Gerardus Joannes Vossius (1577-1649)

[p. 1]

Hoofdstuk 1
Jeugd en studiejaren (1577-1600)

1. De Odyssee van een predikantengezin

In 1625 vierde de Leidse universiteit haar tiende lustrum en bij die feestelijke gelegenheid publiceerde een van de hoogleraren, Joannes Meursius, een soort gedenkboek over de hogeschool en al degenen, die in de afgelopen vijftig jaar hogeschool en stad met hun aanwezigheid en arbeid luister hadden bijgezet: Athenae Batavae, sive de urbe Leidensi et academia, virisque claris qui utramque ingenio suo atque scriptis illustrarunt, libri duo, Lugduni Batavorum 1625. In dit gedenkboek is ook de oudste gedrukte biografie van Gerardus Joannes Vossius opgenomen. Het lijkt een teken aan de wand: het noodlot heeft gewild, dat vanaf deze eerste biografie Vossius tot voor kort slechts herdacht is in gedenkboeken en plechtige redevoeringen bij academische gebeurtenissen. Vossius was in 1625 hoogleraar in de geschiedenis en welsprekendheid. De korte schets over hem geeft een overzicht van zijn leven tot op dat moment en een lijst van de tot dan toe gepubliceerde werken. Deze schets is een autobiografie, waarvan de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam de tekst in Vossius' handschrift bezit. In de bundel die deze tekst bevat, bevindt zich ook een eerdere redactie van deze autobiografie, evenzo van de hand van Vossius en geschreven in het jaar 1617. Deze eerste redactie geeft een groot aantal bijzonderheden, die in de gedrukte schets ontbreken en waarvan hier een dankbaar gebruik gemaakt zal worden.¹

‘Genus et honestum et vetus Ruremundo duco.’ De autobiografie geeft een uitvoerige beschouwing over het voorgeslacht en de ouders van Vossius. De auteur wil zijn plaats in de maatschappij duidelijk omschrijven: hij stamt uit een oud en aanzienlijk Roermonds geslacht. De eerste vertegenwoordiger van het oude Roermondse geslacht Vossius die dan ge-

1 Het gaat hier over het manuscript RK III A 34. Dit handschrift is eigendom van de Remonstrantse Gemeente te Amsterdam en berust in de handschriftenafdeling van de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam.
III A 34, a (aangeduid als Autobiografie A): De definitieve redactie van de autobiografie, in Vossius' eigen handschrift. Deze redactie is gepubliceerd in Meursius' Athenae Batavae.
III A 34, b (aangeduid als Autobiografie B): Een concept in Vossius' handschrift met veel doorhalingen. Het is een eerdere redactie van de hierboven genoemde tekst.
III A 34, c (aangeduid als Autobiografie C): Een copie van Autobiografie B in een vreemd handschrift, maar met enkele correcties, die mogelijk wel van Vossius zelf zijn.

[p. 2]

noemd wordt is Gerardus Vossius, overgrootvader van Gerardus Joannes en tevens de man, naar wie deze achterkleinzoon heet. Gerardus leefde rond 1500 en was, aldus de autobiografie, een man van aanzien, geëerd bij de Roermondse burgerij en niet onbemiddeld. Hij was gehuwd met Gertrude Verhagens en had drie kinderen, namelijk Bartholomeus, Agnes en Antonius, de grootvader van Gerardus Joannes. Antonius trad in het huwelijk met Judith Caelen, dochter uit een Roermonds regentengeslacht. Judiths vader, Joannes, was bijna een halve eeuw lang lid van de stedelijke regering en haar broer Christoffel werd prior van het Roermondse Kruisherenklooster.² De moeder van Judith was Catharina van Budel. Grootvader Van Budel was een gezien medicus, terwijl Catharina's broers eveneens figuren van betekenis waren: Joannes werd kanunnik van de kathedrale kerk in Roermond en Reinier was thesaurier van de bisschop van Luik. Een zoon van deze Reinier, ook Reinier geheten, stond als thesaurier van Rijnland en Westfalen in dienst van de Keulse aartsbisschop Ernst van Beieren en schreef een werk over het geldwezen.³ Twee beroemde Vossii worden echter in de autobiografie niet genoemd, de medicus Leonard Fuchsius en de patristicus Gerardus Vossius van Borgloon. Van de eerste, een van de grondleggers van de botanie en schrijver van een belangrijk kruidenboek, wist Gerardus Joannes zelf niet of hij met hem verwant was, zoals blijkt uit een brief, geschreven in 1639.⁴ Dit geldt ongetwijfeld ook voor Gerardus Vossius van Borgloon, een auteur die nogal eens met onze Vossius wordt verward. De autobiografie zwijgt in alle talen over deze geleerde. Het ligt voor de hand, dat deze beroemde naamgenoot zou zijn opgenomen in de familiegalerij, als hij daar thuishoorde: als patristicus van naam was hij Vossius zeker bekend en het feit, dat de oudere Gerardus trouw bleef aan Rome, kan geen reden geweest zijn hem niet te noemen, gezien de onbevangen wijze, waarop in de schets andere roomskatholieke prominenten wel zijn opgenomen.⁵

2 Autobiografie A, fol. 1r; B, fol. 1r. Voor al deze familierelaties: stamboom Vossius (Bijlage I). Christoffel Caelen stierf in 1608, zeventig jaar oud. In een brief aan Simon van Beaumont, Amsterdam 4-10-1632, laat Vossius weten, dat Joannes Caelen in Roermond ‘quaestor en aediel’ was (R 82, fol. 114r-v). Waarschijnlijk was Johannes peyburgemeester, een ambt dat te vergelijken valt met het ambt van gemeente-ontvanger.

