Prinsen en poorters

[p. 392]

Bibliografie

Afkortingen

adn	Archives départementales du Nord
an	Archives nationales
AESC	Annales. Economies. Sociétés. Civilisation
ara	Algemeen Rijksarchief
BTFG	Belgisch Tijdschrift voor Filologie en Geschiedenis
HKCG	Handelingen Koninklijke Commissie voor Geschiedenis
HMGOG	Handelingen Maatschappij Geschiedenis en Oudheidkunde Gent
rag	Rijksarchief Gent
rk	Rekenkamer
sag	Stadsarchief Gent

Algemeen

De hiernavolgende titels worden in de bibliografie meennaals in verkorte vorm geciteerd.

Ariès Ph. & Duby G., Histoire de la vie privée, dl. 2, Paris, 1985.

Arnade P., Realms of rituals. Burgundian ceremony and civic life in late medieval Ghent, Ithaca-London, 1996.

Bartier J., Une crise de l'Etat bourguignon: la réformation de 1457, in: Hommage au professeur Paul Bonenfant, Bruxelles, 1965, 501-511.

Bartier J., Légistes et gens de finances au XV^e siècle. Les conseillers des ducs de Bourgogne Philippe le Bon et Charles le Téméraire, Bruxelles, 1955.

Blockmans W., Patronage, Brokerage and Corruption as Symptoms of Incipient State Formation in the Burgundian-Habsburg Netherlands, in: A. Maczak (ed.), Klientelsysteme im Europa des Frühen Neuzeit, München, 1988, 117-126.

Blockmans W., De volksvertegenwoordiging in Vlaanderen in de overgang van middeleeuwen naar nieuwe tijden (1384-1506), Brussel, 1978.

Blockmans W. & Prevenier W., Armoede in de Nederlanden van de 14de tot het midden van de 16de eeuw: bronnen en problemen, in: Tijdschrift voor Geschiedenis, 38, 1975, 501-538.

Blockmans W. & Prevenier W., De Bourgondiërs. De Nederlanden op weg naar eenheid, 1384-1530, Amsterdam-Leuven, 1997.

Blockmans W., Prevenier W. e.a., Tussen crisis en welvaart: sociale veranderingen 1300-1500, in: [Nieuwe] Algemene Geschiedenis der Nederlanden, Bussum, 1980, dl. 4, 42-86.

Boer, D.E.H. de, Het Leids medisch ‘netwerk’ omstreeks 1465, in: Leids Jaarboekje, 1984, 60-76.

Boone M., Dons et pots-de-vin, aspects de la sociabilité urbaine au bas moyen âge. Le cas Gantois pendant la période bourguignonne, in: Revue du Nord, 70, 1988, 471-487.

Boone M., Droit de bourgeoisie et particularisme urbain dans la Flandre bourguignonne et habsbourgeoise (1384-1585), in: BTFG, 74, 1996, 707-726.

Boone M., Gent en de Bourgondische hertogen ca. 1384-ca. 1453. Een sociaal-politieke studie van een staatsvormingsproces, Brussel, 1990.

Boone M., De soeverein baljuw van Vlaanderen: breekijzer in het conflict tussen stedelijk particularisme en Bourgondische centralisatie, in: Handelingen Genootschap ‘Societe d'Emulation’ te Brugge, 126, 1989, 57-78.

Braunstein Ph., Approches de l'intimité, xiv^e-xv^e siècle, in: Ariès & Duby, Histoire de la vie privée, 526-619.

Brundage J.A., Law, Sex and Christian Society in Medieval Europe, Chicago-London, 1987.

Bullough V.L. & Brundage J.A. (ed.), Handbook of Medieval Sexuality, New York-London, 1996.

Bullough V.L. & Brundage J.A. (ed.), Sexual Practices and the Medieval Church, Buffalo (New York), 1982.

Carlier M., Greve A., Prevenier W., Stabel P. (ed.), Core and periphery in late medieval urban society. Proceedings of the colloquium at Ghent (22nd-23rd August 1996), Leuven-Apeldoorn, 1997.

Champion P. (ed.), Les Cent nouvelles nouvelles, Paris, 1928.

Chiffoleau J., Martines L., Paravicini Bagliani A. (ed.), Riti e Rituali nelle Societa Medievali, Spoleto, 1994.

Chojnacki S., Crime, Punishment and the Trecento Venetian State, in: L. Martines (ed.), Violence and Civil Disorder in Italian Cities, 1200-1500, Berkeley-Los Angeles, 1972.

Contamine Ph., Les aménagements de l'espace privé. xiv^e-xv^e siècle, in: Ariès & Duby, Histoire de la vie privée, 421-501.

Danneel M., Quelques aspects du service domestique féminin à Gand (2ème moitié du xv^e siècle), in: W. Prevenier, R. Van Uytven, E. Van Cauwenberghe (ed.), Sociale structuren en topografie van armoede en rijkdom in de 14de en 15de eeuw, Studia Historica Gandensia 267, Gent, 1986, 51-72.

Danneel M., Weduwen en wezen in het laat-middeleeuwse Gent, Leuven-Apeldoorn, 1995.

Davis N.Z., Fiction in the Archives. Pardon Tales and their Tellers in 16th. C. France, Stanford, 1987.

Dean Tr. & Lowe K. (ed.), Crime, Society and the Law in Renaissance Italy, Cambridge, 1994.

Delva A., Vrouwengeneeskunde in Vlaanderen tijdens de late middeleeuwen, Brugge, 1983.

Derville A., Pots-de-vin, cadeaux, racket, patronage. Essai sur les mécanismes de décision dans l'Etat bourguignon, in: Revue du Nord, 54, 1974, 341-364.

Diefendorf B.B., Widowhood and Remarriage in Sixteenth-Century Paris, in: Journal of Family History, 1982, 379-395.

Dinzelbacher P., Pour une histoire de l'amour au moyen âge, in: Le Moyen âge, 93, 1987, 223-240.

Duby G., Le chevalier, la femme et le prêtre. Le mariage dans la France féodale, Paris, 1981.

Duby G. & Perrot M., Histoire des Femmes. II. Le Moyen Age, Paris, 1991.

Dupont G., Maagdenverleidsters, hoeren en speculanten. Prostitutie in Brugge tijdens de Bourgondische periode (1385-1315), Brugge, 1996.

Ehlert T., Haushaltung und Familie in Mittelalter und frühen Neuzeit, Sigmaringen, 1991.

Gauvard Cl., De grâce especial. Crime, état et société en France à la fin du moyen âge, 2 dln., Paris, 1991.

Geerts K., De spelende mens in de Boergondische Nederlanden, Brugge, 1987.

Gerven J. van, Vrouwen, arbeid en sociale positie. Een

[p. 393]

voorlopig onderzoek naar de economische rol en maatschappelijke positie van vrouwen in de Brabantse steden in de late middeleeuwen, in: BTFG, 73, 1995, 947-966.

Gilissen J., Le statut de la femme dans l'ancien droit belge, in: J. Gilissen (ed.), La femme, Recueils Société J. Bodin, 12, Bruxelles, 1962, 255-321.

Godding Ph., Le droit privé dans les Pays-Bas méridionaux du 12^e au 18^e siècle, Bruxelles, 1987.

Godding Ph., La pratique testamentaire en Flandre au 13e siècle, in: Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis, 58, 1990, 281-300.

Hanawalt B., At the Margin of Women's Space in Medieval Europe, in: R.R. Edwards & V. Ziegler, Matrons and Marginal Women, Woodbridge, 1995, 1-17.

Hanawalt B., Growing up in Medieval London. The Experience of Childhood in History, New York, 1993.

Herlihy D. & Klapisch-Zuber C., Les Toscans et leurs familles, Paris, 1978.

Jacob R., Les époux, le seigneur et la cité. Coutumes et pratiques matrimoniales des bourgeois et paysans de France du Nord au moyen âge, Bruxelles, 1990.

Jongkees A.G., Staat en kerk in Holland en Zeeland onder de Bourgondische hertogen, Groningen, 1942.

Klapisch-Zuber C., La famille médiévale, in: J. Dupaquier, Histoire de la population française, 1, Paris, 1988, 463-512.

Klapisch-Zuber C., La maison et le nom. Stratégies et rituels dans l'Italie de la Renaissance, Paris, 1990.

Kruse H., Les malversations commises par le receveur général Martin Cornille à la cour de Philippe le Bon d'après l'enquête de 1449, in: Revue du Nord, 77, 1995, 307-311.

Künzle D., The Early Comic Strip. Narrative Strips and Picture Stories in the European Broadsheet from c. 1450 to 1825, Berkeley, 1973.

Lambrecht D., De parochiale synode in net oude bisdom Doornik gesitueerd in de Europese ontwikkeling, 11de eeuw-1559, Brussel, 1984.

Lambrechts P. & Sosson J.P. (ed.), Les métiers au moyen âge. Aspects économiques et sociaux, Louvain-la-Neuve, 1994.

Le Goff J. & Schmitt J.C. (ed.), Le charivari, Paris, 1981.

Le Roy Ladurie E., Montaillou, een ketters dorp in de Pyreneeën (1294-1324), Amsterdam, 1993.

Martines L. (ed.), Violence and Civil Disorder in Italian Cities, 1200-1500, Berkeley - Los Angeles, 1972.

Meyer, G.M. de, m.m.v. E.W.F. van den Elzen, Min en onmin. Mannen en vrouwen over hun samen leven aan het einde van de vijftiende eeuw, Hilversum, 1989.

Mitterauer M. & Siedler R., The European Family. Patriarchy to Partnership from the Middle Ages to the Present, Oxford, 1982 (paperback 1983).

Mitterauer M., A History of Youth, Oxford - Cambridge (Mass.), 1992.

Muchembled R., Culture populaire et culture des élites, Paris, 1978.

Muchembled R., La violence au village. Sociabilité et comportements populaires en Artois du XV^e au XVII^e siècle, [Turnhout,] 1989.

Nicholas D., Child and Adolescent Labour in the Late Medieval City: A Flemish Model in Regional Perspective, in: English Historical Review, 110, 1995, 1105-1131.

Otis L., Prostitution in Medieval Society: the History of an Urban Institution in Languedoc, Chicago - London, 1985.

Paravicini W., The Court of the Dukes of Burgundy, a Model for Europe?, in: R.G. Asch, A.M. Birke (ed.), Princes, Patronage and the Nobility. The Court at the Beginning of the Modern Age, c. 1450-1650, Oxford, 1991, 69-102.

Paravicini W., Expansion et intégration. La noblesse des Pays-Bas à la cour de Philippe le Bon, in: Bijdragen en Mededelingen betreffende de Geschiedenis der Nederlanden, 95, 1980, 298-314.

Petit-Dutaillis Ch., Documents nouveaux sur les moeurs populaires et le droit de vengeance dans les Pays-Bas au XV^e siècle. Lettres de rémission de Philippe le Bon, Paris, 1908 (herdruk Genève, 1975).

Pirenne H., Les dénombrements de la population d'Ypres au xv^e siècle, in: Vierteljahrschrift für Social und Wirtschaftsgeschichte, 1, 1903, 1-32.

Prevenier W., Ambtenaren in stad en land in de Nederlanden. Socio-professionele evoluties (veertiende tot zestiende eeuw), in: Bijdragen en Mededelingen betreffende de Geschiedenis der Nederlanden, 87, 1972, 44-59.

Prevenier W., Court and city culture in the Low Countries from 1100 to 1530, in: E. Kooper (ed.), Medieval Dutch Literature in its European Context, Cambridge Studies in Medieval Literature, Cambridge, University Press, 1994, 11-29.

Prevenier W., La démographie des villes du comté de Flandre aux xiv^e et xv^e siècle, in: Revue du Nord, 65, 1983, 255-275.

Prevenier W., Inzicht van kritische tijdgenoten in de sociale facetten der fiscaliteit en in sociaal-politiek onrecht in Vlaanderen (13de-15de eeuw), in: Arbeid in veelvoud. Een huldeboek voor Jan Craeybeckx en Etienne Scholliers, Brussel, 1988, 51-60.

Prevenier W., Quelques réflexions sur la situation de l'individu face au pouvoir dans les Pays-Bas de l'Ancien Régime, in: Recueils de la Société Jean Bodin, 48, L'individu face au pouvoir, Man versus Political Power, 3^e partie, Europe Occidentale, Bruxelles, 1989, 349-365.

Prevenier W., Scoorkinne (Niclais), in: Biographie Nationale, Bruxelles, 30, 2, 1959, 761-763.

Prevenier W., Sociale spanningen rond leprozen en akkerzieken in 15de eeuws Vlaanderen, in: W. Frijhoff & M. Hiemstra (ed.), Bewogen en bewegen, Liber Amicorum H.F.J.M. van den Eerenbeemt, Tilburg, 1986, 232-248.

Prevenier W., Violence against Women in a Medieval Metropolis: Paris around 1400, in: B.S. Bachrach & D. Nicholas, Law, Custom, and the Social Fabric in Medieval Europe, Essays in Honor of Bryce Lyon, Western Michigan University, Kalamazoo, 1990, 262-284.

Prevenier W., Vrouwenroof als middel tot sociale mobiliteit in het 15de-eeuwse Zeeland, in: D.E.H. de Boer & J.W. Marsilje, De Nederlanden in de late middeleeuwen, Utrecht, 1987, 410-424.

Prevenier W. & Blockmans W., De Bourgondische Nederlanden, Antwerpen, 1983.

Rompaey, J. Van, Het grafelifk baljuwsambt in Vlaanderen tijdens de Boergondische periode, Brussel, 1967.

Rompaey, J. Van, Het compositierecht in Vlaanderen van de veertiende tot de achttiende eeuw, in: Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis, 29, 1961, 43-79.

Roncière Ch. de la, La vie privée des notables toscans au seuil de la Renaissance, in: Ariès & Duby, Histoire de la vie privée, 163-309.

Ruggiero G., The Boundaries of Eros. Sex Crime and Sexuality in Renaissance Venice, New York - Oxford, 1985.

Sheehan M.M. (ed.), Aging and the Aged in Medieval Europe, Toronto, Pontifical Institute of Medieval Studies, 1990.

Strubbe E., De briefwisseling tussen Jan van den Berghe en Johanna van Harcourt (1420-1437), in: HKCG, 125, 1959, 511-560.

Uytven, R. Van, Scènes de la vie sociale dans les villes des Pays-Bas du xiv^e au xvi^e siècles, in: Mémoires de la Société d'Agriculture, Sciences et Arts de Douai, 5^e s. 8, 1983, 11-31.

[p. 394]

Vanderjagt A., Qui sa vertu anoblist. The concepts of ‘noblesse’ and ‘chose publicque’ in Burgundian political thought, Groningen, 1981.

Vanhemelryck F., De criminaliteit in de ammanie van Brussel van de late middeleeuwen tot het einde van het ancien régime (1404-1789), Brussel, 1981.

Vaughan R., Philip the Bold, the formation of the Burgundian state, London, 1962.

Vaughan R., John the Fearless, London, 1966.

Vaughan R., Philip the Good, the apogee of Burgundy, London, 1970.

Vaughan R., Charles the Bold, London, 1973.

Vaultier R., Le folklore pendant la guerre de Cent Ans, d'après les lettres de rémission du Trésor des Chartes, Paris, 1965.

Verdon J., Les loisirs en France au moyen âge, Paris, 1980.

Vleeschouwers-Van Melkebeek M., Aspects du lien matrimonial dans le Liber Sentenciarum de Bruxelles (1448-1459), in: Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis, 53, 1985, 43-97.

Vleeschouwers-Van Melkebeek M., Het parochiale leven in het oude bisdom Doornik tijdens de Late Middeleeuwen, in: S. Dauchy (ed.), Ter overwinning van een historische drempelvrees. De historicus en juridische bronnen [luris Scripta Historica vii], 1994.

Wheaton R. & Hareven T.K., Family and Sexuality in French History, Philadelphia, 1980.

Deel 1 Sociale geledingen in de brede samenleving

· 1· Vorsten en hovelingen

Het hof in het algemeen

O. Cartellieri, Am Hofe der Herzöge von Burgund, Basel, 1926; W. Paravicini, The court, 69-102; Idem, Expansion, 298-314; Idem, Invitations au mariage. Pratique sociale, abus de pouvoir, intérêt de l'Etat à la cour des ducs de Bourgogne au xv^e siècle, in: Académie des Inscriptions et Belles-Lettres, C.R. des séances de 1995, juillet - octobre, 687-711; Prevenier, Court, 11-28; Bartier, Une crise, 501-511; J. Van Rompaey, De Bourgondische staatsinstellingen, in: [Nieuwe] Algemene Geschiedenis der Nederlanden, 4, Haarlem, 1980, 136-155; R.H. Bautier, Chancellerie et culture au moyen âge, in: G. Gualdo (ed.), Cancelleria e cultura nel Medio Evo [Commission internationale de diplomatique], Città del Vaticano, 1990, 1-75 (64-69).

