Daghregister. Deel 1. 1651-1655

December <anno> 1651
In 't schip den drommedaris

Adij^2., 14en do., omtrent 2 uijren na den middagh, ongestadigh, buyigh, regenachtigh weder ende de wint westelijck sijnde, is gemelten Riebeeck met sijn familie uijt de stadt Amsterdam vertrocken, hebbende alvooren ten clocke elff uijren sijn laetste affscheijt genomen van de E.^3. Heeren Bewinthebberen^(d) soo op de reeckencamer als in het slaghthuijs der voorsz.^4. Camere^5. ende quam

den 16en do., in de Balgh^6. aen 't schip den Drommedaris aen boort, naedat 's Maendaeghs te vooren in de volle vergaderinge der welgemelte Heeren Bewinthebberen ter presentie van alle de schippers, Claes Both, Reijnier Egbertsz., Davit de Coninck ende Jan Hooghsaet, sijn demissie^7. hadde becomen ende bevel gecregen om op 't schip den Drommedaris de vlagge ende 't commando te voeren over de affgaende schepen, volgens extract van resolutie den 4en December bij hooghgedachte vergaderinge der welgenoemde Heeren Bewinthebberen daerover genomen^(e) ende denselven Riebeeck door de gecommitteerde Heeren Bewinthebberen, Rogh ende de Lange, in Texel naegesonden ende ter hant gestelt.

Sondagh, 17en do. voer gemelten Riebeeck aen 't schip den Walvis bij d' Heeren Roch ende de Lange,^(f) Haer E. voordraegende dat den hovenier, Hendrick Boom^(g), abusivelijck op ons schip was gecomen ende dat wijlieden noch van water off bier voor de reijs niet versien en waren^8..

Weijnich tijts daernae wederom gekeert sijnde, coomen voorsz. Heeren selffs aen⁺ den Drommedaris, welcke den hovenier, ten behoeve van sijn familie, een camerken

2. Ital. addì, a dì, op die dag, die....(voor 'n datum).

3. Gewone afkorting van Edele of Edelheyt (Edelheden); Haer E. dus Haer Edelen of Edelheden.

(d) d.w.s. van die bewindhebbers (of direkteure) van die kamer Amsterdam.

4. Dikwels voorkomende afkorting van voorschreven (soms versz. vir verschreven in dieselfde betekenis van: voorgenoemde).

5. nl. die Kamer van Amsterdam, die belangrikste van die ses Kamers waaruit die Nederlandse Oos-Indiese Kompanjie saamgestel was. ‘Het oudste gedeelte van het “Oost-Indisch Huys” (thans Oude Hoogstraat 24) werd genoemd het “Slagthuis”; oorspronkelijk was dit het Stads-Bushuis (d.w.s. wapenhuis, arsenaal. - D.B.B.)..... Bij de verbouwing in 1634 is sprake dat de rekenmeesters een ruimte in het midden tot hun beschikking krijgen. De “Heeren van de Rekenkamer” hadden dus een eigen vertrek.’ (Mededeling van die Gemeente-archivaris van Amsterdam).

6. Vaargeul tussen Wieringen en Texel.

7. afvaartbevel of, soos dit in die Daghregister dikwels heet: ‘affscheyt’.

(e) Hierdie ‘extract van resolutie’ van 4 Desember 1651 is te vinde in C. 409: Inkomende Brieven, 1649-1660, p. 37. Kaapse Argief.

(f) Die Kompanjie het hom dikwels bedien van ‘gekommitteerde bewindhebbers’, d.w.s. direkteure wat spesiale opdragte ontvang en gewoonlik twee-twee saam opgetree het, soos Rogh en De Lange hier gedoen het. Sien bv. Klerk de Reus: Geschichtlicher Ueberblick etc., pp. 34-37.