3 Autobiografie A, fol. 1r; B, fol. 1r. Over Reinier van Budel jr. en zijn werk De monetis et de re nummaria, Coloniae 1591: NNBW 6 (1924), 231 (J. Fruytier).

4 Leonard Fuchsius (1501-1566) schreef o.a. De Historia Stirpium, Basel 1545, en New Kreuterbuch, Basel 1543 en 1545. Vossius aan Joannes Meursius, Amsterdam 12 kal. apr. 1639 (21-3-1639): ‘...eumque (Joannem Menardum Ferrariensem) in Paradoxis Medicis est secutus nescio an gentilis, saltem cognominis mihi Leonardus Vossius, seu ut ipse scribebat Fuchsius.’ (Col I, 350; ook R 84 A, fol. 93r-94v).

5 Gerardus Vossius van Borgloon (1550-1609) was proost van de collegiale kerk in Tongeren en protonotarius apostolicus. Door zijn talenkennis en literatuurkennis was hij bevriend met mannen als kardinaal Caraffa en Guillaume Sirlet. Hij vertoefde vele jaren in Rome en zocht in Italiaanse bibliotheken naar onuitgegeven werken van kerkvaders. Hij gaf o.a. de werken uit van Efrem de Syriër en Gregorius Thaumaturgus. Zie Biographie Nationale de Belgique 15, 850.

[p. 3]

Antonius Vos en Judith Caelen kregen de volgende kinderen: Catharina, die als jong meisje stierf, Isabella, Joannes, de vader van Gerardus Joannes, en Arent. Jan Vos werd geboren in 1549. Toen hij vijf jaar oud was, werden de stad Roermond en de familie Vos getroffen door een ramp. Op 15 juli 1554 brak er een geweldige brand uit. Twee dagen lang deden de vlammen hun vernietigend werk en toen het vuur gedoofd was, waren het stadhuis, drie kerken en 900 huizen nog slechts smeulende puinhopen. Negen dagen later, op Sint-Jacobsdag, stak er een hevige storm op, die de nog recht staande muren omverwierp.⁶ Een zware slag voor de stad, een gevoelig verlies voor de familie Vos. Jans ouders waren dakloos geworden en ook de huizen van grootvader Caelen waren vernield. Ondanks deze tegenspoed en ondanks het gevoelige financiële verlies dat de familie had geleden werd er toch gezorgd, dat Jan de Latijnse School kon bezoeken. Op deze humanistisch georiënteerde school, die toen een goede naam had, maakte hij kennis met de klassieke talen en met de eerste beginselen der wijsbegeerte. Toen hij 15 jaar oud de school kon verlaten, ging hij zich voorbereiden op een handelscarrière door Frans, Italiaans en andere talen te leren.⁷

In het Gelderse Overkwartier, sinds 1543 krachtens het verdrag van Venlo deel van de Habsburgse Nederlanden, had de hervormingsbeweging onrust verwekt. Het anabaptisme had hier, evenals elders in deze gewesten, de spits afgebeten; de stad Roermond was getuige geweest van wilde taferelen en executies, vooral rond 1551, toen het Hof van Gelre ingreep en Thijs van Lin als afschrikwekkend voorbeeld ter dood liet brengen. Ook daarna werden in en rond de stad doperse preken afgestoken en nog in 1569 had de executie van de wederdoper Jurgen Snijders plaats. In 1580 heerste in Kleef de Roermondenaar Jan Wilhems als Koning David de Gerechte.⁸ Rond 1560 begon het calvinisme veld te winnen, samen met het lutheranisme. De eerste hagepredikant die er in slaagde in de stad zelf het Woord Gods te verkondigen was de lutheraan Ludovicus Ornaeus. In september 1566 liep de beweging de stedelijke magistraat geheel uit de hand. Enkele welgestelde burgers riepen het volk op om de kerken te plunderen en al gauw waren er in Roermond drie gemeenten met eigen predikanten; de lutheraan Ornaeus, de calvinist Hendrik Dibbetz en de anabaptist De Wald. De stadhouder van Gelre, Charles de Brimeu, stelde de landvoogdes voor, Roermond de privileges te ontnemen, wat zij echter weigerde. Begin 1567 nam de stadsregering echter weer de leiding en werden de predikanten de stad uitgezet. Een poging om het verloren terrein te herwinnen, enkele maanden later onder-

6 Autobiografie A, fol. 1r-v; B, fol. 1r. Gedenkboek Roermond, p. 40-41.

7 Autobiografie A, fol. 1v; B, fol. 1r.

8 Gedenkboek Roermond, p. 40. L.J. Rogier, Geschiedenis van het Katholicisme in Noord-Nederland in de zestiende en zeventiende eeuw, Amsterdam 1945-1946, Deel I, p. 154-155. W.J. Kühler, Geschiedenis der Nederlandsche doopsgezinden in de zestiende eeuw, Haarlem 1932, p. 208 vv.