Ambtenaren en personeel van het hof

Bartier, Légistes, passim; M. Boone, Kanselier van Vlaanderen en Bourgondië (1385-1530), in: E. Aerts (ed.), De centrale overheidsinstellingen van de Habsburgse Nederlanden (1482-1795) [Algemeen Rijksarchief en Rijksarchief in de provinciën], Brussel, 1994, 217-233; P. Cockshaw, Le personnel de la chancellerie de Bourgogne-Flandre sous les ducs de Bourgogne de la maison de Valois (1384-1477), [Standen en Landen, 79], Kortrijk - Heule, 1982; H. Kruse, Hof, Amt und Gagen, Die täglichen Gagenliste des burgundischen Hofes (1430-1467) und der erste Hofstaat Karls des Kühnen (1456), Bonn, 1996; W. Paravicini, Soziale Schichtung und Soziale Mobilität am Hof der Herzöge von Burgund, in: Francia, 5, 1978), 127-182; Idem, ‘Ordonnances de l'Hôtel’ und ‘Escroes des gaiges’. Wege zu einer prosopographischen Erforschung des Burgundischen Staats im fünfzehnten Jahrhundert, in: N. Bulst & J.P. Genet (ed.), Medieval Lives and the Historian, Kalamazoo, 1986, 243-266; J. Paviot, Jacques de Brégilles, garde-joyaux des ducs de Bourgogne Philippe le Bon et Charles le Téméraire, in: Revue du Nord, 77, 1995, 313-320; U. Schwarzkopf, Zum höfischen Dienstrecht im 15. Jahrhundert: das burgundische Beispiel, in: Festschrift für Hermann Heimpel, 2, Göttingen, 1972, 421-442; M. Sommé, Les Portugais dans l'entourage de la duchesse de Bourgogne Isabelle de Portugal (1430-1471), in: Revue du Nord, 77, 1995, 321-343; J. Sornay, Les états prévisionnels des finances ducales au temps de Philippe le Bon, in: 109^e Congrès national des sociétés savantes, Dijon, 1984, Histoire médiévale, 2, 35-94; F. Vanhemelryck, Hofrechtbanken (15de eeuw-1794), in: E. Aerts, o.c., 180-187.

Materiële aspecten van de residenties

W. Paravicini, Die Residenzen der Herzöge von Burgund, 1363-1477, in: H. Patze & W. Paravicini (ed.), Fürstliche Residenzen im spätmittelalterlichen Europa, Sigmaringen, 1991, 207-263; Idem, Altag bei Hofe, in: W. Paravicini (ed.), Altag bei Hofe, 3. Symposium der Residenzen-Kommission der Akademie der Wissenschaften in Göttingen, Sigmaringen, 1995, 9-30; M. Sommé, Les déplacements d'Isabelle de Portugal et la circulation dans les Pays-Bas bourguignons au milieu du xv^e siècle, in: Revue du Nord, 52, 1970, 183-197; Idem, Vie itinérante et résidences d'Isabelle de Portugal, duchesse de Bourgogne (1430-1471), in: Revue du Nord, 79,

[p. 395]

1997, 7-43; K. de Jonge, Het paleis op de Coudenberg te Brussel in de vijftiende eeuw. De verdwenen hertogelijke residenties in de Zuidelijke Nederlanden in een nieuw licht geplaatst, in: Revue belge d'archéologie et d'histoire de l'art, 60, 1991, 5-38; Idem, Le palais de Charles-Quint à Bruxelles. Ses dispositions intérieures aux xv^e et xvi^e siècles et le cérémonial de Bourgogne, in: J. Guillaume (ed.), Architecture et vie sociale. L'organisation intérieure des grandes demeures à la fin du Moyen Age et à la Renaissance. Actes du colloque tenu à Tours du 6 au 10 juin 1988, Paris, 1994, 107-125; P. Johanek, Höfe und Residenzen, Herrschaft und Repräsentation, in: E.C. Lutz (ed.), Mittelalterliche Literatur im Lebenszusammenhang. Ergebnisse des Troisième Cycle Romand 1994 [Scrinium Friburgense, 8], Freiburg (Schweiz), 1997, 45-78.

Feesten

E. Bousmar, La place des hommes et des femmes dans les fêtes de cour bourguignonnes (Philippe le Bon - Charles le Hardi), in: Publications du Centre européen d'Etudes bourguignonnes, 34, 1994, 123-143; Idem, Des alliances liées à la procréation: Les fonctions du mariage dans les Pays-Bas bourguignons, in: Mediaevistik, 7, 1994, 11-69; M.-Th. Caron & D. Clauzel (ed.), Le Banquet du faisan, ‘Lille - Arras: deux capitales princières bourguignonnes face au défi de l'Empire Ottoman’, Arras, 1997; M. Sommé, Le cérémonial de la naissance et de la mort de l'enfant princier à la cour de Bourgogne au xv^e siècle, in: Publications du Centre européen d'Etudes bourguignonnes, 34, 1994, 87-122.

· 2· Edelen

Algemene werken over de adel

De biografieën van de Bourgondische hertogen door Richard Vaughan, en het werk van Prevenier & Blockmans (zie Algemene bibliografie) geven een overzicht van de rol van de adel. De syntheses over de adel betreffen veelal vroegere periodes: P. Bonenfant & G. Despy, La noblesse en Brabant aux xii^e et xiii^e siècles, in: Le Moyen Age, 64, 1958, 27-66; P. Feuchère, La noblesse du Nord de la France, in: Annales, 6, 1951, 306-318; L. Genicot, Naissance, fonction et richesse dans l'ordonnance de la société médiévale, le cas de la noblesse du Nord-Ouest du continent, in: Centre belge d'histoire rurale, publ. 14, Louvain - Gand, 1968); E. Perroy, La noblesse des Pays-Bas, in: Revue du Nord, 43, 1961, 53-60: E. Warlop, De Vlaamse adel voor 1300, 2 dln., Handzame, 1968; P. de Win, The lesser nobility of the Burgundian Netherlands, in: M. Jones (ed.), Gentry and lesser nobility in Late Medieval Europe, Gloucester - New York, 1986, 95-118; Th. Leuridan, Statistique Féodale du département du Nord, in: Bulletin Commission Historique départ. du Nord, 20, 1897; 21, 1898; 22, 1900; 23, 1901; Bartier, Légistes, is nuttig voor de raadsheren die opklommen tot de adel; A. Uyttebrouck, Le gouvernement du duché de Brabant, Bruxelles, 1975, bespreekt instellingen en personeel.

Studies over adellijke families

R. Born, Les Lalaing, une grande mesnie hennuyère, Bruxelles, 1981; Idem, Les Croy, Bruxelles, 1981; Comte G. de Liedekerke, Histoire de la maison de Gavre et de Liedekerke, Bruxelles, 1957; P. de Lichtervelde, Un grand commis des ducs de Bourgogne, Jacques de Lichtervelde seigneur de Coolscamp, Bruxelles, 1943; W. Paravicini, Guy de Brimeu, Bonn, 1975; Th. Leuridan, Histoire des seigneurs et de la seigneurie de Roubaix, Roubaix, 1862 (herdruk Marseille, 1976); J. Van Praet, Recherches sur Louis de Bruges seigneur de La Gruthuse, Paris, 1831; M.P.J. Martens, Lodewijk van Gruuthuse, mecenas en Europees diplomaat, ca. 1427-1492, Brugge, 1992.

Edelen op het platteland

Belangrijk is hier het bezit van heerlijkheden. Zie hierover: J. Dhondt, Les seigneuries du ix^e au xiii^e siècle, in: Histoire des territoires ayant formé le département du Pas de Calais, Arras, 1946; G. Sivéry, Structures agraires et vie rurale dans le Hainaut à la fin du Moyen Age, Lille, 1973; A. Verhulst, Précis d'histoire rurale de la Belgique, Bruxelles, 1990; L. Verriest, Le régime seigneurial dans le comté de Hainaut du XI^e siècle à la Révolution, Louvain, 1916-1917; H. Hasquin (ed.), La Wallonie, le pays et les hommes, Bruxelles, 1975: dl. 1, in het bijzonder het hoofdstuk van J.J. Hoebanx (161-211).

Edelen in de steden

D. Clauzel, Finances et politique à Lille pendant la période bourguignonne, Dunkerque, 1982; J. Stengers & J. Baerten, Bruxelles, croissance d'une capitale, Bruxelles, 1979; A. Wauters, Histoire des environs de Bruxelles, Bruxelles, 1855, 3 dln; M. Boone, La terre, les hommes et les villes. Quelques considérations autour du thème de l'urbanisation des propriétaires terriens, in: La ville et la transmission des valeurs culturelles au bas Moyen Age et aux temps modernes, Actes colloque international Spa, Crédit communal, Coll. Histoire n^o 96, 1996, 153-173; J.-M. Cauchies, Deux grands commis bâtisseurs de villes dans les Pays-Bas bourguignons: Jean de Lannoy et Pierre Bladelin (vers 1450/60), in: De Jacques Coeur à Renault. Troisièmes rencontres, novembre 1994, Toulouse, 1995, 45-59.

Bronnen

- Kronieken. Zeer nuttig voor de kennis van de politieke en militaire rol en het hofleven: J. Kervyn de Lettenhove (ed.), Georges Chastelain, OEuvres, 8 dln., Bruxelles, 1863-66, (herdruk Genève, 1971). Deel viii bevat: La chronique du bon chevalier messire Jacques de Lalaing, frère et compagnon de l'ordre de la Toison d'or (zie hierover: G. Doutrepont, Le Livre des Faits de Jacques de Lalaing, une biographie romancée du xv^e siècle, in: Journal des Savants, 1939, 221-232; E. Gaucher, Le livre des faits de Jacques de Lalaing, in: Le Moyen Age, 95, 1989, 503-519). Nuttig is ook: D. Brouwers (ed.), Jean de Haynin, Mémoires, 2 dln., Liège, 1905-1906; F. Morand (ed.), Jean Le Fèvre seigneur de Saint-Rémy, Chroniques, 2 dln, Paris, 1876-81. Olivier de La Marche is belangrijk als rechtstreekse getuige van het hofleven. H. Beaune & J. d'Arbaumont (ed.), Olivier de La Marche, Mémoires, 4 dln., Paris, 1883-88. Bepaalde edelen hebben zelf een relaas geschreven, zoals Gilbert de Lannoy: C. Potvin, OEuvres de Ghillebert de Lannoy, Louvain, 1878; A. Piaget (ed.), Ballades, in: Romania, 39, 1910, 324-368: en zoals Jean de Werchin, zie: Le songe de la barge, in: Romania, 38, 1909, 71-110.

- Administratieve bronnen: E. de Coussemaker, Rapport et dénombrement des villes et chatellenies de Dunkerque, Bourbourg et Warneton en 1458, in: Annales du Comité Flamand de France, 10, 1868-69; J.-M. Duvosquel, Un document d'histoire rurale: le dénombrement de la seigneurie de Commines (1470), Louvain - Gand, 1971; M.-R. Thielemans, Les Croy, conseillers des ducs de Bourgogne. Documents extraits de leurs archives familiales, 1357-1487, in: HKCG, 124, 1959, 1-141.

[p. 396]

- Iconografische bronnen: de reeks uitgegeven door J.-M. Duvosquel (ed.), Albums de Croÿ, Brussel, 1985, biedt interessante gegevens over de precieze plaatsen waar de familie de Croÿ goederen bezat (voornamelijk in Henegouwen en Artesië), en over institutionele aspecten. Nuttig is: Châteaux et chevaliers en Hainaut au Moyen-Age. [tent. cat.] Valenciennes, Musée des Beaux-Arts, Bruxelles 1995.

· 3· De geestelijken

Algemene problematiek en kerkelijke immuniteiten

R. van Uytven, Wereldlijke overheid en reguliere geestelijkheid in Brabant tijdens de late Middeleeuwen, in: Bronnen voor de religieuze geschiedenis van België. Middeleeuwen en Moderne Tijden. Actes du Colloque de Bruxelles 30 novembre-2 décembre 1967 [Bibliothèque de la Revue d'Histoire ecclésiastique, 47], Louvain, 1968, 48-134; W. Prevenier, De verhouding van de Clerus tot de locale en regionale Overheid in het Graafschap Vlaanderen in de late Middeleeuwen, ibidem, 9-46; Idem, Les triangles ‘Eglise, Etat, Société’ et ‘Eglise, Famille, Société laïque’ dans les Pays-Bas bourguignons du xv^e siècle, in: F. Alvarez-Péreyre (ed.), Le politique et le religieux, Jérusalem, 1995, 119-137.

Celibaat

M. Vleeschouwers-Van Melkebeek, Mandatory Celibacy and priestly Ministry in the Diocese of Tournai at the End of the Middle Ages, in: J.-M. Duvosquel & E. Thoen (ed.), Peasants & Townsmen in Medieval Europe. Studia in honorem Adriaan Verhulst, Gent, 1995, 681-692.

Geestelijken aan het hof, hogere geestelijken

Jongkees, Staat en kerk; A.G. Jongkees, Etat et Eglise dans les Pays-Bas bourguignons: avant et après 1477, in: Burgundica et varia. Keuze uit de verspreide opstellen van prof. dr. A.G. Jongkees, Hilversum, 1990, 162-171; H. Müller, Cum res ageretur inter tantos principes. Der streit um das Bistum Tournai (1433-1438). Zu einem Kapitel französisch-burgundischer Beziehungen aus der Zeit des Konzils von Basel, in: J. Helmrath (ed.), Studien zum 15. Jahrhundert. Festschrift für Erich Meuthen, München, 1994, 231-253; J. Pycke, De Louis de la Trémoille à Ferry de Clugny (1388-1483): cinq évêques tournaisiens au service des ducs de Bourgogne, in: Les Grands Siècles de Tournai [Tournai - Art et Histoire 7], Tournai - Louvain-la-Neuve, 1993, 209-238. Ter perse is een bundel in de Publications du Centre Européen d'Etudes Bourguignonnes (XIV^e-XVI^e s.), 37, 1998 (Rencontres de Dijon-Dôle, septembre 1997): Hommes d'église et pouvoirs à l'époque bourguignonne.

Reguliere en seculiere geestelijken

Vleeschouwers-Van Melkebeek, Het parochiale leven, 33-59: A.J.A. Bijsterveld, Laverend tussen Kerk en wereld. De pastoors in Noord-Brabant 1400-1570, Amsterdam, 1993; Idem, Les jeux d'influence et le patronage local de la haute noblesse dans le choix des titulaires de cures en Brabant du Nord (xv^e-xvi^e siècles), in: Revue du Nord, 77, 1995, 345-363; A. Derolez, The Library of Raphael de Mercatellis, Abbot of St. Bavon's, Ghent 1437-1508, Gent, 1979.

Vrouwelijke geestelijken

E. Lopez, Sainte Colette et la maison de Bourgogne, in: M.-Th. Caron & D. Clauzel (ed.), Le Banquet du faisan, ‘Lille-Arras: deux capitales princières bourguignonnes face au défi de l'Empire Ottoman’, Arras, 1997, 289-301; W. Scheepsma, Deemoed en devotie. De koorvrouwen van Windesheim en hun geschriften, Amsterdam, 1997.

· 4· Elites, middengroepen en arbeiders in de stad en op het platteland

Sociale gelijkheid en ongelijkheid

- Algemene problematiek: P.M. Blau, Inequality and Heterogeneity. A primitive theory of Social Structure, New York-London, 1977; D.D. Raphael (ed.), Political Theory and the Rights of Man, London-Melbourne-Toronto, 1967; C. Morris, The Discovery of the Individual, 1050-1200, London, 1973; W. Blockmans, Finances publiques et inégalité sociale dans les Pays-Bas aux xiv^e-xvi^e siècles, in: J. Ph. Genet & M. Le Menée, Genèse de l'Etat Moderne. Prélèvement et Redistribution, Paris, 1987, 77-90; R. Van Uytven, Classes économiques, hiérarchies sociales et influence politique aux Pays-Bas du sud du xiv^e au xvii^e siècle, in: A. Guarducci, Gerarchia economiche ..., Istituto F. Datini, Firenze, 1990, 365-386.

- In de Kerk: D. van den Auweele, De Renaissance van de xii^e eeuw, in: Panopticon, 16, 1993, 480-481.

- Bij juristen: zie de bijdrage van L. Van Holk, en die van J. Gilissen & M. Magits, in: Recueits de la Société Jean Bodin, 48, L'individu face au pouvoir, Man versus Political Power, 3^e partie, Europe Occidentale, Bruxelles, 1989, 483-549.

- In de steden: M. Boone, Droit de bourgeoisie, 707-726; Prevenier, Quelques réflexions, 350-354; Prevenier, Inzicht, 53-55; A. Zoete, De haardtelling van 1469 in Veurne ambacht, in: HKCG, 156, 1990, 55-133.

Elites, ambachtslui en middenstanders, arbeiders

- Afscherming door gegoede families: G. Des Marez, Etudes sur la propriété foncière dans les villes du moyen âge et spécialement en Flandre, Gand-Paris, 1898, 152-156, 168-182; Ph. Lardinois, Symptomen van een middeleeuwse clan: de erfachtige lieden te Gent in de eerste helft van de 14de eeuw, in: HMGOG, n.r. 31, 1977, 65-76; Danneel, Weduwen en wezen, 144.

- Patriciaat en gemeen: G.A. Brucker, The Florentine populo minuto and its political role, 1340-1450, in: Martines, Violence, 155-183.

- Discriminatie vrouwen: Van Gerven, Vrouwen, 962-963; Prevenier, Violence against Women, 262-840.

- Hiërarchie der beroepen: De Boer, Het Leids medisch ‘netwerk’, 70.