(g) Hendrick Boom, wat as tuinier saam gegaan het, sou later aan die Kaap een van die eerste vryburgers - en ook een van die eerste burgerrade - word. Onder die veertien ondertekenaars van die eerste vryburger-petisie (22 Desember 1658) staan sy naam tweede - hy het met 'n merk geteken, want hy was, soos verskeie ander vryburgers en trouens ook baie mense in Europa in hierdie tyd, nie skryfkundig nie. Vgl. Dagverhaal, 23 Desember 1658.

8. nog nie van water of bier vir die reis voorsien was nie.

+ 26v

[p. 2]

ordonneerden te maecken, voorbij de bottelerije^1., nae 'twelcke Hare E., eenige verdere ordre gestelt ende gegeven hebbende, wederom sijn vertrocken.

18en do., schoon weder met een Zuijdelijcke wint. Cregen een lichter^2. aen boort, daer schipper op was Jacob Gerritsz., met verscheyde provisien ende branthout voor de reijs, cajuijt^3. ende dagelijcksch gebruijck, dat desen dagh noch altemalen overgenomen ende wel ontfangen is, behalven een ancker brandewijn, volgens advijs per missive aen d' Heeren Bewinthebberen tot Amsterdam gesonden, gelijck bij de copie in ons brieffboeck can naegesien worden.

19en do., wint als voren met hard weder. Bracht ons d' E. Heer Roch op de middagh, 't weer wat bedaert sijnde, de doos met pampieren^4.(h) aen boort, neffens de monsterrolle van 't volck.

20en do., smorgens fraij, bequaem weder, 't luchjen als boven. Deden den lose^5. monsteringe ende bevonden ons volck compleet ende accorderende, behalven een jongen die sonder kennisse van Bewinthebberen aen boort gecomen was ende daeromme weder weghsonden.

Op dato quam d' E. Heer Rogh wederom aen boort, medebrengende extract uijt de resolutie van den 4en deser by de E. Heeren Bewinthebberen ter Camere van Amsterdam genomen⁽ⁱ⁾, ten eijnde voorsz. Riebeeck op den Drommedaris de vlagge voeren ende 't commando hebben soude over de affgaende^6. schepen, nevens originele missive ende ordre^(j) van deselve Camer, dat bij desselffs afflijvigheijt^7. den schipper Davit de Coninck in sijn plaetse als opperhooft aen de Caep soude verblijven.

Omtrent de middagh (de lootslieden^8. aen boort wesende) sijn met een Suijelijcken⁺ wint uijt de Balgh onder zeijl gegaen nae Texel, daer wy Gode loff des avonts nevens den Reyger op 9 vadem wel ten ancker quamen.

21 do., schoon weder met een soet coeltjen^9. uijtten Zuyen.

22 do., idem met stilten. Desen verleden nacht was het jacht de Goede Hoop uyt de Balgh mede by ons in Texel ten ancker gecomen, ende hebben den schipper, Symon Turver, van 't jacht aen ons boort gecomen synde, toegetelt 50 Ra.^10. van achten in spetie^11., tot nodige verversinge t' employeeren, volgens ordre van d' E. Heeren Bewinthebberen, waervan recepisse^12. aen Riebeeck gepasseert ende reeckeninge te doen belooft heeft.

's Avonts begond^13. een cleyn luchtjen te wayen uytten N. Oosten.

1. Provisiekamer, spens.

2. vaartuig met weinig diepgang om provisie, water, ens. aan te voer.

3. offisiereverblyf.

4. nl. die instruksies vir die reis.

(h) Die ‘doos met pampieren’ het, soos 'n mens sou verwag, verskeie dokumente bevat, o.a. 'n reglement teen die onwettige privaathandel, lyste van gereedskappe en kaarte, instruksies vir beamptes, fakture van goedere en 'n instruksie in verband met die brandspuit. Maar daarin was ook voorwerpe van 'n ander aard, soos die sleutel van die medisynekis en 'n model van 'n roer, wat in tyd van nood vervaardig kon word. Godée Molsbergen: Jan van Riebeeck, p. 75, noot 1.

5. voorlopige.

(i) Vgl. noot e hierbo.