[p. 4]

nomen, faalde deerlijk.⁹ De magistraat had leergeld betaald en bovendien viel ook over Roermond de schaduw van de gevreesde Alva. Op 31 maart had hij de stedelijke regering plechtig laten weten, dat hij de nieuwe landvoogd was, en de eigenzinnige Roermondse regenten begrepen, dat het tij was gekeerd. De schuldigen van 1566 werden veroordeeld en zwaar gestraft. Na enkele maanden zwichtte de magistraat ook voor het bevel verdachte boeken op te sporen en te vernietigen. Er werden nu korte metten gemaakt met het verzet van de Gelderse bewindslieden tegen de oprichting van een bisdom Roermond en de benoeming van de jonge bisschop Willem van der Lindt, beter bekend als Lindanus. In 1561 benoemd, in 1562 te Mechelen door Granvelle tot bisschop gewijd, kon deze felle kampioen van de Roomse orthodoxie op 11 mei 1569 zijn plechtige intocht houden in zijn bisschopsstad.¹⁰

Jan Vos was een leergierige jongeman. De zoon vertelt van zijn vader, dat hij alle vrije tijd met leren doorbracht. Het kon niet anders, of de woelige gebeurtenissen in zijn stad en vaderland moesten de jonge Vos tot nadenken stemmen. Hij liet zich overhalen eens een hagepreek bij te wonen, aanvankelijk met tegenzin. Het bleef niet bij die ene keer: spoedig was hij een van de trouwste toehoorders bij de preken. Hij ging zelf de Schrift bestuderen, las boeken die de nieuwe leer verkondigden, en kwam tot de overtuiging, dat hij zich bij de hervorming moest aansluiten. Jan Vos werd nu een vurig apostel van de beweging en hij bracht op zijn beurt anderen er toe zich erbij aan te sluiten, o.a. zijn neef Pieter van Linne, die jaren later de zoon van zijn apostel zou danken voor de weldaad hem door diens vader bewezen.¹¹ Als koopman was Jan Vos weinig in Roermond. Hij vertoefde meestal in het Gulikse gebied dat aan zijn vaderstad grensde. Toch bleef zijn ijver voor de nieuwe leer niet verborgen in Roermond: enkele spionnen brachten bisschop Lindanus op de hoogte van de gezindheid van de jonge koopman. Uit vrees voor Lindanus en voor diens machtige beschermer Alva besloot Jan Vos van de nood een deugd te maken en in Heidelberg zijn kennis van de nieuwe theologie te gaan verdiepen. Hij nam afscheid van familie en vrienden en verliet zijn vaderstad. Op 28 juni 1571 werd hij ingeschreven als student van de Heidelbergse universiteit onder de naam Johannes Alopecius Ruremundensis.¹²

Men heeft, terecht, de hogeschool van Genève een ‘pépinière du Calvinisme Hollandais’ genoemd, maar in de zestiger jaren van de zestiende eeuw was deze stichting van Calvijn en Beza beslist minder belangrijk voor het Nederlandse calvinisme dan de universiteit van Heidelberg.

9 Gedenkboek Roermond, p. 42-43 en 221-223.

10 Gedenkboek Roermond, p. 42-43 en 44. Rogier, Geschiedenis Katholicisme, I, p. 371-376. P. Th. van Beuningen, Wilhelmus Lindanus als inquisiteur en bisschop, Bijdrage tot zijn biografie (1525-1576), Assen 1966.

11 Autobiografie B, fol. 1r. Pieter van Linne was de zoon van Herman van Linne en Agnes Vos, een tante van Jan Vos. In 1617 ontmoette Vossius deze achterneef.

12 Autobiografie A, fol. 1v; B, fol. 1v. Gustav Toepke, Die Matrikel der Universität Heidelbergs, 1386-1662, Band II, Heidelberg 1886, S. 60.