Geschoolde arbeiders

J.P. Sosson, Die Körperschaften in den Niederlanden und Nordfrankreich: neue Forschungsperspektiven, in: K. Friedland (ed.), Gilde und Korporation in den nordeuropäischen Städte des späten Mittelalters, Köln-Wien, 1984, 79-90; Idem, Les xiv^e et xv^e siècles: un ‘âge d'or de la main d'oeuvre’?, in: Publications du Centre européen d'études bourguignonnes, 27, 1987, 19-37; Idem, L'entrepreneur médiéval, in: S. Cavaciocchi, L'impresa, Istituto F. Datini, Prato, 1991, 275-293; R. Holbach, Frühformen von Verlag und Großbetrieb, Stuttgart, 1994.

[p. 397]

De plattelandsbevolking

- Sociale samenstelling: F.L. Ganshof & A. Verhulst, Medieval Agrarian Society in its Prime. i. France, The Low Countries, and Western Germany, in: The Cambridge Economic History of Europe. I. The Agrarian Life of the Middle Ages, Cambridge, 1966 (2nd ed.), 291-339; L. Genicot, L'économie rurale namuroise au bas moyen âge (1199-1429), dl. 1, Namur, 1943; dl. 2, Louvain, 1960; dl. 3, Bruxelles, 1982; E. Thoen, Landbouwekonomie en bevolking in Vlaanderen gedurende de late Middeleeuwen en het begin van de moderne tijden. Testregio: de Kasselrijen van Oudenaarde en Aalst (eind 13de-eerste helft 16de eeuw), 2 dln., Gent, 1988; A. Verhulst, Précis d'histoire rurale de la Belgique, Bruxelles, 1990; A. Derville, Les communautés villageoises de la Flandre wallonne d'après l'enquête fiscale de 1449, in: Les Communautés Villageoises en Europe occidentale, Flaran, 4, 1982, 221-227; Zoete, De haardtelling, 107.

Migratie en sociale mobiliteit

- Algemeen over de bevolking der Nederlanden: Prevenier, La démographie, 255-275; Blockmans & Prevenier, Tussen crisis, 43-51. - Graveyard-fenomeen: W. Prevenier & B. De Meyer, De bevolking van Nieuwpoort in de 14de en 15de eeuw, in: Demografische Evoluties en Gedragspatronen van de 9de tot de 20ste eeuw in de Nederlanden, Studia Historica Gandensia, 200, Gent, 1977, 247-275.

- Reputatie als land van belofte: R. Van Uytven, La Flandre et le Brabant, ‘terres de promission’ sous les ducs de Bourgogne?, in: Revue du Nord, 43, 1961, 281-317.

- Migratie: W. Blockmans & W. Prevenier, Tussen crisis, 51-56; E. Thoen, Immigration to Bruges during die Late Middle Ages, in: Le Migrazioni in Europa, Istituto Internazionale di Storia Economica F. Datini, Prato, 1994, 335-353.

· 5· Ambtenaren

Lokale vertegenwoordigers van het vorstelijk gezag

- Over de baljuws in het spanningsveld tussen de lokale overheid en het centrale gezag: Boone, Gent en de Bourgondische hertogen, 181-188. - Wedden en vergoedingen van de baljuws: Van Rompaey, Het grafelijk baljuwsambt, 164-184 (citaat uit enquête van 1457: 167), 359-394; Van Rompaey, Het compositierecht; M. Boone, ‘Want remitteren is princelijck’. Vorstelijk genaderecht en sociale realiteiten in de Bourgondische periode, in: Liber amicorum Achiel Devos, Evergem, 1989, 53-59. - De souverein-baljuw en het onderzoek tegen Colart de Commynes: Van Rompaey, Het grafelijk baljuwsambt, 42-109; Boone, De souverein baljuw, 57-78. - Over de familie de Commynes/Comines en hun netwerk in de Bourgondische administratie: J.-M. Duvosquel, Un mariage français à la cour de Bourgogne en 1444: Jean de Comines et Jeanne d'Estouteville, futurs tuteurs de Philippe de Commynes, in: J.-M. Duvosquel, J. Nazet, A. Vanrie, Les Pays-Bas Bourguignons. Mélanges A. Uyttebrouck, Bruxelles, 1986, 245-249. - Het conflict tussen soeverein-baljuws en schepenbanken: Boone, De souverein-baljuw, 65-67; Boone, Droit de bourgeoisie, 707-726. - Vergelijkbare conflicten in Henegouwen: P. Cullus, De quelques abus imputés, à tort ou à raison, aux officiers de justice des comtes de Hainaut (xiv^e-xv^e siècles), in: J.-M. Duvosquel, J. Nazet, A. Vanrie, o.c., 163-173.

- Over de domaniale ontvangers: M. Sommé, Règlements, délits et organisation des ventes dans la forêt de Nieppe (début xiv^e-début xvi^e siècle), in: Revue du Nord, 72, 1990, 518-519; M. Boone, ‘Mon dit seigneur y a bien peu du sien’: revenus domaniaux et relations sociales à travers les enquêtes concernant la gestion des ‘moeres’ ducaux dans les Quatre-Métiers (1424-1425), in: J.-M. Duvosquel & E. Thoen (ed.), Peasants and townsmen in medieval Europe. Studia in honorem A. Verhulst, Gent, 1995, 593-595, 599-601.

- Het Gentse poorterschap en zijn invloed op de rechtsgang: M. Boone, Particularisme gantois, centralisme bourguignon et diplomatie française. Documents inédits autour d'un conflit entre Philippe le Hardi, duc de Bourgogne et Gand en 1401, in: HKCG, 152, 1986, 49-113; Kruse, Les malversations, 307-311. - Het incident in Oudenburg in 1441: Van Rompaey, Het grafelijk baljuwsambt, 79. - Over de handel in valse genadebrieven: M. Boone, Sources juridiques, sources littéraires: reflets de la vie politique et sociale dans le comté de Flandre à l'époque bourguignonne, in: E. Rassart-Eeckhout, J.-P. Sosson et al. (ed.), La vie matérielle au Moyen Age. L'apport des sources littéraires, Louvain-la-Neuve, 1997, 11-28.

- Over de juridische opleiding van het personeel van de steden: M. Boone, Les juristes et la construction de l'Etat bourguignon aux Pays-Bas. Etat de la question, pistes de recherches, in: J.-M. Duvosquel, J. Nazet, A. Vanrie, o.c., 115-117.

Stedelijke ambtenaren

M. Boone, Openbare diensten en initiatieven te Gent tijdens de late middeleeuwen (14de-15de eeuw), in: Handelingen 11e internationaal colloquium ‘Het openbaar initiatief van de gemeenten in België. Historische grondslagen (Ancien Régime)’, Gemeentekrediet van België, 1984, historische reeks in-8, nr. 65, 82-83; M. Boone, Formelis, Simon Van, in: Nationaal biografisch woordenboek, 13, Brussel, 1990, 288-291; M. Boone, Schöffen, in: Lexikon des Mittelalters, vii-7, München, 1995, 1516-1517; W. Prevenier, Scoorkinne, 761-763. De Gentse enquête van 1451-52 is uitgegeven en van commentaar voorzien in V. Fris, Dagboek van Gent van 1447 tot 1470, 1, Gent, 1901, 46-56. De juridische vertegenwoordiging van de stad hogerop en het appèl voor het Parlement van Parijs: S. Dauchy, De processen in beroep uit Vlaanderen bij het Parlement van Parijs, Brussel, 1995, 87-89. Het juridische kader in Rijsel: D. Clauzel, Finances et politique à Lille pendant la période bourguignonne, Dunkerque, 1982, 142-143. De Gentse Leden en de stedelijke ambten: Boone, Gent en de Bourgondische hertogen, 124-160.

Kleptocratie

- Over de privilegies van 1477: W. Blockmans (ed.), 1477. Le privilège général et les privilèges régionaux de Marie de Bourgogne pour les Pays-Bas, Kortrijk, 1985: bevat verschillende bijdragen over elk van de gewestelijke privilegies afzonderlijk en een synthetische analyse door Blockmans over de constitutionele betekenis van de teksten (490-491). M. Boone & H. Brand, De ondermijning van het Groot Privilege van Holland, Zeeland en West-Friesland volgens de instructie van 21 december 1477, in: Holland. Regionaal-historisch tijdschrift, 24/1, 1992, 12-18; Boone, Dons, 471-487; Prevenier, Ambtenaren, 44-59; W. Blockmans, Privaat en openbaar domein. Hollandse ambtenaren voor de rechter onder de Bourgondiërs, in: J.-M. Duvosquel, E. Thoen, o.c, 707-719; W. Blockmans, Corruptie, patronage, makelaardij en venaliteit als symptomen van een ontluikende staatsvorming in de Bourgondisch-Habsburgse staat, in: Tijdschrift voor sociale geschiedenis, 11, 1985, 231-247.

[p. 398]

Deel II Sociaal gedrag en vrijetijdsbesteding

· 1· Ontspanning in stad en dorp

De idee van vrije tijd

- Vormen van ontspanning en functies van het spel: J. Huizinga, Homo Ludens, Haarlem, 1938; R. Caillois, Les jeux et les hommes, Paris, 1967, 171-172; M. Bakhtin, Rabelais and his World, Boston, mit, 1968, 4-12; Muchembled, Culture populaire, 158-188; P.A. Bucknell, Entertainment and Ritual, 600 to 1600, London, 1979; Verdon, Les loisirs, 17-47, 153-210; O. Grussi, La vie quotidienne des joueurs sous l'ancien régime, Paris, 1985; R. Holbach, Feste und freie Zeit in den Hansestädten, in: Die Hanse, Lebenswirklichkeit und Mythos, Hamburg, 1989, 443-448; J.-M. Mehl, Les jeux au royaume de France du XIII^e au début du XVI^e siècle, Paris, 1990; D. Altenburg, Feste und Feiern im Mittelalter, Sigmaringen, 1991. Casus: Vaultier, Le folklore, 83, 206.

- Collectief karakter: Geerts, De spelende mens, 128-139; P. Trio, Volksreligie als spiegel van een stedelijke samenleving. De broederschappen te Gent in de late middeleeuwen, Leuven, 1993; J. Dumoulin & J. Pycke, La grande procession de Tournai (1090-1992), Tournai-Louvain-la-Neuve, 1992. Casus: Vaultier, o.c., 84. - Privacy: Hanawalt, At the Margin, 1-17; Contamine, Les aménagements, 485-501.

- Elite en massa: P. Burke, Popular Culture in Early Modern Europe, London, 1978, 8-12, 23-29; Muchembled, Culture populaire, 189-217; Verdon, Les Loisirs, 164-197; R. Muchembled, Les jeunes, les jeux et la violence en Artois au xvi^e siècle, in: Ph. Ariès & J. Cl. Margolin (ed.), Les jeux à la Renaissance, Paris, 1982, 573.

- Repressie: M. Delamare, Traité de la police, 1, Paris, 1722, 488; J. Van Humbeeck, Exploitation et répression des jeux d'argent en Flandre aux xiv^e et xv^e siècles, in: Tijdschift voor Rechtsgeschiedenis, 45, 1978, 327-352; Geerts, De spelende mens, 37-50, 61-69, 77-93.

- Kinderspelen: S. Hindman, Pieter Bruegel's Children's Games, Folly and Chance, in: The Art Bulletin, 63, 1981, 447-475.

Collective ontspanning

- Spontaneïteit van ontspanning: Petit-Dutaillis, Documents, 14-15 (1438), 22-23 (1455); ara, Brussel, Rolrek. 1389 (deel Hulst-Axel) over 1388.

- Dansen: Muchembled, La violence, 283; Mitterauer, A History, 64, 164-165; Verdon, Les loisirs, 43, 255; Vaultier, Le folklore, 95; la Roncière, La vie privée, 245-247.

- Baden: Verdon, Les loisirs, 136-142; G. Vigarello, Le propre et le sale: l'hygiène du corps depuis le Moyen Age, Paris, 1985; Braunstein, Approches, 591-599 (lang citaat van de Italiaan Poggio over zijn bezoek aan Baden in 1414).

- Casussen: Marquis de Queux Saint-Hilaire & G. Raynaud (ed.), Eustache Deschamps, OEuvres complètes, 4, Paris, 1903, 6 (Rondel 552, v. 4-10); Champion, Les Cent, 193-194.

- De straat: J.-P. Leguay, La rue dans les villes françaises de la fin du Moyen Age, Rennes, 1984; Contamine, Les aménagements, 427-440; Muchembled, Violence, 200; Martines, Violence, passim.

- De herberg: B.H.D. Hermesdorf, De herberg in de Nederlanden, Arnhem, 1977; P. Clark, The English Alehouse. A Social History 1200-1830, London-New York, 1983, 4-5; Van Uytven, Scènes, 11-31; W. Kerntke, Taverne und Markt, Frankfurt, 1987; Muchembled, La violence, 200-221; Verdon, Les loisirs, 128-136; Petit-Dutaillis, Documents, 15-17, 23-25, 31, 35-36, 149, 179-184; J. Toussaert, Le sentiment religieux en Flandre à la fin du moyen âge, Paris, 1963, 388-391; P. Champion, François Villon, 2 dln., Paris, 1913, 76; R. Meens, Dronkenschap in de vroege middeleeuwen, in: Tijdschrift voor Geschiedenis, 109, 1996, 424-442.

- Het theater: R.L. Erenstein, Een theatergeschiedenis der Nederlanden, Amsterdam, 1996; W. Hartung, Die Spielleute. Randgruppe in der Gesellschaft des Mittelalters, Wiesbaden, 1982; Verdon, Les loisirs, 211; G. Nijsten, Toneel in de stad, in: Carlier, Hart en marge, 105-129; Vaultier, Le folklore, 87-88, 72-73, 210-215; A.H. Guesnon, La satire à Arras au XIII^e siècle, Paris, 1900; W. Van Eeghem, Drie schandaleuse spelen, Brussel, 1559, Antwerpen-Amsterdam, 1937; H. Pleij, Volksfeest en toneel in de middeleeuwen, 11. Entertainers en akteurs, in: De Revisor, 4, 1977, 34-41.

- Over visuele voorstelling: W.S. Gibson, Artists and Rederijkers in the Age of Bruegel, in: The Art Bulletin, 63, 1981, 426-446; Gl. Wickham, The Medieval Theatre, Cambridge, 1987; G. Cohen, Le théâtre en France au Moyen Age, 2 dln., Paris, 1928-31. Casus: M. Cricke: adn, Lille, b 1698, f. 22v-23v.

- Charivari en karnaval: Vaultier, Le folklore, 32-36; N.Z. Davis, The Reasons of Misrule: Youth Groups and Charivaris in 16th century France, in: Past and Present, 50, 1971, 41-75; C. Gauvard & A. Gokalp, Les conduites de bruit et leur signification à la fin du moyen âge: le charivari, in: AESC, 29, 1974, 693-704; A. Burguière, The charivari and religious repression in France during the Ancien Régime, in: Wheaton & Hareven, Family, 84-110; Le Goff & Schmitt, Le Charivari; N. Gonthier, Délinquantes ou victimes: les femmes dans la société lyonnaise du xv^e siècle, in: Revue Historique, 271, 1984, 15-46; la Roncière, La vie privée, 171-173; Muchembled, La violence, 221-247; Klapisch-Zuber, La maison, 229-246; Mitterauer, History of Youth, 159-168; G. Ciappelli, Carnevale e Quaresima: Rituali e spazio urbano a Firenze, secc. xiii-xvi, in: Chiffoleau & Martines, Riti, 159-174.

Individuele ontspanning

- Correspondenties: V. Rosati (ed.), Le lettere di Margherita Datini a Francesco di Marco, 1384-1410, Prato, 1977; S.B. Meech (ed.), The Book of Margery Kempe, London, 1940; Strubbe, De briefwisseling, 511-560; la Roncière, La vie privée, 255-261; Verdon, Les loisirs, 282-288.

- Lectuur en bibliotheken: Verdon, Les loisirs, 259-282; P. Champion, La librairie de Charles d'Orléans, Paris, 1910; A. Derolez, Corpus Catalogorum Belgii. De middeleeuwse bibliotheekcatalogi der Zuidelijke Nederlanden, 2 dln., Brussel, 1966-1994; D. van den Aueele et al., De bibliotheek van Mr Filips Wielant (1483), in: Lias, 8, 1981, 2, 145-187; G. Olson, Literature as Recreation in the Later Middle Ages, Ithaca-London, 1982; A. Derville, L'alphabétisation du peuple à la fin du Moyen Age, in: Revue du Nord, 66, 1984, 761-776; A. Naber, Jean de Wavrin, un bibliophile du quinzième siècle, in: Revue du Nord, 69, 1987, 281-293; Prevenier, Court, 11-29; R. Straub, David Aubert, escripvain et clerc, Amsterdam-Atlanta, 1995.

- Dieren: P. Durrieu, Les petits chiens du duc Jean de Berry, in: Comptes-rendus de l'Académie des Inscriptions et Belles Lettres, Paris, 1909, 866-875; F. Klinginder, Animals in Art and Thought to the End of the Middle Ages, London, 1971; T. Bayard, A Medieval Home Companion. Housekeeping

[p. 399]

in the Fourteenth Century (Le Ménagier de Paris), New York, 1991, 53-54.