6. vertrekkende.

(j) Hierdie ‘originele missive ende ordre’, waarvolgens neergelê is dat Van Riebeeck, indien hy te sterwe sou kom, as Kommandeur aan die Kaap deur David de Coninck opgevolg sou word, is te vinde in C. 409: Inkomende Brieven, 1649-1660, p. 25. Kaapse Argief. Vanweë die gevare aan die lang seereise verbonde, was dit die gebruik van die Kompanjie om op hierdie wyse vir suksessie van sy buitelandse gesagvoerders voorsiening te maak. Soms is vir 'n tweede, 'n derde en selfs 'n vierde opvolger gesorg. Sien bv. Van der Chijs: Nederlandsch-Indisch Plakaatboek, I, pp. 20-21 (Instruksie vir Pieter Both, 1609).

7. d.w.s. in geval van die afsterwe van Van Riebeeck.

8. In die teks staan lootsl. Dit kan opgelos word as lootslieden of -luyden. Die vorme lieden en luyden kom albei voor.

+ 27

9. fris wind.

10. Afkorting van Realen. 'n Reaal van achten was 8 schellingen werd, 'n schelling 6 stuyvers, dus ongeveer 4s. 6d.

11. in muntvorm, waarskynlik silwer.

12. ontvangsbewys, kwitansie.

13. Vir begon 't of begont met 'n epentetiese dentaal, soos dikwels in die Daghregister. Vgl. Afr. oond, genant.

[p. 3]

23 do., 's morgens stil ende 't luchtjen Oostelyck. Op den dagh^1. labbertjens^2. coelende is de ganssche vloote coopvaerdyschepen uyt Texel onder zeyl gegaen, ende sommige in zee geraeckt, doch veele moeten binnen blyven ende anckeren.

Op den middagh quaemen d' E. Heeren Roch ende de Lange aen boort, onse laetste demissie ende ordre gevende, om metten eersten^3. (de lootsluyden aen boort crygende) onder ons drien, namentlyck den Drommedaris, Reyger ende Hope in zee te lopen, sonder na^4. den Walvis, ofte Oliphant te wachten^(k), alsoo deselve, vermits 't magere^5. water niet uyt de Balgh, veel min nevens ons, tot leetwesen buyten coste^6. comen.

's Nachts cregen noch een lichter met diverse provisien over.

Sondagh, 24 do., 's morgens de wint Oostelyck ende de lootsman aen boort crygende, syn wy omtrent de middagh in den name des Heeren met den Drommedaris, Reyger ende Hoope in compagnie van een seer groote vlote coopvaerdyschepen onder seijl gegaen, ende des avonts een uyr nae sontsonderganck, Gode loff, alle geluckelyck buyten Texel in zee geraeckt, als wanneer onsen cours S.West ende S.W. ten Z. aen⁺ stelden nae de Hooffden^7..

Kersdagh, 25 do., de wint noch al oostelijck, somtijts ½ streeckjen nae 't Zuijen ende altemets sooveel na 't Noorden, fris doorcoelende^8., gisten van 't Texel aff geseilt te hebben met een S. west behouden cours 26 mijlen^9. ende te wesen tusschen de Polder^10. ende 't Gom^11., daer 't tegen den avont met de gansche vloot onder de wint^12. lieten leggen ende de ganschen nacht bijhielden, tussen de 20 ende 30 vadem, off ende aen^13., om buijten prijckel van de Vlaemsche banken^14. te blijven.

26 do., wint als voren, doch slapjens. Was de gansche vloot vrij^15. van den anderen verspreyt, alsmede de fluijt den Reijger ende 't jacht de Goede Hoope van ons affge-

1. op den dag, oordag, later op die dag (WNT, d.w.s. Woordenboek der Nederlandsche Taal, III, 2213, onder δ). Herhaaldelik by Van Riebeeck. In dié betekenis vandag ongebruiklik.

2. saggies, floutjies. Die adv. labbertjens nie in WNT nie. Die adj. labber kom dikwels by v.R. voor.