[p. 5]

Menig theoloog, aan die Duitse hogeschool gevormd, speelde rond de eeuwwisseling een belangrijke rol in ons land en de eredienst in de gereformeerde gemeenten droeg hier in later tijd duidelijk de sporen van.¹³ In Heidelberg trof Jan Vos verschillende land- en streekgenoten aan. Met het geld, dat hij als koopman had verdiend, kon hij in zijn levensonderhoud voorzien en zijn studie bekostigen. Zo zat de ondernemende jonge man aan de voeten der Heidelbergse Gamaliëls Hieronymus Zanchius, Petrus Boquin en Melanchtons leerling Zacharias Ursinus. Hij luisterde naar de preken van vooraanstaande theologen als Daniel Toussain en Caspar Olivianus, van wie vooral de laatste diepe indruk op hem maakte. Onder leiding van deze vaders van de Heidelbergse Catechismus studeerde Vos, totdat hij in 1573 door het kerkbestuur van de Heidelbergse gemeente in staat werd gesteld als predikant op te treden. Zo werd Jan Vos voorganger in een kleine gemeente in de omgeving van de stad Heidelberg.¹⁴

Kort na zijn benoeming tot predikant stuurde Jan Vos een brief naar Wassenberg om te vragen om de hand van Cornelia van Buel, een meisje dat hij reeds in Roermond had leren kennen. Verschillende leden van de familie Van Buel bekleedden in Roermond en omgeving openbare ambten. De vader van Cornelia was Mathijs van Buel, de moeder was Maria Nicolaesdochter Martels. Mathijs van Buel had, evenals de ouders en grootouders van Jan Vos, bij de grote brand van 1554 zijn huis verloren en hij had in 1562, met verlof van Ludger van Vlodrop, erfvoogd van Roermond, een huis gebouwd op het Maaseilandje de Weerdt. Daaraan dankte hij zijn bijnaam Mathijs van de Weerdt. Hij was ook aanhanger van de hervorming geworden en had, uit vrees voor Lindanus en Alva, met zijn gezin de wijk genomen naar Wassenberg. De autobiografie geeft hoog op over de trouw van Mathijs aan het nieuwe geloof. Zijn huis op

13 A.v. Schelven, De Nederduitsche vluchtelingenkerken der 16e eeuw en hunne beteekenis voor de reformatie in de Nederlanden, 's-Gravenhage 1908, p. 264-265.

14 Autobiografie A, fol. 1v. Autobiografie B, fol. 1v heeft: ‘Ecclesiae Molbacensi praefectus fuit’. In Autobiografie C, fol. 1v achter Molbacensi: vel Waltmichelbachensi. Dr. Benrath uit Heidelberg deelde mij mee, dat de volgende plaatsen in aanmerking komen: Mosbach, Mühlbach bei Eppingen, Mörlenbach bei Waldmichelbach, Waldmichelbach, Michelbach Kreis Mosbach. Al deze plaatsen hadden rond 1570 hervormde gemeenten en predikanten en behoorden tot de Kurpfaltz. In de gepubliceerde lijsten van predikanten wordt Jan Vos echter nergens genoemd als predikant van een van deze plaatsen. De enige vermelding in: H. Neu, Pfarrerbuch der Evangelischen Kirche Badens von der Reformation bis zur Gegenwart, Lahr 1939, Teil II, waar slechts gezegd wordt, dat Jan Vos predikant was in Heidelberg vanaf 1573 en in 1577 moest vertrekken i.v.m. de troonswisseling in de Palts. Ook in de brieven van Vossius zelf is geen antwoord op deze vraag te vinden. Aan Philippus Paraeus schreef hij, dat zijn vader predikant was ‘in agro Heidelbergensi’. Paraeus vroeg daarop: in welke plaats? Als Vossius in april 1632 weer schrijft raakt hij het onderwerp niet aan. Vossius aan Philippus Paraeus, Amstelodami non. sept. 1631 (5-9-1631) (Col I, 276 en R 84 A, fol. 52r). Phil. Paraeus aan Vossius, Hanoviae 3 kal. oct. 1631 (29-9-1631) (RK III C 18, fol. 115r). Vossius aan Phil. Paraeus, Amstelodami postr. non. apr. 1632 (6-4-1632) (Col I, 171 en R 82, fol. 111r).

[p. 6]

de Weerdt diende na 1573 als kerk voor de kleine hervormde gemeente in Roermond en de later in Dordrecht beroepen predikant Servaes van der Neer vertelde aan de jonge Gerard, hoe hij in het huis van diens grootvader het kuddeke der verdrukte hervormden had mogen voorgaan. Toen Mathijs op sterven lag, weigerde hij consequent, een katholiek geestelijke te ontvangen. Hij stierf zonder de laatste sacramenten en om die reden weigerde de bisschop hem te laten begraven bij de andere leden van de familie Van Buel. De kinderen zorgden toen voor een begrafenis op een plaats waar Lindanus geen jurisdictie had. De dochter van deze trouwe aanhanger van de nieuwe leer zou nu de echtgenote worden van Jan Vos, want het antwoord van Mathijs van Buel luidde positief. Met verlof van de keurvorst verliet de predikant enige tijd zijn gemeente om naar Wassenberg te reizen en daar in het huwelijk te treden met zijn bruid. Hij keerde met haar naar zijn standplaats terug en het jonge predikantengezin werd al gauw verblijd met de geboorte van het eerste kind. Maar de blijdschap verkeerde in droefheid: het kind stierf en ook de twee volgende kinderen leefden maar kort. Toen kwamen er in 1576 nieuwe moeilijkheden: keurvorst Frederik stierf en zijn opvolger Lodewijk begon zijn regering met het afzetten van alle predikanten die inzake het Avondmaal de leer van Calvijn aanhingen. Er kwamen Lutherse predikanten voor in de plaats. Ook Jan Vos werd uit zijn functie ontheven en daarmee begonnen de omzwervingen van het gezin Vos.¹⁵

