leedt, gevaar geloop het.

+ 64

12. groeisaam, bevorderlik (gunstig) vir die groei.

[p. 54]

erten sonder schellen in de voorleden maent gesaeijt al lustigh te bloeijen, mitsgaders sommige fraije peulen te setten; sulcx dat te hopen is deselve wel succederen^1. sullen, gelijck mede de grauw erten op verscheijde ackertjens cortelingh^2. gesaeijt, fraij uijtcomen, maer de groote boonen vallen hun bloeijsem altemalen aff^3., apparent door den hagel ende langh continueerende coude couserende^4.; des wij voornemens sijn nu weder andere te planten, ende soo van tijt tot tijt 't gansche jaer door, telckens met weijnigh^5. in verscheijde maenden van alle vruchten te probeeren, omme ten laetsten experientie van de bequaemste tijden te crijgen.

21 do., schoon, warm, sonneschijn, stil weder ende veele walvis in de baij.

Op dato is weder een soldaet, genaempt Jan Jansz. van Swartsluijs^(b), van den rooden loop overleden, daerder noch al eenige van in de coy leggen ende dagelijx weder beginnen in te vallen, apparent van de groente die men hier gebruijcken moet tot ververssinge in plaetse van versch vlees, dat hier noch niet te crijgen is, ende ons dienthalven^6. noch behelpen moeten met oude cost.

22, 23, ende 24 do., goet weder met variable, doch meest westelijcke winden met⁺ redelijcke coelte, hebben weder wat erten sonder schellen, turkse boonen^7., anijs, vencol^8., ende alssem gesaijt, mitsgaders eenige misspel- ende quecornen^9. op de canten van de gravende slooten^10. geplant; ende als 't wat warmer begint te worden, sijn voornemens om oock wat spaense limoenen- ende appelcornen^11. te planten die wij mede uijt patria gebracht hebben. Hebben oock voor dato op verscheijden plaetsen ende tijden veel suijckerwortel-^12. ende mostertsaet gesaeijt dat niet voort comen wil. Daeromme gissen de bedervinge van het saet, gelijck van de kervel ende ayuijn^13. voor desen gesaijt, d' oorsaeck is.

Dewijle dat onse stockvis op geraeckt sij, hebben goetgevonden voortaen versse vis te vangen ende die in plaetse van stockvis te schaffen^14., om het driemael schaffen daeghs soo langh desen swaren arbeijdt continueert te onderhouden, ten welcken eijnde gister uijt vissen wesende, over de 400 groote steenbraessems ende omtrent 2000 herders gevangen ende ingesouten hebben. 'T ware te wensen dat de koebeesten ende schapen mede soo abondant becomelijck^15. waren alsoo 't versse vlees wat meer hardt^16. als vis aen 't volck geven soude; edoch mogen hopen dat die van Saldania

1. slaag.

2. kort gelede.

3. Interessante sintaksis! Diè vorm bloeisem - waarskynlik 'n kontaminasie met bloeisel - kom ook elders voor. Vgl. WNT onder bloesem.

4. i.p.v. gecouseert, veroorsaak.

5. telckens met weijnigh, bietjie-bietjie.

(b) Swartsluijs (of Zwartsluis), Nederlandse stad aan die Zwarte Water in die provinsie Overijsel.

6. om dié rede.

+ 64v

7. bont boontjies, Phaseolus vulgaris, volgens WNT.

8. venkel.

9. kweperpitte.

10. de gravende slooten, die slote wat gegrawe word. Vgl. brengende tijdinge (o.d. 19/10/1652 en 15/11/1652); sendende....persoonen (26/10/1653); opmetselende huysen (11/9/1655); reuylende schapen (23/11/1655). Prof. A.C. Bouman van Leiden verwys my na Stoett: Syntaxis, 3de uitgawe, par. 256. Hierdie ‘passiewe’ part. praes. kom sporadies in die ouer literatuur voor, bv. Mnl. sayende lant, e.d.m. In die 17de-eeuse Ndl. is die konstruksie blykbaar seldsaam.

11. lemoenpitte en appelpitte.

12. Blykbaar besonder soet soort wortel; vgl. WNT.

13. ui. Uit Fr. oignon (vgl. Eng. onion) wat o.a. ajuin, uien in Ndl. geword het. Ui is 'n nuwe enkv. naas die ou enkv. uien, mv. uiens.

14. verskaf, te ete gee.

15. verkrygbaar.

16. hart, moed, krag.

[p. 55]

met de toecomende somertijt haest opdonderen^1. ende genegen wesen sullen met ons te handelen, tegen welcke tijt wij oock al redelijck hopen in deffentie te sijn.

De garst ende taruw op 10en deser in den nieuwen thuijn gesaeijt, begint al fraij voor den dach te comen.

Sondagh, 25 do., schoon sonneschijn-weder met N.westelijcke labbercoelte ende ontelbare walvis in de baij. Heden hebben voor de derde mael omtrent 20 stux rapen gepluckt ende gegeten, die wij op onse eerste aencomen in een cleijn ackertjen⁺ tot preuve gesaijt hadden, ende bevinden deselve seer delicaet ende emmers^2. soo goet als in 't vaderlant te wesen waervan, als oock geele wortelen, wij hoopen tegen d' aencomste der retourvloote uijt India vrij wat rijp ende in voorraedt te hebben, alsoo deselve op eenighe ackertjens al fraij staen en wassen^3. ende noch dagelijx meer ende meer lant gereedt crijgende, sullen saijen.

Hebben oock vandaghe een jongh hertjen, door den hont gevangen, sijnde noch een soogelingh, ende van smaecke als een jongh zuijghlam <gekregen?>.

26 ende 27, idem, schoon weer ende wint ende veele walvis in de baij.

28 do., mottigh, vuijl, regenachtigh, coudt weder, beginnende smiddaghs seer hard te waijen uijt den Z.Oosten ende snachts stil te worden met grote slaghregenen. Item den

29 do., met weijnigh Z.Oostelijcke wint tot snamiddaghs; doen begond de wint Noorlijck te loopen met seer sware regen ende hagelbuijen, waerdoor 't gansche landt weder genoechsaem blanck ende als een zee stont, ende ten ware dat^4. wij geen slooth hadde gegraven ende een cadijckjen^5. geleijt om den nieuwen thuijn, deselve soude weder ondergelopen, ende alle 't gesaij bedurven sijn geweest; dat nu door die^6. middel is behouden gebleeven.

30 do., noch eeven nadt ende vuijl weder met westelijcke harde wint.

31 do., redelijck bequaem weder, wint als vooren tot savonts, dat den wint uijtten westen wederom seer hardt ende onstuijmigh opstack ende den ganschen nacht met seer sware hagel- ende regenbuijen continueerende.

1. opdaag, te voorskyn kom.

+ 65

2. immers, wel.

3. staan en groei; gebruiklike konstruksie in Afrikaans.

4. ten ware dat, as dit nie was dat...Maar Van Riebeeck voel blykbaar nie meer die negatief baie sterk nie, anders sou hy nie aangegaan het met geen slooth nie maar met een slooth.

5. ka-dykie, (kaai)walletjie.

6. Die Nederlandse geslagte was in die 17de eeu, en seker by Van Riebeeck, baie onvas. Afwykinge van die moderne gebruik is volop in die Daghregister, bv. de feest, de middel, de naas het strandt, de naas het crael, het oorlogh, ens. Vgl. Bosman: Afrikaans en Maleis-Portugees, bls. 96.