- Erotiek: la Roncière, La vie privée, 295-298; P. Meyer, Le roman de Flamenca, Paris, 1901; R. Habouchka, Clerics, their wives, and their concubines, in: H.R. Lemay, Homo carnalis. The carnal aspect of medieval human life, Binghamton, 1990, 85-104; D. Jacquart, Medical explanations of sexual behavior in the middle ages, ibidem, 1-21; S. Crane, Gender and Romance in Chaucer's Canterbury Tales, Princeton, 1994; N. Davidson, Theology, nature and the law: sexual sin and sexual crime in Italy from the fourteenth to the seventeenth century, in: Dean & Lowe, Crime, 74-98.

- Seksuele onthouding en ascetisme: J.A. McNamara, Chaste Marriage and Clerical Celibacy, in: Bullough & Brundage, Sexual Practices, 22-33; P. Brown, The Body and Society: Men, Women, and Sexual Renunciation in Early Christianity, New York, 1988; D. Elliott, Spiritual Marriage. Sexual Abstinence in Medieval Wedlock, Princeton, 1993; M. McGlynn & R.J. Moll, Chaste Marriage in the Middle Ages, in: Bullough & Brundage, Handbook, 1996, 103-122; J. Le Goff, Le refus du plaisir, in: J. Le Goff, L'imaginaire médiéval, Paris, 1985, 136-148.

- Prostitutie: J. Cleugh, Love locked out. A survey of love, licence and restriction in the Middle Ages, London, 1963, 131-153; E. Pavan, Police des moeurs, société et politique à Venise à la fin du Moyen Age, in: Revue Historique, 104, 1980, 241-288; R.C. Trexler, La prostitution florentine au xv^e siècle, in: AESC, 36, 1981, 983-1015; Bullough, Prostitution in the Later Middle Ages, in: Bullough & Brundage, Sexual Practices, 1982, 176-186; Otis, Prostitution; Ruggiero, The Boundaries, 64-65, 118-121, 146-153; J. Rossiaud, La prostitution médiévale, Paris, 1988; P. Schuster, Das Frauenhaus. Städtische Bordelle in Deutschland 1350 bis 1600, Paderborn, 1992; A. Lömker-Schlögell, Prostituierte, in: B.U. Hergemöller (ed.), Randgruppen der spätmittelalterlichen Gesellschaft, Warendorf, 1990, 52-85; Brundage, Law, sex, 521-530; Verdon, Les loisirs, 142-152; Gauvard, De grâce, 330-339; R. Karras, Common Women. Prostitution and Sexuality in Medieval England, New York-Oxford, 1996, 33, 41-45, 56-57, 138; R. Karras, Prostitution in Medieval Europe, in: Bullough & Brundage, Handbook, 243-260.

- Overspel en concubinaat van priesters: G. Vallese (ed.), Poggio Bracciolini, Contro l'ipocrisia, Napoli, 1946; Le Roy Ladurie, Montaillou, 177-243; L. Martines, An Italian Renaissance Sextet, New York, 1994, 71-92. - Priesters als erotische personages in fictie: G. Cohen, Recueil de farces françaises inédites du XV^e siècle, Cambridge (Mass.), 1949.

- Sodomie en homoseksualiteit: H.J. Kuster, Over homoseksualiteit in middeleeuws West-Europa, Utrecht, 1977; D.J. Noordam, Riskante relaties. Vijf eeuwen homoseksualiteit in Nederland, 1233-1733, Hilversum, 1995; K. Gerard & G. Hekman, The Pursuit of Sodomy, New York, 1989; J. Boswell, Same-sex Unions in Premodern Europe, New York, 1994; W. Johansson & W.A. Percy, Homosexuality, in: Bullough & Brundage, Handbook, 155-189.

- Bestialiteit: Chojnacki, Crime, 211; J.E. Salisbury, Sex in the Middle Ages, New York-London, 1991, 173-186.

- Reizen: C. Schefer, Le voyage d'outremer de Bertrand de la Broquière, Paris, 1892; Verdon, Les loisirs, 297-301; Ch. Higounet (ed.), L'homme et la route en Europe occidentale au moyen âge et aux temps modernes, Journées Flaran, 2, Auch, 1982; H. De Ridder-Symoens, La migration académique des hommes et des idées en Europe, xiii^e-xviii^e siècles, in: Cre-Information, 62, 1983, 69-79; W. Paravicini, Die Preussenreisen des europäischen Adels, 2 dln., Sigmaringen, 1989-1995. - Reizen om talen te leren: Strubbe, De briefwisseling, 531; J. Kervyn de Lettenhove, Mémoires de Jean de Dadizeele, Brugge, 1850.

· 2· Adellijke gedragspatronen

Het hofleven wordt uitvoerig besproken, met name aan de hand van voorbeelden en gegevens uit het Bourgondische milieu in:

M. Stanesco, Jeux d'errance du chevalier médiéval, aspects ludiques de la fonction guerrière dans la littérature du Moyen Age flamboyant, Leyde-New York-Kopenhagen, 1988.

- Tornooien en bewapening: Cl. Gaier, L'industrie et le commerce des armes dans les anciennes principautés belges du XIII^e à la fin du XV^e siècle, Paris, 1973; R. & J. Barker, Les tournois, Woodbridge, 1989; J.-P. Jourdan, Le symbolisme du Pas dans le royaume de France (Bourgogne et Anjou) à la fin du Moyen Age, in: Journal of Medieval History, 18, no. 2, 161-181; E. Van den Neste, Tournois, joutes, pas d'armes dans les villes de Flandre à la fin du Moyen Age (1300-1486), Paris, 1996 (dit boek toont aan dat de interesse voor het tornooi en het gevecht evenzeer bij edelen als bij burgers voorkomt; uitvoerige bibliografie).

- Over adellijke feesten, zie het speciale nummer van de Publications du Centre Européen d'Etudes Bourguignonnes, n^o34, 1994 (Rencontres de Lausanne), Fêtes et cérémonies aux xiv^e-xv^e siècles. Verder: 1454, Lille-Arras, et le voeu du Faisan, Actes du colloque tenu à Lille et Arras en juin 1995, Presses de l'université d'Artois, 1997: de bijdragen behandelen de materiële organisatie van het feest, de politieke draagwijdte, de intellectuele en artistieke betekenis.

- Het hofleven in het algemeen: O. Cartellieri, La cour des ducs de Bourgogne, Paris, 1946; Paravicini, Expansion et intégration, 298-314; Idem, The Court, 69-102.

- Het intellectuele en artistieke leven: Vanderjagt, Qui sa vertu, passim; Charles le Téméraire, 1433-1477. Catalogue de l'Exposition de la Bibliothèque royale Albert I^er, Bruxelles, 1977; B. de Patoul & R. Van Schoute, Les primitifs flamands et leur temps, Louvain-la-Neuve, 1994; R. Wangermée & Ph. Mercier, La musique en Wallonie et à Bruxelles, Bruxelles, 1980; R. Hoyoux, L'organisation musicale à la cour des ducs de Bourgogne, in: Publications du Centre Européen d'Etudes Bourguignonnes, 25, 1985, 57-72.

· 3· Imitatie en specifiek gedrag

Algemene sociologische stellingen over imitatiegedrag: A. Swidler, Culture in Action: Symbols and Strategies, in: American Sociological Review, 51, 1986, 273-286; J. Huber, Imitationen. Nachahmung und Modell, Basel, 1989; M. Spariosu & R. Bogue (ed.), Mimesis in Contemporary Theory, 2 dln., Philadelphia, 1984-91; W. Sewell, A Theory of Structure, in: American Journal of Sociology, 98, 1992, 1-29; G. Gebauer & C. Wulfs, Mimesis. Culture, Art, Society, Berkeley, 1995.

Kunst en cultuur

- Hofcultuur: J. Bumke, Höfische Kultur. Literatur und Gesellschaft im hohen Mittelalter, 2 dln., München, 1986; C.A.J. Armstrong, The Golden Age in Burgundy, in: A.G. Dickens (ed.), The Courts of Europe, London, 1977, 55-75; W. Blockmans, The Burgundian Court and the Urban Milieu as Patrons in 15th century Bruges, in: M. North (ed.), Economic History and the Arts, Köln-Weimar-Wien, 1996, 15-26.

- Imitatie door kooplieden en burgers: L. Seidel, Jan van Eyck's Arnolfini Portrait. Stories of an Icon, Cambridge Univ. Press, 1993; W. Blockmans, The Creative Environment: Incentives to and Functions of Bruges Art Production, in: M.W. Ainsworth, Petrus Christus, Gent, 1995, 11-20.

[p. 400]

- Imago van de steden: M. Castellani & J.P. Martin (ed.), Arras au moyen âge, Arras, 1994; R. Van Uytven, Architecturale vormen en stedelijke identiteit in de middeleeuwen, in: J.C. Dekker, Sporen en spiegels, Tilburg, 1995, 17-21; Prevenier, Court, 11-29.

- Taalgebruik: C.A.J. Armstrong, The Language Question in the Low Countries: Administration, in: J.R. Hale, J.R.L. Highfield, B. Smallay (ed.), Europe in the Middle Ages, London, 1965, 386-409; R. Willemyns, Taalpolitiek in de Bourgondische tijd, in: Verslagen en Mededelingen Koninklijke Academie Nederlandse Taal- en Letterkunde, 1994, 162-177.

Woon- en eetcultuur

- Vorstelijke en stedelijke gebouwen: Ehlert, Haushaltung, 19-24; La Roncière, La vie privée, 174-204; Contamine, Les aménagements, 457-472; W. Blockmans, Urban Space in the Low Countries, 13th-16th centuries, in: Annali della Facoltà di Scienze Politiche, Materiali di Storia, 14, 1993-94, 29, 163-175.

- Interieurs: over Jan van Melle, zie: W. Blockmans, Peilingen naar de sociale strukturen te Gent tijdens de late 15e eeuw, in: Standen en Landen, 54, Heule, 1971, 239-241.

- Eetgewoonten: J. Craeybeckx, Un grand commerce d'importation. Les vins de France aux anciens Pays-Bas (XIII^e-XVI^e siècle), Paris, sevpen, 1958, 5-10, 40-43; R. Van Uytven, Het leven te Leuven ten tijde van Bouts, in: Dirk Bouts en zijn tijd, Leuven, 1975, 19-36; L. Moulin, Les liturgies de la table. Une histoire culturelle du manger et du boire, Paris, 1989, 71-87; Ehlert, Haushaltung, 29-30, 207-218; la Roncière, La vie privée, 201-203; R. Van Uytven, L'approvisionnement des villes des anciens Pays-Bas au Moyen Age, in: L'approvisionnement des villes de l'Europe occidentale, Flaran, 5, 1983, 75-116; P. Stabel, Markt en hinterland: de centrale functies van de kleinere steden in Vlaanderen, in: Het stedelijk netwerk in België in historisch perspectief (1350-1850), Brussel, 1992, Handelingen van het 15e internationale colloquium Spa, Gemeentekrediet coll. hist. in-8, nr. 86), 341-363.

Kleding

- Kledij, status en identiteit: Van Uytven, Scènes, 24.

- Symboliek van de kleuren: R. Van Uytven, Rood-witzwart: kleurensymboliek en kleurensignalen in de middeleeuwen, in: Tijdschrift voor Geschiedenis, 97, 1984, 447-469; E. Ploss, Ein Buch von alten Farben. Technologie der Textilfarben im Mittelalter, Heidelberg-Berlin, 1962.

- Tekens van uitgestotenen: D. Owen Hughes, Distinguishing Signs: Earrings, Jews and Franciscan Rhetoric in the Italian Renaissance City, in: Past and Present, 112, 1986, 3-59; Prevenier, Sociale spanningen, 232-248; Hanawalt, At the Margin, 7; M. Maes, Kledij als teken van marginaliteit in de late middeleeuwen, in: W. Prevenier, R. Van Uytven, E. Van Cauwenberghe (ed.), Sociale structuren en topografie van armoede en rijkdom in de 14de en 15de eeuw, Studia Historica Gandensia 267, Gent, 1986, 135-156.

- Kritiek op kledij: Muchembled, Culture populaire, 194-195.

Liefde, erotiek en seksualiteit

- Lagen van sensibiliteit en seksueel actieve priesters: Le Roy Ladurie, Montaillou, 193-212; - De bedrogen echtgenoot: Vaultier, Le folklore, 64; la Roncière, La vie privée, 220.

- Over natuurlijkheid van seks: Brundage, Sex and Canon Law, in: Bullough & Brundage, Handbook, 41.

- Erotiek in de fictie: R. Nelli, L'érotique des troubadours, Toulouse, 1963; U. Liebertz-Grün, Zur Soziologie des ‘amour courtois’, Heidelberg, 1977; B. Roy (ed.), L'érotisme au moyen âge, Montréal, 1977, 25-26, 42, 70-71; A.M.J. Van Buuren, Dirc Potter, a Medieval Ovid, in: E. Kooper (ed.), Medieval Dutch Literature in its European Context, Cambridge Studies in Medieval Literature, Cambridge, 1994, 151-167; Dinzelbacher, Pour une histoire, 229-231.

- Antifeministische clichés: Vaultier, Le folklore, 87; F. Meltzer, Salome and the Dance of Writing. Portraits of Mimesis in Literature, Chicago-London, 1987. Tekst van La Tour-Landry: M.Y. Offord (ed.), The Book of the Knight of the Tower, London, 1971, 50.

- Chastellain over Jan van Kleef: C.A.J. Armstrong, England, France and Burgundy in the Fifteenth Century, London, 1983, 387.

- Colijn van Rijssele: M. Boone, Th. de Hemptinne, W. Prevenier, Fictie en Historische realiteit: Colijn van Rijssele's ‘De Spieghel der minnen’, ook een spiegel van sociale spanningen in de Nederlanden der late middeleeuwen?, in: Koninklijke Souvereine Kamer van Rhetorica van Vlaanderen de Fonteyne, 34, 1984, 9-33. De tekstuitgave is: M.W. Immink, De Spiegel der Minnen, Utrecht, 1913; studies: E. De Bock, Opstellen over Colijn van Rijssele, Antwerpen, 1958; A. Van Gijsen, Liefde, kosmos en verbeelding. Mens- en wereldbeeld in Colijn van Rijsseles ‘Spiegel der minnen’, Utrecht-Groningen (dissertatie), 1989.

- Cent nouvelles nouvelles: Champion, Cent nouvelles (uitgave met belangrijke inleiding en illustraties); F.R. Sweetser, Les Cent nouvelles nouvelles, Genève-Paris, 1966 (nieuwe ed.); R. Dubuis, Les cent nouvelles nouvelles et la tradition de la nouvelle en France au moyen âge, Grenoble, 1973, 79-80.

- Over de dans als uitdaging: Vaultier, Le folklore, 218.

- Overspel: Brundage, Adultery and Fornication: A Study in Legal Theology, in: Bullough & Brundage, Sexual Practises, 129-134; R.C. Famiglietti, Tales of the Marriage Bed from Medieval France (1300-1500), Providence, 1992, 81-123; Leo von Rozmital, Ritter-, Hof- und Pilger-Reise, in: Bibliothek der Literarischen Vereins in Stuttgart, 7, 1844, 28; Vaultier, Le folklore, 58; la Roncière, La vie privée, 295-298; Danneel, De weduwen, 406. Casus van 1438: adn, Lille, b 1682, f. 11v-12v.

- Bastaarden: M. Carlier, De sociale positie van de bastaard in het laat-middeleeuwse Vlaanderen, in: Tijdschrift voor Sociale Geschiedenis, 13, 1987, 173-197; M. Mitterauer, Ledige Mutter: zur Geschichte illegitimer Geburten in Europa, München, 1983. - Casus over gebrek van bastaard: adn, Lille, b 1682, f. 18r-v (1438).

Het gedrag van buitenlanders

- Hanzeaten: H. Leloux, De Oosterlingen en andere vreemde kooplieden te Brugge en kerkelijke en sociaalcaritatieve instellingen, in: Handelingen Genootschap ‘Société d'Emulation’ te Brugge, 110, 1973, 21-39; Prevenier, Ambtenaren, 51-52, 56-57; A. Greve, Vreemdelingen in de stad: integratie of uitsluiting?, in: Carlier et al., Hart en marge, 153-163.

- Italianen: P. Rogghé, Italianen te Gent in de xiv^e eeuw, in: Bijdragen Geschiedenis der Nederlanden, 1, 1946, 197-226; W. Prevenier, J.M. Murray, M. Oosterbosch, Les notaires publics dans les anciens Pays-Bas du xiii^e au xvi^e siècle, in: P. Ostos & M.L. Pardo (ed.), Estudios sobre el Notariado Europeo (Siglos XIV-XV), Universidad de Sevilla, 1997, 53-71.

- Verblijf in het buitenland: Strubbe, Correspondentie,

[p. 401]

531; Danneel, De weduwen, 31, n. 38.

- Imitatie van Vlaamse kunst door buitenlanders: J: Rivière, Essai d'appréciation sur l'importance économique et le statut des peintres dans les Pays-Bas du xv^e siècle, in: Publications du Centre européen d'Etudes bourguignonnes, 27, 1987, 97-110.