In de moeilijke maanden na deze gebeurtenissen werd Gerard geboren. De juiste datum weten wij niet. In de autobiografie worden de meeste data zeer nauwkeurig genoemd, maar de dag van Vossius' eigen geboorte wordt slechts vaag aangegeven: in het begin van de lente van 1577.¹⁶ Als plaats van geboorte noemt de autobiografie de stad Heidelberg en als student te Leiden noemt Vossius zichzelf ‘Gerardus Vossius Heidelbergensis’. Hoogstwaarschijnlijk is de familie dus betrekkelijk kort na de troonswisseling in de Palts naar de universiteitsstad verhuisd in afwachting van de dingen die zouden komen. Toen Gerard zes maanden oud was, verliet Jan Vos echter met vrouw en kind de Palts. Mogelijk zag hij weinig heil in een langer verblijf in dit nu voor hem en zijn geloofsgenoten zo onherbergzame land. Over Keulen ging de reis naar Dordrecht, kennelijk het toevluchtsoord voor veel om hun geloof van land en huis verdreven hervormden. Het werd voor de familie Vos een blij weerzien met kennissen en familieleden die hun woonplaats hadden verlaten en zich in het vrije Holland hadden gevestigd. In Dordrecht voelden Jan Vos en zijn vrouw zich thuis, want, aldus de autobiografie, met moeite maakten zij

15 Autobiografie A, fol. 1v; B, fol. 1v-2r. In Autobiografie A en Autobiografie C wordt gesproken over Cornelia en Mathijs van Buel (ofwel Biele of Van Biel), terwijl Autobiografie B spreekt over Cornelia en Mathijs van Osen. Over het eilandje De Weerdt en de Roermondse erfvoogdij: zie Gedenkboek Roermond, p. 129-139.

16 Autobiografie A, fol. 1v-2r; B, fol. 1v-2r. Op andere plaatsen waar Vossius zelf of anderen over zijn geboorte spreken wordt nergens de juiste datum vermeld.

[p. 7]

zich los van de Dordtse kennissenkring om naar Leiden te vertrekken, waar de pas opgerichte universiteit en zijn docenten een grote aantrekkingskracht uitoefenden op de Roermondse predikant. Op 5 mei 1578 schreef rector Petrus Tiara de Roermandenaar in als student in de theologie.¹⁷

Jan Vos kreeg slechts kort gelegenheid om zich toe te leggen op de wetenschap. Overal in de Nederlanden was een schreeuwend gebrek aan predikanten. In alle gewesten waar de kleine, maar fanatieke calvinistische minderheid daarvoor de kans kreeg, werden hervormde gemeenten opgericht en het regende bij de betrokken instanties verzoeken om theologisch onderlegde en godzalige bedienaren des woords. Nog geen jaar na zijn aankomst in Leiden werd Jan Vos de eerste predikant van de pas gevormde gemeente in Leimuyden, een kleine plaats ten noordoosten van Leiden.¹⁸ Er waren echter plaatsen, waar de nood nog groter was dan op het Noordnederlandse platteland. Reeds de Dordtse Synode van 1578 had verschillende verzoekschriften uit Vlaanderen ontvangen om predikanten te sturen. Daar was een kleine, maar felle groep calvinisten erin geslaagd in enkele steden de macht in handen te krijgen. Vooral Gent, waar mannen als Hembyze, Ryhove, Moded en Datheen het voor het zeggen hadden, beijverde zich om in heel het Vlaamse land de ware gereformeerde religie in te voeren. In steden als Brugge, Yperen, Oudenaarde en Veurne was de magistraat de beweging welgezind en vanuit deze calvinistische centra werd het omliggende platteland bewerkt. In het begin van 1580 waren bijna overal de hervormden aan de macht. Op dat moment zond de magistraat van Veurne in samenwerking met de kerkeraad een afgevaardigde naar Leimuyden om Jan Vos dringend te verzoeken de noodlijdende kerken in Vlaanderen te komen helpen. Omwille van de goede zaak liet Leimuyden zijn pas verworven predikant vertrekken voor de opbouw van de gereformeerde kerk in het rumoerige Vlaanderen.¹⁹

In Veurne wachtte Jan Vos een zware taak. Zijn werkterrein was groot: het omvatte heel West-Vlaanderen, vanaf Duinkerken, Winoxbergen en Hondschoten in het zuiden tot Yperen en Brugge in het oosten en noorden. Van Gent uit was in deze streken de hervorming met geweld opgelegd en de meerderheid der bevolking, gehecht aan het oude geloof, had het hoofd moeten buigen voor de wil van de door Gent gesteunde minderheid. Van alle kanten werden dan ook de pas opgerichte hervormde gemeenten bedreigd en belaagd. De predikanten moesten strijd leveren tegen de aan Rome trouw gebleven geestelijkheid, die zich fel verweerde tegen wat zij beschouwde als religieuze heerszucht van enkele calvinistische doordrijvers.