3. metten eersten, so gou as moontlik, met die eerste geleentheid.

4. op in teenswoordige Ndl. Wachten na, nae, naer is gebruiklik in 17de-eeuse Ndl.

(k) Die Walvis en die Oliphant was oorspronklik deel van Van Riebeeck se vloot. Hulle het egter tien dae ná hom Holland verlaat en, na 'n rampspoedige reis, sowat 'n maand ná hom in Tafelbaai aangekom. Sien Dagverhaal, 7 Mei 1652; Godée Molsbergen: Jan van Riebeeck, p. 75; en Leipoldt: Jan van Riebeeck, p. 98.

5. lae.

6. Verlede tyd van cunnen, connen.

+ 27v

7. Die Hoofde in die Nou van Calais.

8. flink waaiende; 'n ‘coelte’ is 'n taamlike sterk wind. Aencoelen beteken: opsteek, sterker begin waai, Fr. fraîchir, Eng. freshen.

9. 'n Hollandse myl was nominaal 2000 roede, 'n roede 12 voet, sodat 'n Hollandse myl ongeveer 8000 tree, of sowat 4½ Engelse myl was. Dikwels is die Hollandse myl gereken as 'n uur gaans.

10. In Paskaart van de Noordzee van Pieter Goos (ed. 1676) word aangegee: 't clif Polder teenoor Goeyng (kyk volgende nota). Polder en Goeyng is albei sandbanke, ten ooste van Duins (Eng. Downs). Clif, klif beteken: steilte, bodemverheffing (ook in die see). Kyk WNT, s.v. klif (I).

11. ‘Gom, Goem is de oude Holl. naam van de Goodwin Sands, welke de reede van Duins aan de O.-zijde begrenzen’ (Tresoor der Zee- en Landreizen, bewerk deur D. Sepp, in die werke van die Linschoten-Vereeniging, s.v. Goem). Damsteegt: Nieuwe Spiegel der Zeevaart, bls. 182, gee allerlei vorme van die Eng. Goodwin in Ndl. tekste, o.a. Goem, Goeyingh, Go(e)dinck, Godingen, Goych. Ons kan ons die ontwikkeling min of meer as volg voorstel: Goodwin > Goewin > Goewem > Goem enersyds en Goodwin > Goeding(en) > Go(e)dinck > Goeying, Goeyng > Goych andersyds.

12. onder de wint, met die wind van die walkant.

13. off ende aen, heen en weer - om op dieselfde hoogte te bly.

14. sandbanke teenoor die Vlaamse kus.

15. taamlik, nogal. Word dikwels so gebruik in die Daghregister.

[p. 4]

raeckt, werdende op den dag heel stil, sulcx dat niet sonders^1. advanceerden; echter sagen omtrent middagh den hoeck van Calis^2., die wij tegen den avont S.S. west ende oock S.W. ten Westen 4 à 5 mijlen van ons peijlden, gissende met een Zuijtwestencours 'tsedert gister niet boven 10 mijlen gevordert te sijn.

Savonts noch al stillekens, praijden^3. een Farnambocqs-vaerder^4., die onse compagnie versocht, ende seijde een glas verleden^5. de fluijt ende 't jacht voornoemt (onder de menichte van schepen halff verdwaelt sijnde) aen stuijrboort van ons gesien had.

Omtrent 4 glasen in d' eerste wacht^6. cregen een luchtjen uijtten N.N.westen, waermede, Gode loff, in de hondewacht de Hooffden passeerden.

27 do., smorgens de wint N.N.west fris doorcoelende, hadden de fluijt ende 't jacht weder in lij^7. aen backboort bij ons, ende praijden 't jacht, welck last gaven d'opperhoofden van den Reijger te gaen seggen dat maecken soude op ons te⁺ passen ende bij ons te blijven; steeckende de boijers^8. ende Rouaensvaeders^9. in groote meenichte na de France cust, ende wij West ten Zuijen ende W.S.W. onder 't opper^10. 2 à 2½ mijl van de cust van Engelant heen; insgelijcks mede de gansche Straetse^11. ende Lixboase^12. vlote die malkanderen inwachteden, gaende wijlieden onsen gangh, passeerende met goede voorspoet smiddaghs den hoeck van Bevesier^13., ende snachts in de eerste wacht 't eijlant Wight met moij weder ende betogen lucht.