Economisch gedrag

H. Soly, Het ‘verraad’ der 16de-eeuwse burgerij: een mythe?, in: Tijdschrift voor Geschiedenis, 86, 1973, 262-280.

Deel III Netwerken en sociale controle

· 1· Middeleeuwse families en gezinnen

Externe krachten bemoeien zich met huwelijk en gezin

- Familie en huwelijk in het algemeen: Duby, Le chevalier; J. Goody, The Development of the Family and Marriage in Europe, Cambridge, 1983; L. Stone, The Family, Sex and Marriage in England, 1500-1800, New York, 1979; De Meyer, Min en onmin; M. Greilsammer, L'envers du tableau. Mariage et Maternité en Flandre Médiévale, Paris, 1990; Ehlert, Haushaltung; E. Bousmar, Des alliances liées à la procréation: les fonctions du mariage dans les Pays-Bas bourguignons, in: Mediaevistik, 7, 1994, 11-69; S. Chojnacki, Kinship Ties and Young Patricians in Fifteenth-Century Venice, in: Renaissance Quarterly, 38, 1985, 240-270; J.R. Watt, The Making of Modern Marriage, Ithaca-London, 1992; C. Brooke, The Medieval Idea of Marriage, Oxford, 1991.

- Samenstelling en omvang der families: Mitterauer & Siedler, The European Family, 24-47; Blockmans, Peilingen, 225; Jacob, Les époux, 124-125, 326-328; Pirenne, Les dénombrements, 13, 17-19; Herlihy & Klapisch-Zuber, Les Toscans, 470-487; la Roncière, La vie privée, 163-309; A. Guerreau-Jalabert, Sur les structures de parenté dans l'Europe médiévale, in: AESC, 6, 1981, 1028-1049. - Ongehuwd samenwonen: J.L. Dufresne, Les comportements amoureux d'après les registres de l'officialité de Cérisy in: Bulletin philologique et historique du comité des travaux historiques et scientifiques, 1973, 1976, 134-135; Brundage, Law, Sex, 514-517.

De Kerk

A. Esmein, Le mariage en droit canonique, 2 dln., 2e ed., Paris, 1929-35, vooral 1, 99 e.v.; G. Le Bras, Mariage, in: Dictionnaire de Théologie catholique, 9, 1926, 2044-2317; M. Ingram, Spousals Litigation in the English Ecclesiastical Courts, c. 1350-c. 1640, in: R. Outhwaite (ed.), Marriage and Society, New York, 1982, 37-40; C.N.L. Brooke, Marriage and Society in the Central Middle Ages, ibidem, 27; Ch. Donahue, The Canon Law on the Formation of Marriage and Social Practice in the Later Middle Ages, in: Journal of Family History, 1983, 144-158; Brundage, Law, Sex, 235-252. Ten onrechte beschouwt B. Gottlieb (The Meaning of Clandestine Marriage, in: Wheaton & Hareven, Family, 49-83) de clandestiene huwelijken als slechts ‘informal betrothal’ en ‘a legal abstraction’.

Ouders en brede familie

J. Gilissen, De houdenisse in het oud-Vlaams recht, in: Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis, 31, 1963, 346-402; Godding, Le droit privé, 97-138; J. Gaudemet, Les communautés familiales, Paris, 1963, 84-131. - Over de casus Metteneye (1455): adn, Lille, b 1686, f. 40v-41v. - Over het egalitaire karakter van het Vlaams erfrecht: E.M. Meijers, Het Ligurische erfrecht in de Nederlanden, iii, Haarlem, 1936; J. Yver, Les deux groupes de coutumes du Nord, in: Revue du Nord, 35, 1953, 197-220; 36, 1954, 5-36; Godding, Le droit privé, 318-321; Jacob, Les époux, passim. Over de rechten van de vrouw; Gilissen, Le statut, 255-321.

Stadsbesturen en vorsten

A.E. Gheldolf, Coutumes de la ville de Gand, 1, Bruxelles, 1868, 450 (1297); Prevenier, Quelques réflexions, 357 (1438); casus Cassel: P.J.E. de Smyttere, Essai historique sur Yolande

[p. 402]

de Flandre, comtesse de Bar, Lille, 1877, 245; ordonnantie 1385: A. Van Nieuwenhuysen, Ordonnances de Philippe le Hardi, 1, Bruxelles, 1965, 86-87; casus 1418: ara, Brussel, rk, 21.797, f.17r; casus 1466: sag, reeks 2, n. 1, f.6r.

Kwetsbaarheid van de familie en vrijheidsbeperking in het huwelijk

Weduwen, weduwnaars en wezen

- Weduwen en wezen: Danneel, Weduwen en wezen; B. Hanawalt, The widow's mite. Provisions for medieval London widows, in: L. Mirrer, Upon my Husband's Death: Widows in the Literature and History of Medieval Europe, Ann Arbor, 1993, 21-45; Hanawalt, Growing up, 89-108; Diefendorf, Widowhood, 379-395.

- Levensduur in de middeleeuwen: D.I. Kertzer & P. Laslett (ed.), Aging in the Past, Berkeley, 1995; J.C. Russell, How Many of the Population were Aged?, in: Sheehan, Aging, 123-125; Herlihy & Klapisch-Zuber, Les Toscans, 189-215.

- Weduwen economisch actief: N. van den Heuvel, De ambachtsgilden van 's-Hertogenbosch voor 1629, Utrecht, 1946, 168-171; M.W. Labarge, Three Medieval Widows and a Second Career, in: Sheehan, Aging, 159-172; S. Cavaciocchi, La donna nell'economia s. XIII-XVIII, Atti della Settimana 1989, Prato, Istituto Internazionale di Storia Economica F. Datini, 1990.

- Casus Langerode: W. Prevenier, Huwelijk en cliëntèle als sociale vangnetten. Leuven in de vijftiende eeuw, in: Van Blauwe Stoep tot Citadel, Varia Historica Brabantica Nova Ludovico Pirenne dedicata, 's-Hertogenbosch, 1988, 83-91.

- Casus des Champions: Prevenier, Violence, 262-284.

- Casus Anna Willemszoon: Prevenier, Vrouwenroof, 410-424; D. De Vos, Catalogus Hans Memling, Brugge, 1994, 42-45.

Het lastige leven van ongehuwde jongeren

- Armoede der eenpersoonsgezinnen: Pirenne, Les dénombrements, 12, 21; M. Van de Auwera, Armoede en sociale politiek te Mechelen in de 16e tot de 18e eeuw, in: Bijdragen tot de Geschiedenis, 1976, 233-234; B. Blondé, De sociale structuren en economische dynamiek van 's Hertogenbosch, 1500-1550, Tilburg, 1987, 55; R.H. Bautier, Feux, population et structure sociale au milieu du xv^e siècle: l'exemple de Carpentras, in: AESC, 14, 1959, 255-268.

- Gebruik van anticonceptiva: ten onrechte hebben onderzoekers beweerd dat middeleeuwers niet veel afwisten van contraceptie, zelfs niet van coïtus interruptus: O. & P. Ranum, Popular Attitudes towards Birth-control in Pre-Industrial France and England, New York, 1972, 6 (zelfde opvatting bij Ph. Ariès, ibidem, 100-125); tegenbewijzen bij: M. de Waha, Note sur l'usage des moyens contraceptifs à Bruxelles au début du xv^e siècle, in: Annalen van de Belgische Vereniging voor Hospitaalgeschiedenis, 1975, 20-21; J.M. Riddle, Contraception and Early Abortion in the Middle Ages, in: Bullough & Brundage, Handbook, 1996, 261-277 (exclusief op grond van traktaten).

- Laat huwelijk: J.J. Van Moolenbroek, Seksuele onthouding als norm en waarde in laatmiddeleeuws Nederland, in: J.J. Van Moolenbroek & N. Lettinck (ed.), In de schaduw van de eeuwigheid. Tien studies aangeboden aan A.H. Bredero, Utrecht, 1986, 109-133; J.L. Flandrin, Mariage tardif et vie sexuelle, in: AESC, 27, 1972, 1351-1378.

- Over prijzen in bordelen: C. Vandenbroeke, De prijs, in: Spiegel Historiael, 18, 2, 1983, 90-94; Karas, Common Women, 79, 167; Dupont, Maagdenverleidsters, 126-127.

- Over écraignes: Vaultier, Le folklore, 111-112. - Casus Hulst (1463): ara, Brussel, rk, 14.116; Le Goff & Schmitt, Le charivari, 197. - Casus Borluut (1450): sag, 301, 41, dl. 1, f.99r.

Kortsluitingen tussen ouders, vrienden en magen, en kinderen

- Ontvoogding en vlucht: J. Gilissen, Puissance paternelle et majorité émancipatrice dans l'ancien droit de la Belgique et du Nord de la France, in: Revue d'Histoire du Droit français et étranger, 1960, 5-57; Godding, Le droit privé, 120-24; Klapisch, La famille, 486-487.

- Mobiliteit der dienstboden: Danneel, Quelques aspects, 51-72.

- Casussen: broodroof: sag, reeks 156, 1, f. 103r-v; collectieve verkrachting (1421): ara, Brussel, rk, 14111 (ambacht Assenede).

Verleiden en schaken. Verkrachting

- Verleiden en schaken: J. Carter, Rape in Medieval England. A Historical and Sociological Study, New York-London, 1985; M. Greilsammer, Rapts de séduction et rapts violents en Flandre et en Brabant à la fin du Moyen Age, in: Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis, 56, 1988, 49-84; A. Finch, Women and violence in the later middle ages: the evidence of the officiality of Cerisy, in: Continuity and Change, 7, 1992, 23-45; J.A. Brundage, Rape and marriage in the medieval canon law, in: Revue de Droit Canonique, 28, 1979, 62-75; Brundage, Law, Sex, 311-313, 530-533, 569-570; H. Benveniste, Les enlèvements: stratégies matrimoniales, discours juridique et discours politique en France à la fin du moyen âge, in: Revue Historique, 1990, 13-35; Davis, Fiction, 87-98; J. Buntinx, Verkrachting en hulpgeroep in het Oud-Vlaams recht, in: Handelingen Zuidnederlandse Maatschappij voor Taal-, Letterkunde en Geschiedenis, 9, 1955, 15-21; Delva, Vrouwengeneeskunde, 98, 107; Duby, Le chevalier, 44; Vleeschouwers-Van Melkebeek, Het parochiale leven, 50; De Meyer, Min en onmin, 37; L. Buchet (ed.), La femme pendant le moyen âge et l'époque moderne, Paris, 1994. De stelling van G. Vigarello (Histoire du viol, XVI^e-XX^e siècle, Paris, 1998) dat raptus (verkrachting) in de middeleeuwen essentieel werd beschouwd als ‘diefstal’ tegenover de familie, en niet als een aanslag op de identiteit van de vrouw, en daarom stelselmatig in der minne werd geregeld, is zeker een overdrijving; in nogal wat gevallen werd de voorziene sanctie van doodstraf, of eeuwige verbanning, wel degelijk uitgevoerd.

- Casussen: 1478: ara, Brussel, rk, 14159, f. 50v; 1438: adn, Lille, b 1682, f.1r; 1424: ara, rk, Rolrek, 1293; 1433: Id., rk, ..., 1r; 1388: Id.., rk, Rolrek., 1389; 1471: Id., rk, 14159, f.22r-v; 1389: Id., rk, 14106, f.71v; 1479: Id., rk, 14159, f.54r-55v; 1480: Id., rk, 14461, f.41v; 1431: sag, 414bis, 1, f.3v; 1385: Id., 301-10, f.41r en 301-28, f.70r; 1449: adn, Lille, b 1684, f.29r-30r; 1457: Id., b 1687, f.12r.

Stukgelopen huwelijksrelaties

- Geweld binnen het huwelijk: W. Kuiper, Over het slaan van vrouwen in de voorhoofse epiek, in: Tijdschrift voor Sociale Geschiedenis, 10, 1984, 228-242; L. Dresen Coenders, De strijd om de broek: de verhouding van man/vrouw in het begin van de moderne tijd, in: De Revisor, 4, 1977, 29-37. - Afbeeldingen: Künzle, The Early Comic, 222-235. - Boetes voor mishandelende echtgenoot: sag, rek. baljuw Gent mei-september 1375, 3; Casus 1362: sag, Jaarregister Keure 1362, f.4v.

- Affectie binnen het huwelijk: R. Lenz, Emotion und Affektion in der Familie der frühen Neuzeit, in: P.J. Schuler, Die Familie als Sozialer und historischer Verband, Sigmaringen, 1987; Casus Pastoure, an, Paris, x2a, 10, f.16rv-162v.

- Affectie buiten het huwelijk, overspel: M. Bergé,

[p. 403]

Les bâtards de la Maison de Bourgogne, in: L'intermédiaire des généalogistes, 60, 1955, 316-408; Le Roy Ladurie, Montaillou, 193-212; Brundage, Law, 519-521; Ruggiero, Boundaries, 45-69; P. Laslett, Family Life and Illicit love in Earlier Generations, Cambridge, 1977.

- Kerkelijke sancties bij overspel: in principe werd overspel enkel bestraft door kerkelijke rechtbanken: Vleeschouwers-Van Melkebeek, Aspects du lien, 43-97; toch voorzagen ook burgerlijke rechtbanken, zoals die van de stad Breda, in 1454, in sancties: W. Bezemer, Oude rechtsbronnen der stad Breda, Utrecht, 1892, 56-57. - Voor casussen, zie: Champion, Les Cent, xcvi-cxv (uittreksels officiaalsrekeningen Doornik) en M. Vleeschouwers-Van Melkebeek, Computus, passim.

- Wraak van de jaloerse echtgenoot: Gilissen, Le statut, 294-295; Davis, Fiction, 36-76; casus 1455: adn, Lille, b1686, f. 39v-40r; casus 1393: ara, Brussel, rk, Rolrek. 1393, en Van Rompaey, Compositie, 43-79.

- Echtscheiding. Scheiding van tafel en bed: R.H. Helmholz, Marriage Litigation in Medieval England, Cambridge, 1974; Vleeschouwers-Van Melkebeek, Aspects, 67-92; L. Stone, Road to Divorce. England 1530-1987, Oxford, 1990.

Solidariteit en geborgenheid in het familieleven

Psychologische en fysieke attractie als basis van partnerkeuze

- Politieke huwelijken: C.A.J. Armstrong, La politique matrimoniale des ducs de Bourgogne de la maison de Valois, in: Annales de Bourgogne, 40, 1968, 5-58, 89-139.

- Fysieke attractie: Brundage, Law, Sex, 579-591; B.E. de Mandrot, Journal de Jean de Roye, 1, Paris, 1894, 27 (kroniek opgesteld tussen 1498 en 1502); Champion, Les Cent, 126, 194; E. Dhanens, Hubert en Jan Van Eyck, Antwerpen, 1980, 85 (afb. Eva), iii.

- Over leeftijdsverschil bij partners: Brundage, Law, 495; Van Gerven, Vrouwen, 955.

- Vrije partnerkeuze volgens de Kerk: M. Sheehan, European Family and Canon Law, in: Continuity and Change, 6, 1991, 347-360; M. Sheehan, Choice of Marriage Partner in the Middle Ages: Development and Mode of Application of a Theory of Marriage, in: M. Sheehan, Marriage, Family and Law in Medieval Europe. Collected, Studies, Toronto, 1996, 87-117.

- Affectie in de Middeleeuwen: E. Shorter, Différences de classe et sentiment depuis 1750. L'exemple de la France, in: AESC, 29, 1974, 1039; J.L. Flandrin, Repression and Change in the Sexual Life of Young People in Medieval and Early Modern Times, in: Wheaton & Hareven, Family, 42; P.N. Stearns & C.Z. Stears, Emotionology: Clarifying the History of Emotions and Emotional Standards, in: American Historical Review, 90, 1985, 813-836; Mitterauer & Siedler, The European Family, 129-130; F. Mount, The subversive Family. An alternative History of Love and Marriage, London, 1982; A. Macfarlane, Marriage and Love in England, 1300-1840, London, 1986; S. Chojnacki, On the Power of Love in late Medieval Venice, 1988; la Roncière, La vie privée, 274-281; A. Burgière, The formation of the couple, in: Journal of Family History, 12, 1987, 40-47; Dinzelbacher, Pour une histoire, 228-230. - Over liefdesverdriet: M.F. Wack, Lovesickness in the Middle Ages, Philadelphia, 1990. - Casussen: casus van Haveskerke: adn, Lille, b 1597, f. 16r; Gheenin Kerse: ara, Brussel, rk, 14109; P. du Bois: adn, Lille, b1686, f. 86r; van Lievelt: id., b1688, f. 22r (ook: Petit-Dutaillis, Documents, 27-29): Clais Coren: id., 1684, f. 30r-v.

- Clandestiene huwelijken: B. Gottlieb, The Meaning of Clandestine Marriage, in: Wheaton & Hareven, Family, 49-83; P. Bange & A. Weiler, De problematiek van het clandestiene huwelijk in het bisdom Utrecht, in: D.E.H. de Boer & J.W. Marsilje, De Nederlanden in de late middeleeuwen, Utrecht, 1987, 393-409; A. Weiler, De ontwikkeling van de middeleeuwse kerkelijke rechtspraak in het bisdom Utrecht inzake excommunicatie belopen vanwege clandestiene huwelijken, in: Archief voor de geschiedenis van de katholieke kerk in Nederland, 29, 1987, 149-165; Vleeschouwers-Van Melkebeek, Aspects, 49-67; Lambrecht, De parochiale synode, 114-115; J. Boulton, Clandestine Marriages in London: Examination of a neglected Urban Variable, in: Urban History, 20 (2), 1993, 191-210.