17 Autobiografie A, fol. 2r; B, fol. 2r: ‘enixa me est mater Heidelbergae, post ternam sibi prolem in Palatinatu natam et denatam’. Zie ook: Album studiosorum Academiae Lugduno-Batavae, Den Haag 1875, p. 3.

18 Autobiografie A, fol. 2r. Ook: A.J.v.d. Aa, Aardrijkskundig Woordenboek der Nederlanden, Deel VII, p. 290.

19 Autobiografie A, fol. 2v; B, fol. 2r. Zie ook: H.A. Enno van Gelder, Revolutionaire Reformatie, Amsterdam 1943, p. 45-79 en 106-131.

[p. 8]

De waarheid moest verdedigd worden tegen enkele groepjes wederdopers, met wie Jan Vos disputers hield, terwij1 in Hondschoten Flaccianen, orthodox-lutherse volgelingen van de theoloog Matthias Flaccus, voor de nodige problemen zorgden. Een groot deel van de tijd der predikanten werd opgeëist voor het uitbouwen en organiseren van de gemeenten en voor het oprichten van nieuwe gemeenten. Jan Vos stond echter niet alleen voor deze gigantische opgave. In hetzelfde gebied werkten ook een predikant genaamd Tilman Capus en de Roermondse ex-kartuizer Willem Comantius.²⁰ Deze mannen moesten hun werk doen onder bijzonder moeilijke omstandigheden. Vlaanderen was voortdurend in staat van oorlog en rondtrekkende troepen maakten het land onveilig. Vooral de Waalse troepen, aanvankelijk in dienst van de Staten-Generaal en nu als muiters onder aanvoering van Montigny strijdend voor het katholieke geloof en de pacificatie, voerden op de grenzen van Zuid-Vlaanderen en Henegouwen een ware burgeroorlog met de troepen van Gent. De leiders van deze ‘Malcontenten’ - mannen als ridder Roland, heer van Zegerscappel, en Emmanuel de la Motte, gouverneur van Grevelingen - hadden het speciaal op de predikanten gemunt. In deze moeilijke omstandigheden vond Jan Vos thuis in Veurne kracht en steun bij zijn vrouw en kinderen, de kleine Gerard en diens zusje Maria, dat op Kerstmis van het jaar 1580 was geboren.²¹

De ‘Vlaamse Beweging’ was geen lang leven beschoren. Had de Pacificatie van Gent een kort ogenblik de hoop gewekt op een gezamenlijke strijd van alle Nederlandse gewesten tegen de Spaanse Landsheer, de godsdienstkwestie had die hoop al spoedig de bodem ingeslagen en de onmogelijkheid van eenheid was overtuigend aangetoond door de feitelijke scheiding van de Nederlanden in de Unies van Utrecht en Atrecht. Atrecht had voor Spanje gekozen en vanuit het Zuiden drong de Spaanse veldheer Parma geleidelijk maar onweerstaanbaar de gewesten binnen die voor Utrecht gekozen hadden. De calvinistische beweging in de Vlaamse steden werd stuk geslagen. Na enkele jaren was het lot van de Vlaamse calvinisten bezegeld: Spanje en Rome behaalden een volledige overwinning. In de zomer van 1583 stond Parma met zijn troepen in het gebied dat aan de geestelijke zorg van Jan Vos was toevertrouwd. In de tweede helft van juli was Nieuwpoort in Parma's macht en rukte hij op naar Veurne. Op verzoek van de prefect en van de magistraat zond Jan Vos zijn vrouw en kinderen naar het nog veilige Zeeland. Hijzelf bleef tot het laatste moment

20 Autobiografie B, fol. 2r-v; C, fol. 2r. Enno van Gelder, Revolutionaire Reformatie, passim. Tilman Capus werd, aldus de autobiografie, na 1583 rector van de school in Veurne en naderhand predikant te Nieuwpoort. Willem Comantius werd in 1583 predikant te Sluis en later te Noordwijk-Binnen en te Oostsouburg. Zie over hem: NNBW 1 (1911), 629 (F.S. Knipscheer).

21 Autobiografie B, fol. 2v en C, fol. 2v. Enno van Gelder, Revolutionaire Reformatie, p. 45-79, 106-131 en 158-174. In zijn werk De Vitiis Sermonis, Lib. I, caput 2, noemt Vossius Veurne: ‘primae pene meae pueritiae sedes’ (Opera II, p. 3).