28 do., de wint noordelijck met redelijcke voortgangh; sagen smorgens geen lant, maer des avonts vernamen nae onse meeninge 't lant van Goudtstaert^14., de wint uijtten N.Westen met tamelijcke coelte ende moij weer. Lieten de seijnbrieven met de sloep door den opperstuijrman aen de Reijger ende Hoope brengen. Gisten dit etmael met een West-ten-Zuijen-cours geseijlt te hebben 29 mijlen.

29 do., de wint als voren, edoch op den middagh westelijck lopende met dijsigh ende mistigh weder, sulckx dat wij niet boven S.W. costen behouden ende dierhalven de France cust tusschen de Kiscas^15. ende Eijsant^16.(l) seer nae gisten te comen, ende alsoo wij Eijsant met dese cours niet costen boven seijlen, resolveerden 't over d' andere bouch te leggen na de cust van Engelant, gelijck wij (5 glasen na den

1. nie besonder nie, nie veel nie.

2. Calais.

3. het aangeroep.

4. skip wat op Pernambuco vaar.

5. een glas verleden, 'n halfuur gelede. (Die sandloperglas het in 'n halfuur leeggeloop). 'n Wacht het 8 ‘glasen’ of 4 uur geduur: die hondenwacht van 12 tot 4 uur in die nag, die dagwacht van 4 tot 8, die voormiddagwacht van 8 tot 12 uur in die voormiddag, die na- of achtermiddagwacht van 12 tot 4, die platvoetwacht van 4 tot 8 uur in die namiddag en die eerste wacht van 8 tot 12 uur in die nag.

6. d.w.s. om 10 uur in die aand.

7. in lij, onder die wind.

+ 28

8. boeier, hoog ‘opgeboeide’, opgetuigde vaartuig.

9. skepe wat op Rouaan vaar; -vaeders vir -vaerders. Vgl. nog thuysvaders onder datum 30 Maart 1654 in brief van Van Riebeeck.

10. opperwal, d.w.s. beskutting.

11. van die Straat van Gibraltar, d.w.s. van die Middellandse See.

12. van ‘Lixboa’, d.w.s. Lissabon.

13. teenswoordige Beachy Head.

14. d.w.s. Start Point.

15. Les Casquettes, eilandjies in die kanaal by Alderney.

16. Frans Ouessant, Eng. Ushant.

(l) In hierdie verband deel P. Serton, professor in Geografie aan die Universiteit van Stellenbosch, my as volg mee: ‘'n Reguit lyn van die Casquets na Ouessant, twee vooruitgeskowe eilandsposisies, vorm 'n soort veiligheidsgrens: solank die skipper daarbuite bly, is hy veilig; kom hy daarbinne, dan word dit twyfelagtig of hy by westelike wind daarin sal slaag om rondom Ouessant heen te kom. Sodra dus die wind meer westelik word, moet maatreëls getref word om hierdie gevaar te vermy’.

[p. 5]

BEGIN VAN DE REIS

DE HOOFFDEN

[p. 6]

NOORDSEE EN KANAAL
Posisies sonder nadere tydsbepaling het betrekking op 12 u. middag

ROETE TUSSEN DIE KANARIESE EILANDE DEUR

[p. 7]

middagh sijnde) deden, de wint meest N.West, somtijts een streeck off 2 uijt- ende inschietende, soo dat wij omtrent N.N.West schuijns in d' Engelse wal over stuijrboort stevende.

Dit etmael nae gissinge Z.W. ten westen 16 mijlen geseijlt.