- Huwelijksbeloften: casus van der Sporct: Vleeschouwers-Van Melkebeek, Aspects, 55. Over matrimonium praesumptum: M. Vleeschouwers-Van Melkebeek, Bina matrimonia: matrimonium praesumptum versus matrimonium manifestum, in: S. Dauchy et al. (ed.), Auctoritates xeniä R.C. Van Caenegem oblata, Iuris scripta historica, 13, Brussel, 1997, 245-255.

- Sociale mobiliteit: A. Molho, Marriage Alliance in late Medieval Florence, Cambridge (Mass.), 1994, 193, 274-297; W. Prevenier (ed.), Marriage and Social Mobility in the Middle Ages, Gent, Studia Historica Gandensia, 274, 1992 (2e ed.).

Nestwarmte en protectie van het gezin

- Waaier van stedelijke vangnetten: A.M. De Vocht, Het Gentse antwoord op de armoede: de sociale instellingen van wevers en volders te Gent in de late middeleeuwen, in: Annalen van de Belgische Vereniging voor Hospitaalgeschiedenis, 19, 1981, 3-32.

- Sociale vangnetten: Blockmans & Prevenier, Armoede, 501-538; J.T. Rosenthal, Retirement and the Life Cycle in Fifteenth-Century England, in: M.M. Sheehan (ed.), Aging and the Aged in Medieval Europe, Toronto, Pontifical Institute of Medieval Studies, 1990, 173-188; S. Shahar, Growing old in the Middle Ages, London-New York, 1997.

- Uitbeelding van welstand op schilderijen: Prevenier & Blockmans, De Bourgondische Nederlanden, passim, o.m. 96, 109, 289.

- Armoede en epidemieën: Blockmans & Prevenier, Armoede, 501-538; W. Blockmans, The Social and Economic Effects of Plague in the Low Countries 1349-1500, in: RBPH, 60, 1982, 833-863.

- Geneeskundige zorg: De Boer, Het Leids medisch ‘netwerk’, 60-76; Prevenier, Sociale spanningen, 232-248.

- Vrouw in gezin en gezinsbedrijf: Diefendorf, Widowhood, 388-389; M.C. Howell, Women, Production and Patriarchy in Late Medieval Cities, Chicago, University of Chicago Press, 1986; M. Howell, Marriage Stakes in Urban Cultures of the late Medieval North: Women, Property and Social Place in Douai, 1350-1550, Chicago, 1998, 8-32; J. Goody, The Development of the Family and the Marriage in Europe, Cambridge, 1983; la Roncière, La vie privée, 212-215; Van Gerven, Vrouwen, 956-961.

- Rouwproces: M. Th. Lorcin, Vivre et mourir en Lyonnais à la fin du moyen âge, Paris, 1981; J. Chiffoleau, La comptabilité de l'au-delà. Les hommes, la mort et la religion dans la région d'Avignon à la fin du moyen âge, Rome, 1980. Casus Temse: Vleeschouwers-Van Melkebeek, Het parochiale leven, 37; D. Owen Hughes, Mourning rites, memory and Civilization in Premodern Italy, in: Chiffoleau, Riti, 23-38.

- Gender-factor: Hanawalt, At the Margin, 1-17; I. Origo, De koopman van Prato, Amsterdam, 1985, 138-140, 215-218, 257-261, 295-300, 321-322; Duby, L'univers des femmes, 283.

[p. 404]

De zorg voor de kinderen in de familie

- Het kind in het algemeen: Hanawalt, Growing up, 55-68; P. Riché & D. Alexandre-Bidon, L'enfance au Moyen Age, Paris, 1994; D. Alexandre-Bidon & D. Lett, Les enfants au moyen âge? V^e-XV^e siècles, Paris, 1997.

- Voorstellingen van kinderen: M.B. Carpenter, The Child in art, London, 1906; J.B. Knipping & M. Gerrits, Het kind in Neerlands beeldende kunst, 2 dln., Wageningen, 1943-48; F. Albertazzi, I pittori dell'infanzia, Bologna, 1979; A. Burton, Looking forward from Ariès? Pictorial and material evidence for the history of childhood and family life, in: Continuity and Change, 4, 1989, 203-229.

- Erfenisrecht: Godding, La pratique, 281-300; Danneel, Weduwen, 23-26. - Casus over zorg voor natuurlijk kind (1494): sag, Reeks 301, Reg. v.d. Keure, f. 31r; serie teksten uit 1450-52: Id., 301, 41, 1, f. 56v, 99r, 110r, 116v, 122r, 124v.

- Ontbreken van affectie en interesse: Ph. Ariès, Centuries of Childhood, Oxford, 1962, 26, 367; J. Gillis, Youth and History, New York, 1974, 7.

- Affectie tussen ouders en kinderen: E. Clark, The Quest for Security in Medieval England, in: M.M. Sheehan (ed.), Aging and the Aged in Medieval Europe, Toronto, 1990,189-200; M. Mitterauer, Servants and Youth, in: Continuity and Change, 5, 1990, 11-38; Danneel, Weduwen, 398-399; Mitterauer, History of Youth, 15-16, 90-91; la Roncière, La vie privée, 277-278; Braunstein, Approches, 554-555.

- Gender-factor: Danneel, Weduwen, 225-238.

- Over onderwijs: H. De Ridder-Symoens, Stad en kennis, in: Carlier, Hart en marge, 131-151; R. Stuip & C. Vellekoop (ed.), Scholing in de middeleeuwen, Hilversum, 1995; Danneel, Weduwen, 101-102; Hanawalt, Growing up, 69-88.

- Huwelijksleeftijd van kinderen: L. Henry, Schémas de nuptialité: déséquilibre de sexe et célibat, in: Population, 3, 1969, 457-486; P. Laslett & R. Wall, Household and family in past time, Cambridge, 1972; Godding, Le droit privé, 70-71; Howell, Marriage stakes, 22; Brundage, Law, 494.

- Kinderarbeid: D. Herlihy, Medieval Households, Cambridge (Mass.), 1985, 153-155; Nicholas, Child and Adolescent, 1105-1131.

- Kastijden, kindermoord, vondelingen en abortus: Danneel, Weduwen, 50-51, 54-55, 102; P. Fernandez, Het verschijsel kindermoord in de Nederlanden (xiv^e-xv^e eeuw), in: W. Prevenier, R. Van Uytven, E. Van Cauwenberghe (ed.), Sociale structuren en topografie van armoede en rijkdom in de 14de en 15de eeuw, Studia Historica Gandensia, 267, Gent, 1986, 111-133; J. Boswell, Kindness Strangers. The Abandonment of Children, New York, 1990; Y.B. Brissaud, L'infanticide à la fin du moyen âge, in: Revue historique de droit français et étranger, 4e s., 50, 1972, 229-256; Delva, Vrouwengeneeskunde, 98, 106-107; R. Jansen-Sieben, Abortus en contraceptie in de middeleeuwen, in: M. Scheys (ed.), Abortus. Rapporten en perspectieven omtrent vrouwenstudies, 4, Brussel, 1995, 155-177 (kent helaas de voorgaande studies niet); Bullough & Brundage, Handbook, 261-77. Zie ook een aantal studies ter zake in: History of Childhood Quarterly, 1 en 2, 973-975. Een casus van kinderverwaarlozing in Gent in 1398: rag, Raad van Vlaanderen, 42.332, f. 171v; casus 1455: Petit-Dutaillis, Documents, 19-22.

Affectie in de brede familie

- Affectieve banden met familie: Mitterauer, A History of Youth, 72-74, 99-104; Danneel, Weduwen, 104-112, 388; Nicholas, Child and Adolescent, 1104-1107; Godding, La pratique, 281-300; Danneel, Quelques aspects, 51-72; la Roncière, La vie privée, 232-237. Casus 1452: sag, 301, 41, dl. 2, f. 106v; casus Hulst: ara, Brussel, rk, Reg. 14116.

- Etiquette en ongewenste intimiteiten: Vaultier, Le folklore, 142; Chojnacki, Crime, 210-212; Nicholas, Child, 1106; W. Van Engeldorp Castelaars, Ic sal u smiten op uwen tout. Geweld tussen man en vrouw in laatmiddeleeuwse kluchten, Amsterdam, doctoraalscriptie, 1983.

· 2· Netwerken in de steden

De stad als identiteit

P. Stabel, Social reality and artistic image: the urban experience in the late medieval Low Countries, in: M. Carlier et al. (ed.), Hart en marge, 16-25; M. Ryckaert, Brugge. Historische stedenatlas van België, Brussel, 1991. - Over stadszegels: R. Van Uytven, Stadsgeschiedenis in het Noorden en Zuiden, in: [Nieuwe] Algemene Geschiedenis der Nederlanden, 2, Haarlem, 1982, 220-221. - Over het gebruik van stedelijke ruimte door de vorst: M. Boone & Th. de Hemptinne, Espace urbain et ambitions princières: les présences matérielles de l'autorité princière dans le Gand médiéval (12^e siècle-1540), in: W. Paravicini (ed.), Zeremoniell und Raum, 4. Symposium der Residenzen-Kommission der Akademie der Wissenschaften in Göttingen, Sigmaringen, 1997, 279-304. - Over het begrip poorter: R. Van Uytven, ‘Poort’: une contribution à la lexicographie urbaine, in: J.-M. Duvosquel & A. Dierkens, Villes et campagnes au moyen âge. Mélanges Georges Despy, Liège, 1991, 751-753. - Over het poorterschap en de zaak De Bierne: Boone, Droit de bourgeoisie, 707-726. - Over de werkstakingen van het gerecht: A. van Zuylen van Nyevelt, Cès de loi du Franc de Bruges au xv^e siècle. Refus de rendre justice par le magistrat, in: Annales de la société d'émulation de Bruges, lxvi, 1923, 114-146.

De stedelijke solidariteit aan het werk

- Over de Gentse vinderijen: Boone, Gent en de Bourgondische hertogen, 124-129. - De Brugse zestendelen: Ryckaert, Brugge, 89-91.

- In het algemeen: Van Uytven, Scènes, 11-31; Prevenier, La démographie, 255-275: W. Prevenier, J.-P. Sosson, M. Boone, Le réseau urbain en Flandre (xiii^e-xix^e siècle): composantes et dynamique, in: Het stedelijk netwerk in België in historisch perspectief (1350-1850), Brussel, 1992 (Handelingen van het 15e internationaal colloquium Spa, Gemeentekrediet coll. hist. 86), 159-200.

- Over het optreden van de parochiegeestelijkheid in criminele context: Vleeschouwers-Van Melkebeek, Het parochiale leven, 39-58. - De Gentse clerus: M. Boone & Th. de Hemptinne, Le clergé séculier gantois en 1498-1499, in: HKCG, 149, 1983, 388-404.

- Een stand van zaken (definities) over broederschappen: P. Trio, Middeleeuwse broederschappen in de Nederlanden, in: Trajecta. Tijdschrift voor de geschiedenis van het katholiek leven in de Nederlanden, 3, 1994, 100-104; P. Trio, De volksreligie als spiegel van een stedelijke samenleving. De broederschappen te Gent in de late middeleeuwen, Leuven, 1993, 39-68. - Algemeen: A. Vauchez, Les laïcs au moyen âge. Pratiques et expériences religieuses, Paris, 1987, 95-122.

- Het geval Anselmus Adornes: N. Geirnaert, De Adornes en de Jeruzalemkapel. Internationale contacten in het laatmiddeleeuwse Brugge, in: N. Geirnaert & A. Vandewalle (ed.), Adornes en Jeruzalem. Internationaal leven in het 15de- en 16de-eeuwse Brugge, Brugge, 1983, 21-29.

- De Leidse voorbeelden: H. Brand, Over macht en overwicht. Stedelijke elites in Leiden (1420-1510), Leuven, 1996,

[p. 405]

354-365. - Broederschappen en muziek: R.C. Wegman, From maker to composer: improvisation and musical authorship in the Low Countries, 1450-1500, in: Journal of the American Musicological Society, 49, 1996, 475-476.

- Schuttersgilden: Arnade, Realms, 65-94; Boone, Gent en de Bourgondische hertogen, 114-118. - Over de Gentse beenhouwers: Boone, Gent, 104. - Over de Ciompi en de Vlaamse aanwezigheid: A. Stella, La révolte des Ciompi. Les hommes, les lieux, le travail, Paris, 1993, 43, 272.

- Over de ambachten: Danneel, Weduwen, 80-97. Diverse recente benaderingen van ambachten bij Lambrechts & Sosson, Les métiers, passim; G. Rosser, Crafts, guilds and the negotiation of work in the medieval town, in: Past and Present, 154, februari 1997, 3-31; W. Prevenier & M. Boone, De steden van de Zuidelijke Nederlanden in de late middeleeuwen: stedelijke identiteit en corporatieve solidariteiten, in: Het tijdschrift van het Gemeentekrediet, 183, 1993/1, 25-42. Voorts nuttige vergelijkbare gevallenstudies in het themanummer ‘Les dépendances au travail’ in: Médiévales, langue, textes, histoire, 30, printemps 1996. - Over wevers en vollers in Gent: Boone, Gent en de Bourgondische hertogen, 59-71, 132-137.

De ervaren stad

G. Small, Les origines de la ville de Tournai dans les chroniques légendaires du bas moyen âge, in: Les grands siècles de Tournai, Tournai-Louvain-la-Neuve, 1993, 82, 104-112; Idem, Chroniqueurs et culture historique au bas Moyen Age, in: L. Nys & A. Salamagne, Valenciennes aux XIV^e et XV^e siècles, Valenciennes, 1996, 286-290; A.L. Van Bruaene, De Gentse memorieboeken als spiegel van stedelijk historisch bewustzijn (14de tot 16de eeuw), Verhandelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent, Gent, 1998, passim.

· 3· Adellijke netwerken

Over de relatie van de adellijke netwerken en het vorstenhuis: Paravicini, Expansion et intégration, 298-314; Idem, Structure et fonctionnement de la cour bourguignonne, in: Publications du Centre européen d'Etudes bourguignonnes, 8, 1988, 62-74. Vender werd een volledig nummer van de Revue du Nord, 77, avril-juin 1995, gewijd aan deze relatie, onder de titel Noblesse et entourage princier dans les Pays-Bas du Moyen-Age. Dit nummer bevat 9 artikels, en geeft de hele waaier van bronnen en problemen in verband met dit thema: Marc Boone behandelt een familie in dienst van de Bourgondische staat, namelijk Roland en Jan van Uutkerke, Vlaamse edellieden uit de omgeving van Filips de Goede; Holger Kruse behandelt de fraudes gepleegd door de algemene ontvanger Martin Cornille aan het hof van Filips de Goede; Jacques Paviot bespreekt Jacques de Brégilles, garde joyaux van de hertogen Filips de Goede en Karel de Stoute; Monique Sommé bespreekt de Portugezen in de omgeving van hertogin Isabella; Arnoud-Jan Bijsterveld behandelt de invloeden en de lokale patronage van de hoge adel bij de keuze van de parochiepriesters in Noord-Brabant; Denis Clauzel bestudeert de vernieuwing van de schepenbanken, in het bijzonder die van Rijsel (1380-1500); Hans Cools behandelt de vorst en de adel in de kasselrij Rijsel op het einde van de 15e eeuw als symptoom van de grote invloed van de staat op de lokale elites; M.T. Caron bespreekt de enquête over de adel in het baljuwschap Atrecht onder Karel de Stoute.

- Interessante casussen: W. Paravicini, Moers, Croy, Burgund. Eine Studie über den Niedergang des Hauses Moers in der zweiten Hälfte des 15. Jahrhunderts, in: Annalen des Historischen Vereins für den Niederrhein, 179, Bonn, 1978, 7-113; B. Schnerb, Enguerrand de Bournonville et les siens. Un lignage noble du Boulonnais aux XIV^e et XV^e siècles, Paris, 1997.

- Over omkooppraktijken: Derville, Pots-de-vin, 341-364.

- Over de machtspositie van de adel: A. Vanderjagt, Classical learning and the building of power at the fifteenth-century Burgundian court, in: J.W. Druwers & A.A. McDonald (ed.), Centers of Learning and Location in Pre-modern Europe and the Near East, Leiden-New York, 1995, 267-277.

· 4· Mechanismen van sociale controle

Sociale controle in het algemeen

- Discours van het ‘bien publique’: Vanderjagt, Qui sa vertu, passim; Otis, Prostitution, 79, 103, 212. - De godsvrede: H. Hoffmann, Gottesfriede und Treuge Dei, Stuttgart, 1964; E. Strubbe, De godsvreden in Vlaanderen, Brugge, 1929. - Het consensusmodel van de volksvertegenwoordiging: Blockmans, De volksvertegenwoordiging; W. Prevenier, De Leden en de Staten van Vlaanderen (1384-1405), Brussel, 1961.

De vele gedaanten van de middeleeuwse spion

- Spionage in het algemeen: J.W. Thompson, La diplomatie secrète: l'espionnage politique en Europe de 1500 à 1815, Paris, 1938; G.W. Coopland, Philippe de Mézières; Chancellor of Cyprus. Le songe du Vieil Pélerin, Cambridge, 1962, 1, 85; 11, 404; J.R. Alban & C.T. Allmand, Spies and spying in the fourteenth century, in: C.T. Allmand (ed.), War, Literature and Politics in the Late Middle Ages, Liverpool, 1976, 77-111.