[p. 9]

in de benarde veste: toen de troepen van Parma Veurne binnenmarcheerden, verliet hij, als soldaat vermomd, met de verdedigers de stad en ging naar Middelburg, waar hij zich bij vrouw en kinderen voegde.²² Van Middelburg begaf Jan Vos zich met zijn gezin naar Dordrecht. Daar bezat de hervorming een hecht bolwerk. Men kon er spreken van een volledige triomf van het calvinisme. De gemeente des Heren was straf georganiseerd en verschillende voortreffelijke predikanten leidden de kudde. De magistraat werkte graag mee aan de kerkelijke en sociale activiteiten, die werden ondernomen door de kerkelijke leiders. Natuurlijk had men ook hier te kampen met moeilijkheden van allerlei aard: het volmaakte Jerusalem was ook in deze gemeente nog geen werkelijkheid geworden en zelfs het Genève van Calvijn bleef voor diens overtuigde Dordtse volgelingen nog een onbereikbaar ideaal. Oude volksgebruiken bleven velen een doorn in het oog, vooral wanneer zij, al of niet terecht, als paapse relicten werden gebrandmerkt.²³

In de tijd dat Jan Vos met zijn gezin naar Dordrecht verhuisde, was er in de Dordtse gemeente onrust gewekt door het optreden van enkele predikanten. Tussen 1577 en 1582 had Herman Herberts de stad in beroering gebracht: hij weigerde zich te houden aan het traditionele preekrooster en koos vrije onderwerpen, waarmee hij een deel van de gelovigen voor zich innam, maar ook in conflict kwam met zijn collegae, de overigens gematigde Hendrik van den Corput en Servaes van der Neer. Herberts vertrok naar Gouda, waar de magistraat hem jarenlang beschermde tegen allerlei maatregelen op classicaal en synodaal niveau, tegen de recalcitrante predikant getroffen op instigatie van zijn Dordtse tegenstanders.²⁴ De opengevallen plaats in Dordrecht werd zolang ingenomen door Christiaen van de Wouwer, tot Vos naar Dordrecht kwam en samen met Van de Wouwer Herberts' plaats als hulpprediker innam. Maar de gemeente wilde een vaste predikant. Op 13 september 1584 besloot een vergadering van kerkeraad, oud-ouderlingen, diakens en leden van de regering Jan Vos te benoemen. Er kwam echter protest: men had niets aan te merken op de leer van de nieuwe predikant, maar beschuldigde hem ervan zichzelf on-

22 Autobiografie A, fol. 2v; B, fol. 2v; C, fol. 2v. Enno van Gelder, Revolutionaire Reformatie, p. 158-174.

23 Schotel, Kerkelijk Dordrecht, Deel I, p. 51-64 en 163-175. Enno van Gelder, Revolutionaire Reformatie, p. 22-25.

24 Herman Herberts (1550-1607) was, na als kloosterling tot de hervorming te zijn overgegaan, predikant te Winterswijk, Wezel en Dordrecht. Daarna werkte hij tot zijn dood in Gouda. Over hem: Schotel, Kerkelijk Dordrecht I, p. 127-144, en: NNBW 7 (1927), 559 (F.S. Knipscheer). Hendrik van den Corput (1536-1601) studeerde rond 1570 evenals Jan Vos te Heidelberg. Van 1578 tot zijn dood was hij predikant in Dordrecht. Over hem: Schotel I, p. 149-158, en NNBW 2 (1912), 336 (A.A.v. Schelven). Servaes van der Neer of Servatius Naeranus (1550-1608) was achtereenvolgens predikant te Maastricht, Hasselt, Emmerik en Dordrecht. Over hem: Schotel I, p. 179-191, en NNBW 2 (1912), 976 (W.P.C. Knuttel). Deze predikant preekte in Roermond in het huis van grootvader Van Buel.

[p. 10]

rechtmatig opgedrongen te hebben. De classis kwam eraan te pas en de tegenstanders trachtten de keuze van Vos ongedaan te maken. De argumenten van enkele leden van de Dordtse kerkeraad waren echter zo overtuigend, dat de vergadering de benoeming van Vos als wettig accepteerde en Van de Wouwer ontsloeg. In oktober werd Jan Vos door zijn collega Van den Corput bevestigd in de Grote Kerk.²⁵

Het verblijf van Jan Vos in Dordrecht is kort geweest en deze paar Dordtse jaren waren wel bijzonder zwaar. Naast de moeilijkheden rond zijn benoeming tot predikant kwam er ook in zijn gezinsleven een pijnlijke wending. Nog geen jaar na aankomst stierf Cornelia, de vrouw die hem al die jaren tot steun was geweest.²⁶ Het leven ging echter verder en Jan Vos trad nog binnen het jaar opnieuw in het huwelijk, nu met Anna de Witt, een dochter van Frans de Witt en Lidewy van Beveren. Door dit huwelijk werd de familie Vossius opgenomen in de kring van de opkomende Dordtse regentengeslachten. De broers van Anna, Cornelis en Jacob, namen een belangrijke plaats in de Dordtse stadsregering en de Staten van Holland in, terwijl Cornelis de vader werd van Jacob de Witt en daarmee de grootvader van de Hollandse Raadpensionaris Johan de Witt en diens broer Cornelis. Het huwelijk van Jan Vos en Anna de Witt vond plaats in maart 1585.²⁷ Enkele maanden later werd het gezin opnieuw door een ramp getroffen: op 22 mei overleed Jan Vos zelf, 36 jaar oud. Zijn weduwe hertrouwde met Mathijs Claeszoon van der Horst, een lid van een Rotterdams regentengeslacht, en volgde haar man naar diens woonplaats. Gerard en Maria werden liefderijk opgenomen door Barbara van der Myle. Haar man, Jacob van der Myle, had met Jan Vos in Heidelberg gestudeerd en was in 1578 predikant in Dordrecht geworden, waar hij nog datzelfde jaar overleed. Omwille van de vriendschap tussen Jan Vos en haar man nam Barbara de twee wezen in haar huis op. De Dordtse kerkeraad liet zich niet onbetuigd en zorgde dat de keurvorst van de Palts een jaarwedde