30en do., de wint noch al westelijck ende W.N.W. seer hard aencoelende, bevonden⁺ ons schip soo rancq^1. te wesen dat wij geen seijl costen voeren, derhalven groote swarigheijt door de ranckte scheen te duchten, waeromme d' opperhooffden van den Reijger ende Hope aen boort ontbooden^(m), ende in derselver presentie onse scheepsofficieren, welcke altsamen verclaerden niet mogelijck was met soo een ranck schip hard weer aff te cunnen staen^2., ende dat men licht met een swaren worp van zee soude cunnen omgesmeten worden, weshalven eenparigh, hoewel ongaerne, nochtans nootswegen, resolveerden een haven aen de cust van Engelant te soecken ende aldaer soo veel steen tot ballast te halen als wij nodigh souden achten om 't schip behoorlijck te stijven; des onsen cours noorlijck ende N. ten oosten derwaerts over schickten, ende ijder weer nae boort voer. Maer savonts d' eerste wacht nauwelijcks uijt sijnde, cregen den wint N.N.oost, waeromme (d' Engelse wal niet cunnende beseijlen) met dien goeden wint uijtwaert aen 't Canael aff, west ende W. ten noorden, over lieten staen, op hope den Almogenden ons den goeden wint soude laten behouden tot wij buijten prijckel^3. van vijanden waren, om alsdan wat geschut omlaegh te brengen tot stijvinge^4..

Sondach, ultimo do., de wint noch al Noordelijck, doch wat nae 't oosten, vrij harder doorcoelende, den cours west ende W. ten Zuijen met frisse voortgangh.

Savonts begond vrij harder aen te waijen, sodanigh dat de marsseijls in moesten, ende cregen omtrent 8 glasen in d' eerste wacht soodanigen worp van een zee, dat 't schip heel op een sijd gesmeten wiert, tot geen cleijne alteratie^5. van alle die scheep⁺ waren, alsoo vermits de ranckheijt des schips groote vrese hadden van omvallen, daer ons den Almogende dese tijt^6. noch voor bewaert heeft, maer leet grootelijcks sijn prijckel^7. alsoo 't desen nacht al bleeff continueeren met harde kaecken^8. ende buijen uijtten Noorden ende N.N.oosten, sulcx dat wij 't ter nauwer nooth met cleijne huijck ende schoversijls sonder bonnets^9. costen gaende houden.

+ 28v

1. onvas, topswaar.

(m) Oor die kwessie van die rankheid van die Drommedaris is dus 'n vergadering gehou van die Breëraad, d.i. die hoogste gesagvoerende liggaam van die vloot, wat bestaan het uit die Kommandeur (Van Riebeeck), as Voorsitter, en die vernaamste bevelhebbers van die Reijger en die Goede Hoop. Sien notule van dié vergadering, C. 1: Resolutiën, Raad van Politie, 1651-1663, p. 2. Kaapse Argief. Hierdie notule is deur Van Riebeeck eiehandig geskryf. Vgl. die handskrif daarvan met dié van twee ander stukke wat hy ciehandig opgestel het, t.w. a) 'n brief, d.d. 15 Maart 1660, aan die kamer Amsterdam oor sy eie, persoonlike sake ('n foto-grafiese reproduksie hiervan het ek uit die Algemeen Rijksarchief, Den Haag, vir die Kaapse Argief verkry); en b) 'n ‘Secreet Zeijn’, d.d. 28 Maart 1661, in verband met die aankoms van die Kompanjie se kosbare retoerskepe in Tafelbaai. C. 410: Inkomende Brieven, 1660-1668, p. 216. Kaapse Arg.

2. aff te cunnen staen, deurstaan, uithou.

3. perikel, gevaar; baie gebruiklik in die Daghregister.

4. vaster, minder ‘rank’ te maak.

5. skrik.

+ 29

6. hierdie keer; vgl. Eng. this time.

7. leet grootelijcks sijn prijckel, het groot gevaar geloop.

8. rukwinde.

9. byseile.