- Diplomaten als spionnen: D.E. Queller, The office of ambassador in the middle ages, Princeton, 1967, 90; T. Kanao, L'organisation et l'enregistrement des messageries du duc de Bourgogne dans les années 1420, in: Revue du Nord, 76, 1994, 287-288; C. de Borchgrave, De technische aspecten van de Bourgondische diplomatie onder hertog Jan zonder Vrees (1404-1419), in: BTFG, 73, 1995, 287-318.

- Baljuws als spionnen: Van Rompaey, Het grafelijk baljuwsambt, 213-219; Boone, Gent en de Bourgondische hertogen, 182-183; M. Haegeman, De anglofilie in het graafschap Vlaanderen tussen 1379 en 1435, Kortrijk-Heule, 1988, 158-159, 177-180; casus van 1403: ara, Brussel, rk, 14108, f. 183r (referenties en gedeelte van interpretatie ontleend aan de onuitgegeven licentiethesis van L. Pisani, De weg der geheimen. Communicatie van geheime informatie in de Bourgondische periode, Gent, 1996).

- De Raad van Vlaanderen als spionagecel: J. Buntinx, De Raad van Vlaanderen en zijn archief, in: Standen en Landen, 1950, 90-91; casussen van 1424 en 1426: ara, Brussel, rk, Raad van Vlaanderen, 21800, f. 44v en 21802, 4v; casus 1409: ib., 21790, 4r; casus 1423: ib., 21800, 17r.

- Professionele en occasionele spionnen: N. De Pauw, Claus van Lit, maître d'artillerie de Gand au xiv^e siècle, in: BCRH, 83, 1914, 233-234; casus 1380: J. Vuylsteke, De rekeningen der stad Gent. Tijdvak van Philips van Artevelde, 1376-1389, Gent, 1893, 275; Prevenier, Scoorkinne, 761-763.

- Spionage door de Vlaamse steden: W. Prevenier, Les perturbations dans les relations commerciales angloflamandes entre 1379 et 1407. Causes de désaccord et raisons d'une réconciliation, in: Economies et Sociétés au

[p. 406]

moyen-âge, Mélanges offerts à Ed. Perroy, Paris, 1973, 477-497.

- Onderhandelen over belastingen: de casus van 1405: ara, Brussel, rk, Raad van Vlaanderen, 21787, f. 4r.

Verklikking en verdachtmaking

- De eer en de fama in de middeleeuwen: A.J. Gurevich, Categories of Medieval Culture, London, 1985; Gauvard, De grâce, 135-143.

- De rol van de geruchten, het verklikken: M. Balard (ed.), La circulation des nouvelles an moyen âge, Collection de l'Ecole Française de Rome, n. 190, Rome, 1994, 157-177, 191-203; Chojnacki, Crime, 204-205, 216; Lambrecht, De parochiale synode, 13-16, 80-84, 210-215, 279-281; R.H. Helmholtz, Canonical Defamation in Medieval England, in; The Americal Journal of Legal History, 15, 1971, 255-268; J.A. Sharpe, Defamation and Sexual Slander in Early Modern England, in: University of York Borthwick Paper, 58, 1980, 15-17, 21-24.

- Vroedvrouwen als getuige: Delva, Vrouwengeneeskunde, 98, 107.

- Casussen: van 1458: Petit-Dutaillis, Documents, 23-25; van 1469 (baljuw kasselrij Gent): ara, Brussel, rk, Reg. 14159, f. 1v, 2v. Rekening officiaal Doornik 1474-1475: adn, Lille, 14g96. Kopieboek van briefwisseling van de officialiteit van Doornik, 1444-1446: rag, Fonds Bisdom, b3295.

De repressie slaat toe, met recht of zonder reden

- Repressie en sociale controle: N. Elias, On Transformations of Aggressiveness, in: Theory and Society, 5, 1974, 229-242; M. Foucault, Surveiller et punir, Paris, 1975; L. Stone, Interpersonal Violence in English Society 1300-1980, in: Past and Present, 101, 1983, 22-33; J.A. Sharpe, The History of Violence in England, in: Past and Present, 108, 1985, 206-215; P. Spierenburg, Criminele geschiedenis, in: Tijdschift voor Sociale Geschiedenis, 23, 1981, 251-264; P. Spierenburg, The Spectacle of Suffering: Executions and the Evolution of Repression. From a Preindustrial Metropolis to the European Experience, Cambridge, 1989; E. Oesterberg & D. Lindstroem, Crime and Social Control in Medieval and Early Modern Swedish Towns, Uppsala, 1988; Gauvard, De grâce, 1, 191-234; Muchembled, La Violence, 9-46; Martines, Violence, 3-37; Dean & Lowe, Crime, 1-15.

- Executies als afschrikking: Künzle, The Early Comic, 157-196; C. Gauvard, Pendre et dépendre à la fin du moyen âge, in: Chiffoleau, Riti, 191-211.

- Rol van de baljuws: Van Rompaey, Het compositierecht, 43-79; Boone, De soeverein baljuw, 57-78.

- Casussen: Jean de Thuisy (1395): an, Paris, x2a12, f. 259r-260r; 1484: rag, Raad van Vlaanderen, 7512, f. 133v-134r; 1480: Vleeschouwers-Van Melkebeek, Het parochiale leven, 50.

- Regulering in ambachten: G. Des Marez, L'apprentissage à Ypres à la fin du xiii^e siècle, in: Revue du Nord, 2, 1911, 8-10; Nicholas, Child and Adolescent, 1124-1125.

- Schemerzone tussen kerkelijk en burgerlijk recht: P. Fournier, Les conflits de juridiction entre l'église et le pouvoir séculier de 1180 à 1328, in: Revue des Questions Historiques, 27, 1880, 432-464; Jongkees, Staat en Kerk, 116; Vleeschouwers-Van Melkebeek, Aspects, 43-47.

Tolerantie en afkeuring van fraude en corruptie

- Verraad: H.A. Van Vessem, De Engelse partij in het koninkrijk Frankrijk gedurende de 100-jarige oorlog. Verraad en collaboratie in de late middeleeuwen, Utrecht, 1966; S.H. Cuttler, The Law of Treason, Cambridge, 1981.

- Corrupte ambtenaren: Bartier, Une crise, 501-511; Van Rompaey, Grafelijk baljuwsambt, 422-427. - Steekpenningen in de steden: Derville, Pots-de-vin, 341-364; Boone, Dons, 471-487; M. Boone, Zu einer integrierten Sozialgeschichte der Niederländischen Städte, in: Rheinische Vierteljahrsblätter, 54, 1990, 88-89.

- Verraad door de familie de Croÿ en andere topfiguren: Prevenier, Ambtenaren, 47, 57-58; Vaughan, Philip the Good, 336-339; M.R. Thielemans, Les Croy, conseillers du duc de Bourgogne. Documents de leurs archives familiales, 1357-1487, in: HKCG, 124, 1959, 1-145; J.C. Delclos, Le témoignage de Georges Chastellain, Genève, 1980, 161. Ter vergelijking: K. Lowe, The political crime of conspiracy in 15th- and 16th century Rome, in: Dean & Lowe, Crime, 184-203.

- Economische fraude: Vanhemelryck, De criminaliteit, 239-259; M.J. Tits-Dieuaide, Le grain et le pain dans l'administration des villes de Brabant et de Flandre au moyen âge, in: L'initiative publique des communes en Belgique, 11^e Colloque International, Actes, Crédit Communal de Belgique, Coll. Histoire, 65, 1984, 453-491.

Sociale controle in de ambachten

- Over ambachten in het algemeen: K. Schulz, Die politische Zunft, eine die spätmittelalterliche Stadt prägende Institution?, in: W. Ehbrecht (ed.), Verwaltung und Politik in Städten Mitteleuropas. Beiträge zu Verfassungsnorm und Verfassungswirklichkeit in altständischer Zeit, Köln-Weimar-Wien, 1994, 18-20; voor de Nederlanden, zie verschillende bijdragen (Boone en Stabel voor Vlaanderen, Cauchies voor Henegouwen, Derville voor Saint-Omer, Howell voor Douai, Xhayet voor Luik, Yante voor Luxemburg en Lambrechts voor een historiografisch overzicht) in de bundel Lambrechts & Sosson, Les métiers au moyen âge.

- Over de controlefuncties door ambachtslieden: M. Boone, Geld en macht. De Gentse stadsfinanciën en de Bourgondische staatsvorming (1384-1453), Gent, 1990; zie diverse bijdragen in de bundel: Het openbaar initiatief van de gemeenten in België. Historische grondslagen (Ancien Regime), Handelingen 11e internationaal colloquium Spa, Brussel, 1982 (Gemeentekrediet van België, historische uitgaven in-8, 65), 753: vooral J.-M. Yante voor de Waalse gewesten, M.-J. Tits-Dieuaide voor de graan- en broodcontrole. Voor Gent: Boone, Gent en de Bourgondische hertogen, 132-141. - Over de bouwsector: B. Baillieul & A. Duhameeuw, Een stad in opbouw. Gent voor 1540, Tielt, 1989, 197-202; M. Boone, Zeveren, Daneel Van, in: Nationaal biografisch woordenboek, 13, Brussel, 1990, 901-904.

- Over de juridische functie van de ambachtsdekens: M. Boone, Les gens de métiers à l'époque corporative à Gand et les litiges professionnels (14^e-15^e siècles), in: M. Boone & M. Prak (ed.), Statuts individuels, statuts corporatifs et statuts judiciaires dans les villes européennes (moyen âge et temps modernes), Leuven-Apeldoorn, 1996, 37-47.

Vormen van repressie: strafbedevaarten en verbanningen

- Over de typisch stedelijke praktijk van strafbedevaarten, zie het basisoverzicht (waarin ook uitvoerige lijsten van afkoopbare bedevaarten per plaats zijn opgenomen): J. Van Herwaarden, Opgelegde bedevaarten. Een studie over de praktijk van opleggen van bedevaarten (met name in de stedelijke rechtspraak) in de Nederlanden gedurende de late middeleeuwen (ca. 1300-ca. 1500), Assen-Amsterdam, 1978.

- Over verbanning: H. Zaremska, Les bannis au moyen âge, Paris, 1996; over het geval Gent: Boone, Geld en macht, 194-198. De gijzelneming als collectieve variant uitgewerkt

[p. 407]

aan de hand van een concreet voorbeeld: M. Vandermaesen, Brugse en Ieperse gijzelaars voor koning en graaf, 1328-1329, in: Handelingen Genootschap ‘Société d'Emulation’ te Brugge, 130, 1993, 120-122. - Atrecht en Sint-Omaars: R. Muchembled, Le temps des supplices. De l'obéissance sous les rois absolus, XV^e-XVIII^e siècle, Paris, 1992, 15-79; R.C. Van Caenegem, Democratie en rechtsstaat in het twaalfde-eeuwse graafschap Vlaanderen, in: Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis, 61, 1993, 205-215.

· 5· De netwerken in actie

Systemen en ideologische achtergronden

- Theorieën over netwerken: Y. Durand, Les solidarités dans les sociétés humaines, Paris, 1987, 57, 113, 191, 247; J. Dhondt, Les solidarités médiévales. Une société en transition. La Flandre en 1127-28, in: AESC, 12, 1957, 529-560; Cl. Lévi-Strauss, Anthropologie structurale, Paris, 1958, 88; J.W. Bennett, Paternalism, in: D.L. Stills, International Encyclopedia of the Social Sciences, 8, London, 1968, 472-477; W.F. Wertheim, Patronage als structureel verschijnsel, in: Sociologische Gids, 16, 1969, 362-365; J.E. Ellemers, Patronage in sociologisch perspectief, in: Sociologische Gids, 16, 1969, 432-440; C. Landé, The dyadic base of clientism, in: S.W. Schmidt et al., Friends, Followers and Factions. A Reader in Political Clientism, Berkeley, 1977, xiii-xxxvii; J. Heers, Le clan familial au moyen âge, Paris, 1974; A. Maczak (ed.), Klientelsysteme im Europa der Frühen Neuzeit, München, 1988; R. Parkin, Kinship. An Introduction to basic Concepts, Oxford, 1997.

- Protectie en corruptie: A. Van Nieuwenhuysen, La comptabilité d'un receveur de Philippe le Hardi, in: Hommage au prof. P. Bonenfant, Bruxelles, 1965, 409-419; Prevenier, Inzicht, 54-55; B. Hanawalt, Fur-collar crime: the pattern of crime among the fourteenth-century English nobility, in: Journal of Social History, 8, 1976, 1-17.

Clientèle als bescherming in een onveilige Umwelt

- Criminaliteit in steden: Muchembled, Culture populaire, 22-43, 147-158; Vanhemelryck, De criminaliteit, 341-345.

- Geweld op het platteland: J.M. Cauchies, Les ‘Ecorcheurs’ en Hainaut, 1437-1445, in: Revue belge d'histoire militaire, 20, 5, 1974, 317-339; E. Thoen, Oorlogen en platteland. Sociale en ekonomische aspekten van militaire destructie in Vlaanderen tijdens de late middeleeuwen en de vroege moderne tijden, in: Tijdschrift voor Geschiedenis, 91, 1978, 363-378.

- De nacht: M. Weill, De la circonstance de la nuit en droit pénal, Paris, 1910; E. Pavan, Recherches sur la nuit vénitienne à la fin du moyen âge, in: Journal of Medieval History, 7, 1981, 339-356; M. Sbriccoli, La notte. Ordine, sicurezza e disciplinamento in età moderna, Città di Castello, 1991; J. Verdon, La nuit au moyen âge, Paris, 1994.

- Brandbestrijding: M. Rijckaert, Brandbestrijding en overheidsmaatregelen tijdens het Ancien Regime, in: L'initiative publique des communes en Belgique, 11e Colloque International, Actes, Crédit Communal de Belgique, Coll. Histoire, 65, 1984, 247-256.

- Epidemieën, hongersnoden, levensverwachting: Russell, How Many, in: Sheehan, Aging, 123; Herlihy & Klapisch, Les Toscans, 198-209, 370-390; H. Van Werveke, De middeleeuwse hongersnood, Brussel, 1967; W. Blockmans, The Social and Economic Effects of Plague in the Low Countries 1349-1500, in: BTFG, 60, 1982, 833-863.

- De sluwe en de ‘domme’ weduwe: J. Ferrante, Public postures and private maneuvers: roles medieval women play, in: M. Erler & M. Kowalewski (ed.), Women and Power in the Middle Ages, Athens-London, 1988, 213.

- Casussen: Y. des Champions: Prevenier, Violence, 262-284; Anna Willemszoon: Prevenier, Vrouwenroof, 410-424; de Pottere: Vleeschouwers-Van Melkebeek, Het parochiale leven, 50.

De clientèles in de steden: van improvisatie tot structuur

- Vrienden en magen: Danneel, Weduwen en wezen, 391, 417-422; M. Carlier, Solidariteit of sociale controle? De rol van vrienden en magen en buren in een middeleeuwse stad, in: Carlier et al, Hart en marge, 71-91; J.M. Turlan, Amis et amis charnels d'après les actes du Parlement au xiv^e siècle, in: Revue d'Histoire de droit français et étranger, 47, 1969, 645-698; F. Autrand, ‘Tous parens, amis et affins’: le groupe familial dans le milieu de robe parisien au xv^e siècle, in: Recueil de travaux d'histoire médiévale offert à Henri Dubois, Paris, 1993, 347-357; Klapisch-Zuber, La famille, 469-470; Klapisch-Zuber, La maison, 59-80, 123-133; P.C.M. Hoppenbrouwers, Maagschap en vriendschap, in: Holland, 17-2, 1985, 69-108. Casus: Petit-Dutaillis, Documents, 159-160.

- Politieke partijen en facties: J. Heers, Les partis et la vie politique dans l'occident médiéval, Paris, 1981; H.P.H. Jansen, Hoekse en Kabeljauwse twisten, Bussum, 1966; H. Brokken, Het ontstaan van de Hoekse en Kabeljauwse twisten, Zutphen, 1982; J.F. Verbruggen, Pierre de Coninc et Jean Breidel, tribuns brugeois au début du xiv^e siècle, in: Le moyen âge, 76, 1970, 61-89; J.L. Kupper, Notes sur Henri de Dinant, in: Bulletin de l'Institut archéologique liégeois, 98, 1986, 339-349; G. Xhayet, Réseaux de pouvoir et solidarités de parti à Liège au moyen âge, Genève, 1997.

- Beschermheren van buiten de stad: Derville, Pots-devin, 357-359.

Vorstelijk cliëntelisme

- Algemeen overzicht van de ambities van het brede politieke netwerk van de Bourgondische hertogen: Blockmans & Prevenier, De Bourgondiërs, 13-20, 43-50, 73-81, 114-116, vooral 124-127.

- Over de link tussen het hertogelijke en het stedelijke netwerk: Boone, Gent en de Bourgondische hertogen, 163-198; M. Boone, Formelis, (Simon Van), in: Nationaal biografisch woordenboek, 13, Brussel, 1990, 288-291; Blockmans, Patronage, 117-126; W. Blockmans, Princes conquérants et bourgeois calculateurs, in: La ville, la bourgeoisie et la genèse de l'Etat moderne, Paris, 1987, 167-181.