25 Autobiografie B, fol. 2v en C, fol. 2v. Ook Schotel, Kerkelijk Dordrecht I, p. 197-204. Christiaen van de Wouwer was aanvankelijk minderbroeder te Herenthals, daarna werd hij predikant te Lier en te Geertruidenberg. Na zijn vertrek uit Dordrecht werkte hij in Leiden totdat hij wegens zijn steun aan de partij van Leicester de wijk moest nemen naar Engeland, waar hij predikant werd van Nederlandse vluchtelingenkerken te Sandwich en Norwich. Over hem: Schotel, Kerkelijk Dordrecht I, p. 193-196, en NNBW 3 (1914), 1491 (A.A. van Schelven).

26 Autobiografie A, fol. 2v, B, fol. 2v en C, fol. 2v. Schotel, Kerkelijk Dordrecht I, p. 204.

27 Autobiografie A, fol. 2v, B, fol. 2v en C, fol. 2v. Schotel, Kerkelijk Dordrecht I, p. 204. Over de minder bekende leden van de familie de Witt: Balen, Beschryvinge der Stad Dordrecht. Voor Frans de Witt (1516-1565) zie NNBW 3 (1914), 1453 (N. Japikse). Voor Jacob de Witt (1548-1565): NNBW 3 (1914), 1455 (N. Japikse). Voor Cornelis de Witt (1545-1622): NNBW 3 (1914), 1449 (N. Japikse). Anna de Witt was geboren in oktober 1552. Zie Balen, p. 1317. De Autobiografie dateert het huwelijk van Jan Vos met Anna de Witt in maart 1585 en vermeldt, dat Jan Vos stierf op 22 mei 1585. Schotel geeft als data respectievelijk eind 1585 en 2 februari 1586. De gegevens van de Autobiografie lijken het meest betrouwbaar.

[p. 11]

schonk voor het onderhoud van de kinderen Vossius.²⁸ Eindelijk braken er voor de achtjarige Gerard en zijn zusje Maria rustige jaren aan. In Barbara's huis vond de odyssee van de predikantenkinderen een veilig en goed Ithaca.

28 Autobiografie A, fol. 2v, B, fol. 2v en C, fol. 2v. Schotel, Kerkelijk Dordrecht I, p. 147-148. Brief van Vossius aan Philippus Paraeus, non. sept. 1631 (5-9-1631) (Col I, 276 en R 84 A, fol. 52r). Het huwelijksproclamatieboek van de Augustijnerkerk (Gemeentearchief Dordrecht DTB 16) vermeldt, dat Anna de Witt op 9 november 1589 in het huwelijk trad met Mathijs Claeszoon van der Horst. Mathijs van der Horst is driemaal gehuwd geweest. Eerst met Wijntje Cornelisdochter. Op 19 juni 1580 huwde hij met Trijntje Pietersdochter van den Burch uit Delft, van wie hij enkele kinderen kreeg, onder wie Claes Mathijszoon. Het huwelijk met Anna de Witt bleef kinderloos. Zie daarvoor: Rotterdamse Historiebladen, 1e afdeling, genealogische aantekeningen en levensbeschrijvingen, Bijlage C. R. Bijlsma verzamelde gegevens over Rotterdamse regentengeslachten. Deze gegevens bevinden zich op fiches in het Rotterdamse Gemeentearchief. Tussen 1578 en 1614 bekleedde Mathijs van der Horst de functies van kerkmeester, geesthuismeester, schepen, brandmeester, tresorier, boonheer en weesmeester, terwijl hij van 1606 tot 1614 lid was van de Rotterdamse vroedschap. Ook andere leden van de familie Van der Horst bekleedden verschillende belangrijke ambten. Zie hierover: J.H.W. Unger, De regering van Rotterdam 1328-1892, Naamlijst van personen die in of vanwege de regeering ambten hebben bekleed voorafgegaan door eene geschiedkundige inleiding over den regeeringsvorm van Rotterdam (Bronnen voor de geschiedenis van Rotterdam), Rotterdam 1892. R. Bijlsma, De Rotterdamsche Vroedschap en hun bedrijf, 1588-1648, in: Rotterdamsch Jaarboekje 1914, p. 76-97, vooral p. 83 nummer 48.