- Over de link tussen vorstelijke en adellijke netwerken: W. Paravicini, Guy de Brimeu, Bonn, 1975. - Over de rol van Hugues de Lannoy: B. de Lannoy, Hughes de Lannoy, Brussel, 1957; H. Potvin, Hugues de Lannoy, 1384-1456, in: BCRH, 2, 6, 1879, 117-138; diens ‘vredesideologie’ in tekst uitgegeven door J. Kervyn de Lettenhove, Programme d'un gouvernement constitutionnel en Belgique au xv^e siècle, in: Bulletin de l'Académie Royale de Belgique, 2, 14, 1862, 218-250.

- Casussen: Prevenier, Vrouwenroof, 410-424; Prevenier, Geforceerde huwelijken en politieke clans in de Nederlanden: de ontvoering van de weduwe van Guy van Humbercourt door Adriaan Vilain in 1477, in: H. Soly & R. Vermeir (ed.), Beleid en bestuur in de oude Nederlanden. Liber amicorum M. Baelde, Gent, 1993, 299-307. Casus Heuvliet (1473): adn, Lille, b1695, f. 6r-v.

[p. 408]

De Orde van het Gulden Vlies

Het standaardwerk is: F. de Gruben, Les chapitres de la Toison d'Or à l'époque bourguignonne (1430-1477), Leuven, 1997. Zie ook de recente studies n.a.v. de tentoonstelling in Brussel: P. Cockshaw & C. Van den Bergen-Pantens (ed.), L'ordre de la Toison d'Or, de Philippe le Bon à Philippe le Beau (1430-1505): idéal ou reflet d'une société?, Bruxelles, 1996.

- Over de Orde als netwerk: Blockmans & Prevenier, De Bourgondiërs, 97-98.

Koppeling en confrontatie van rivaliserende netwerken

- Ter hulp roepen van externe netwerken: P.J. Geary, Vivre en conflit dans une France sans état: typologie des mécanismes de règlement des conflits (1050-1200), in: AESC, 41, 1986, 1107-1133.

- Dubbele loyauteit: Vaughan, Philip the Good, 86-92.

- Casus Vilain: Prevenier, Geforceerde huwelijken (zie hierboven), 299-307; casus Jean de Thuisy (1395): an, Paris, x2a12, f. 259r-260r.

· 6· Beïnvloeding en manipulatie van elite en massa

Publieke rituelen

Algemene relatie vorst-onderdanen: J.G. Smit, Vorst en Onderdaan. Studies over Holland en Zeeland in de late middeleeuwen, Leuven, 1995, 89-409, 564-579.

- Blijde inkomsten van vorsten: S. Anglo (ed.), La tryumphante Entree de Charles prince des Espagnes en Bruges 1515, Amsterdam-New York, s.d.; W. Blockmans, Le dialogue imaginaire entre princes et sujets: les Joyeuses Entrées en Brabant en 1494 et en 1496, in: Publications du Centre européen d'études bourguignonnes, 34, 1994, 37-53; J.-M. Cauchies, ‘La signification politique des entrées princières dans les Pays-Bas: Maximilien d'Autriche et Philippe le Beau’, ibidem, 19-35; E. Dhanens, De Blijde Inkomst van Filips de Goede in 1458 en de plastische kunsten te Gent; Het Boek der Privilegiën van Gent, in: Academiae Analecta. Mededelingen van de Koninklijke Academie voor Wetenschappen, Klasse der Schone Kunsten, 48, 1987, 53-89, 91-112; N. Mosselman, Les villes face au prince: l'importance réelle de la cérémonie d'entrée solennelle sous le règne de Philippe le Bon, in: J.-M. Duvosquel & Dierkens (ed.), Villes et Campagnes au Moyen Age. Mélanges Georges Despy, Liège, 1991, 533-548; J.M. Murray, The Liturgy of the Count's Advent in Bruges, from Galbert to Van Eyck, in: B.A. Hanawalt & K.L. Reyerson (ed.), City and Spectacle in Medieval Europe, Minneapolis-London 1991, 137-152: M. Oosterbosch, De stad ontvangt een keizerszoon, in: HKCG (in voorbereiding); J.C. Smith, Venit nobis pacificus Dominus: Philip the Good's Triumphal Entry Into Ghent in 1458, in: B. Wisch & S.S. Munshower (ed.), ‘All the world's a stage...’ Art and Pageantry in the Renaissance and Baroque, Papers in Art History from the Pennsylvania State University, 6, 1990, 259-290; H. Soly, Plechtige intochten in de steden van de Zuidelijke Nederlanden tijdens de overgang van middeleeuwen naar nieuwe tijd: communicatie, propaganda, spektakel, in: Tijdschrift voor Geschiedenis, 97, 1984, 341-361.

- De rituelen van de theaterstaat: Prevenier & Blockmans, De Bourgondische Nederlanden, 223-227; P. Arnade, Secular charisma, sacred power: rites of rebellion in the Ghent entry of 1467, in: HMGOG, 45, 1991, 69-94; Idem, Crowds, banners, and the marketplace: symbols of defiance and defeat during the Ghent War of 1452-1453, in: The Journal of Medieval and Renaissance Studies, 24, 1994, 471-497; Idem, Realms, passim; D. Quéruel, Olivier de la Marche ou ‘l'espace de l'artifice’, Publications du Centre européen d'études bourguignonnes, 34, 1994, 55-70; A. Boureau, Ritualité politique et modernité monarchique, in: N. Bulst, R. Descimon, A. Guerreau (ed.), L'Etat ou le Roi. Les fondations de la modernité en France (XIV^e-XVII^e siècles), Paris, 1996, 9-25; A. Guéry, Le roi et Dieu; le roi est Dieu, in: Bulst, o.c., 27-47; D. Nicholas, In the Pit of the Burgundian Theater State: Urban Traditions and Princely Ambitions in Ghent, 1360-1420, in: Hanawalt & Reyerson, o.c., 271-295.

- Theater als politiek medium: M. Cheyns-Condé, L'adaptation des ‘Travaux d'Hercule’ pour les fêtes du mariage de Marguerite d'York et de Charles le Hardi à Bruges en 1468, in: Publications du Centre européen d'études bourguignonnes, 34, 1994, 71-85; G. Kipling, Entering the City: Bruges 1440. Theatre, Civic Ritual, and the Representation of die Burgundian State, in: M. Gosman (ed.), Princes and Princely Culture, ter perse; B.A.M. Ramakers, Spelen en figuren. Toneelkunst en processiecultuur in Oudenaarde tussen Middeleeuwen en Moderne Tijd, Amsterdam, 1996; R.W. Scheller, Jan Gossaerts Triomfwagen, in: Essays in Northern European Art presented to Egbert Haverkamp-Begeman, Doornspijk, 1983, 228-236.

Beïnvloeding via de geschiedschrijving

- Historiografie, kronieken: B. Guenée, Histoire et culture historique dans l'Occident médiéval, Paris, 1980; R. Stein, Politiek en historiografie. Het ontstaansmilieu van Brabantse kronieken in de eerste helft van de vijftiende eeuw, Leuven 1994; A.L.H. Hage, Sonder favele, sonder lieghen. Onderzoek naar vorm en functie van de Middelnederlandse rijmkroniek als historiografisch genre, Groningen, 1989; E.M.C. van Houts, Local and regional chronicles, in: Typologie des sources du Moyen Age occidental, 74, Turnhout, 1995; W. Keesman, Oorsprongsmythen als zelfuitlegging. Over de achtergrond en betekenis van middeleeuwse verhalen rond Trojaanse stedenstichtingen, in: H. Pley et al., Op belofte van Profijt. Stadsliteratuur en burgermoraal in de Nederlandse letterkunde van de middeleeuwen, Amsterdam, 1991, 262-279; F.P. van Oostrom, Maerlants wereld, Amsterdam, 1996.

- Toneelwerken: Het toneelstuk ‘Van Menych Sympel ende van Outgedachte ende van Cronyke’ is (nog) niet uitgegeven; het enige handschrift bevindt zich in de Koninklijke Bibliotheek in Brussel (signatuur iv 1171, f. 14v-25v); J. Cuvelier, Een viertal onbekende werken van de Brusselsche 15de eeuwsche rederijkers Colijn en Smeken en van den Bruggeling Anthonis de Roover, in: Verslagen en mededeelingen der Koninklijke Vlaamsche academie voor taal- en letterkunde, 1937, 89-99.

- Literatuur als spektakel: H. Pleij, De sneeuwpoppen van 1511. Literatuur en stadscultuur tussen middeleeuwen en moderne tijd, Amsterdam, 1988; J.H.A. de Ridder, Gerechtigheidstaferelen voor schepenhuizen in de Zuidelijke Nederlanden in de 14de, 15de en 16de eeuw, Brussel, 1989; R. Stein, Cultuur en politiek in Brussel in de vijftiende eeuw. Wat beoogde het Brusselse stadsbestuur bij de annexatie van de plaatselijke Ommegang?, in: H. Pleij, Op belofte, 228-243.

[p. 409]

Deel IV Sociale kortsluitingen

Algemene evolutie van de middeleeuwse samenleving

J. Miethke & K. Schreiner (ed.), Sozialer Wandel im Mittelalter. Wahrnehmungsformen, Erklärungsmuster, Reglungsmechanismen, Sigmaringen, 1994, vooral de bijdrage van O.G. Oexle. Over marginaliseringen, zie het deel ‘Les mentalités au négatif’, in: H. Martin, Mentalités médiévales XI^e-XV^e siècle, Paris, 1996, 405-453. Met betrekking tot het droombeeld van een ideale samenleving, zie H. Pleij, Dromen van Cocagne. Middeleeuwse fantasieën over het volmaakte leven, Amsterdam, 1997, passim.

· 1· Het falen van de netwerken

Opstanden en kortsluitingen

M. Boone & M. Prak, Rulers, patricians and burghers: the Great and the Little Traditions of Urban Revolt in the Low Countries, in: K. Davids & J. Lucassen (ed.), A miracle mirrored. The Dutch Republic in European Perspective, Cambridge, 1995, 99-111; P. Arnade, Urban elites and the Politics of Public Culture in the late-medieval Low Countries, in: Carlier, Hart en marge, 33-50; J. Dumolyn, De Brugse opstand 1436-38 (Standen en Landen, 101), Kortrijk, 1997.

- Een overzicht van de opstandigheid in Vlaanderen voor zover de Leden in het proces gemengd raakten: Blockmans, De volksvertegenwoordiging, 342-376.

- Geraardsbergen: S. Gierts, Geraardsbergen 1392-1442, in: Het Land van Aalst, 49, 1997/1, 3-52.

- Gent: Boone, Gent en de Bourgondische hertogen, 215-226; aan te vullen met: V. Fris, La restriction de Gand, 13 juillet 1468, in: Bulletin de la société d'histoire et d'archéologie de Gand, 30, 1922, 57-142.

- Het ingrijpen van de vorst in Valenciennes: J.M. Cauchies, Un règlement de tutelle avant la lettre: Philippe le Beau et Valenciennes (1498), in: S. Dauchy & R. Martinage (ed.), Pouvoirs locaux et tutelle. Actes des journées internationales société d'histoire du droit et des institutions des pays flamands, picards et wallons, Lille, 1993, 94.

- De ingreep in het stedelijke weefsel en het verwoesten van steden: M. Boone, ‘Civitas mori potest si authoritate superioris damnetur’: politieke motieven voor het bewust verwoesten van steden (14de-16de eeuw), in: Handelingen van het internationaal colloquium ‘Verwoesten en wederopbouw van steden in België’, Spa, september 1996 (Gemeentekrediet van België, historische reeks in-8), ter perse. - Over Brugge: A. Brown, Civic ritual: Bruges and the Counts of Flanders in the Later Middle Ages, in: The English historical review, 112, 1997, 277-299; P. Arnade, City, state and public ritual in the late-medieval Burgundian Netherlands, in: Comparative Studies in Society and History, 39, 1997, 300-318.

Armenzorg

C. Lis & H. Soly, Poverty and capitalism in pre-industrial Europe, Hassocks, 1979 (hoofdstukken 2 en 3); Blockmans & Prevenier, Armoede, 517. De aangehaalde Gentse voorgeboden in: sag, Gent, reeks 108, nr. 2, f. 43v, 46r, 47v, 65v, 68r, 69r, 73v, 89v; rag, Gent, fonds Bisdom-Sint-Baafs, k58, f.27v-29r.

· 2· De mazen in het netwerk

Groepen van marginalen

F. Graus, Randgruppen der städtischen Gesellschaft im Spätmittelalter, in: Zeitschrift für Historische Forschung, 4, 1981, 404; Martin, Mentalités, 424-453; B.U. Hergemöller, Randgruppen der spätmittelalterlichen Gesellschaft, Warendorf, 1990, passim; R. Muchembled, Les minorités: mythes et réalités, in: La ville et la transmission des valeurs culturelles au bas moyen âge et aux temps modernes. Actes du 17^e colloque international Spa, Brussel, 1996 (Crédit communal, Coll. Histoire in-8^o, 207-211; J. Van Gerven, Marginaliteit en sociale segregatie in de Brabantse steden tijdens de late middeleeuwen, in: Bijdragen tot de geschiedenis, 79, 1996, 3-25.

- Specifiek over joden: J. Tollebeek, Joden in de Nederlanden tijdens de late middeleeuwen, in: Bijdragen tot de geschiedenis, 66, 1983, 13-33; J. Van Gerven, Traditie, eschatologie en zelfcensuur. Boendale en de Joden, in: Bijdragen tot de geschiedenis, 71, 1988, 3-27; J. Tollebeek, Schrijven vanuit betrokkenheid. Honderdvijftig jaar historiografie van het laatmiddeleeuwse jodendom in de Nederlanden (1800-1949), in: W. Verbeke (ed.), Serta devota in memoriam Guillelmi Lourdaux, Leuven, 1995, 165-191 (herdruk in: De ekster en de kooi. Nieuwe opstellen over de geschiedschrijving, Amsterdam, 1996, 179-198); R. Van Schaïk, On the social position of Jews and Lombards in the towns of the Low Countries and neighbouring German territories during the late middle ages, in: M. Carlier et al., Hart en marge, 165-191.

- Over sodomie: M. Boone, State Power and Illicit Sexuality: The Persecution of Sodomy in Late-Medieval Bruges, in: Journal of Medieval History, 22, 1996, 135-153.

- Over het nefandum: J. Chiffoleau, Dire l'indicible. Remarques sur la catégorie du néfandum du xii^e au xv^e siècle, in: AESC, 45, 1990, 295-299.

- Over prostitutie, in het algemeen en in Brugge in het bijzonder: Dupont, Maagdenverleidsters, passim.

- Ziekenzorg en houding tegenover leprozen: G. Marechal, De sociale en politieke gebondenheid van het Brugse hospitaalwezen in de middeleeuwen, Kortrijk, 1978 (Standen en Landen, 73); Idem, Armen- en ziekenzorg in de Zuidelijke Nederlanden, in: [Nieuwe] Algemene Geschiedenis der Nederlanden, 2, Haarlem, 1982, 269-271. - Het geval Pychout: Boone, Gent en de Bourgondische hertogen, 147-148. - De processen rond leprozen in Oudenaarde en Kortrijk: Prevenier, Sociale spanningen, 237-243.

- Over zwakzinnigheid: Martin, Mentalités, 431-434.

- Over hekserij: het geval Cornille: Kruse, Les malversations, 305-306; - Heksenprocessen: S. Dupont-Bouchat (ed.), La sorcellerie dans les Pays-Bas sous l'Ancien Régime. Aspects juridiques, institutionnels et sociaux, Kortrijk, 1987 (Standen en Landen, 86), met o.m. een thematische bibliografie en bijdragen over de middeleeuwen van J. Monballyu en H. Platelle (over de consultaries van deken Gilles Carlier).

Vreemdelingen

Godding, Le droit privé, 65-69; Boone, Droit de bourgeoisie, 707-726.

- Portugezen: J. Paviot, Portugal et Bourgogne au XV^e siècle (1384-1482). Recueil de documents extraits des archives bourguignonnes, Lissabon-Parijs, 1995; voor de rechterlijke behandeling: R. Van Answaarden, Les Portugais devant le Grand Conseil des Pays-Bas (1460-1580), Paris, 1991.

- Hanzeaten: A. Greve, Vreemdelingen in de stad: inte-

[p. 410]

gratie of uitsluiting?, in: Carlier, e.a., Hart en marge, 153-163; verschillende in Brugge actieve ‘naties’ worden behandeld in: J. Maréchal, Europese aanwezigheid te Brugge. De vreemde kolonies (XIVde-XIXde eeuw), Brugge, 1985.

- Nuttige algemene beschouwingen en speciale aandacht voor het geval ‘Antwerpen’ in: H. Soly & A.K.L. Thijs, Minorities in western European Cities (sixteenth-twentieth centuries), (Institut historique Belge de Rome, Bibliothèque, 34), Brussel-Rome, 1985. Inzake het aangehaalde Antwerpse voorbeeld vooral de bijdrage van Thijs tot deze bundel: Minderheden te Antwerpen, 17-20.

- Over tolerantie: I. Bejczy, Pape Jansland en Utopia. De verbeelding van de beschaving van middeleeuwen en renaissance, Nijmegen, 1994; Pleij, Dromen van Cocagne, passim. - Het aspect strafrecht: R. Muchembled, Le temps des supplices. De l'obéissance sous les rois absolus, XV^e-XVIII^e siècles, Paris, 1992, 53-79.