Florence

[p. 301]

XIX⁺aant.

Diêr Holland! dat ik liefhebbe om de glorie,^1-18.1-3.

Uws harten beê, terwijl op veld en vloed

De vrijheidszucht den weg wees ter victorie:

Gij, met den roem der waap'nen onvoldaan,

Gelauwerd uit de halle der historie,

Het steile pad der kunsten opgegaan; -

Diêr Holland! dat een lente neêr zaagt zijgen

Wier bloesempracht geen plaatse liet voor blaên,

Daar geur en gloed ontvloeide aan alle twijgen:^9.

Gij even frisch, hetzij uw doek of dicht

Op nieuwe wijz' de hymne leerde stijgen,^{11.11, 12.}

Op eigen trant de groepen riep aan 't licht; -

Diêr Holland dat, trots overwolkte transen,^13.

't Oorspronklijk schoon een tempel hebt gesticht^14.

Dien 's vreemdlings oog benijdend nog ziet glansen,^15.

Gij acht het geen vergrijp aan uw genie

Zoo 'k heden, bij der dankbre wereld kransen,

Den uwen ook deez' groote schimme biê!^18.

+ XIX. TYPEN VAN LIEFDE.
Vergelijk vs. 1-45 met vs. 1-45 van zang I. In beide passages spreekt Potgieter over de Hollandse kunst; in I vraagt hij Florence vergeving voor dit zich afwenden van haar, vs. 47-50. in XIX vraagt hij Holland vergeving voor zijn bewondering voor Florence, vs. 1-18.

1-18. Groep van 3 × 2 terzinen, één volzin, waarvan vs. 16 de hoofdzin is.

1-3. glorie was Holland's hartewens toen vrijheidszucht de weg ter overwinning wees (in de 17e eeuw nl.).

9. Daar - Terwijl.

11. Heeft betrekking op doek, vs. 10, 12 op dicht, vs. 10, beide worden later elk in 2 terzinen uitvoeriger beschreven, vs. 19-24 en vs. 25-30.

11, 12. De Hollandse kunst had eigen, oorspronkelijke vormen.

13. overwolkte transen - figuurlijk: oorlog.

14. Figuurlijk: Zeer veel oorspronkelijke schoonheid hebt voortgebracht.

15. nog - nog heden.

18. deez' groote schimme - aan Dante's schim, biê - verkorting van biede.

[p. 302]

19.

't Paneel dat gij voor 's kenners blik dorst beuren^19-36.

 

Trok zelden aan door vlugt van fantasie;

 

Het streefde naar verrukken noch verscheuren;

 

 

22.

't Gaf 't lief te huis of schalk of statig weêr;^22.

 

Slechts weêrgaloos door 't wonder spel van kleuren,

 

Bespied, gesmaakt in glinstrend vochte sfeer!^24.

 

 

25.

De poëzy, waaraan gij 't hart mogt laven:

 

Een Sions harp, maar dankbrer dan weleer,^{26.26, 27.}

 

Een Dietsche luit, vol zin voor 's levens gaven,^27.

 

 

28.

Verraste door een woordenweeldrigheid,

 

Of ook die kunst den overvloed moest staven^29.

 

Uit Oost en West om 't zeerst u toebereid!

 

 

31.

Wat gij behieldt van d'eigenaardigheden,^{31, 32.}

 

Wat nog in 't rijk van 't schoone u onderscheidt,

 

Die weegschaal hou' de wedstrijd van het heden,^33.

 

 

34.

Doch dat ge nooit van ons de zwakheid vroegt

 

Maar oog en oor te zijn voor Uw verleden,^35.

 

Ziedaar een lof die hier mijn lippen voegt!

 

 

37.

Wie ware ik, zoo 'k niet blijde er van gewaagde

 

Dat gij den blik naar alle zijden sloegt,^38-42.

 

Tot iedere eeuw in eigen licht herdaagde?

 

 

19-36. Groep van 3 × 2 terzinen, over de Hollandse kunst.

22. Men schilderde vrolijke, of statige binnenhuistafrelen.

24. gesmaakt - genoten.

26. Sions harp - Stichtelijke poëzie. Toespeling op harpzang - psalm, dankbrer dan weleer - De Nederlandse stichtelijke poëzie ademt vooral dankbaarheid, de Oudtestamentische psalmen vooral vreze des Heren.

26, 27. Bijstellingen bij poezy, vs. 25, het onderwerp van: Verraste, vs. 28.

27. Dietsche luit - Lyriek.

29. Of - Alsof.

31, 32. Wat gij aan oorspronkelijkheid overhield, wat u heden in het rijk der kunst van andere landen onderscheidt.

33. Die weêgschaal hou' - Dat beslisse. de wedstrijd - der verschillende landen.

35. Maar - Slechts, alleen maar. Nadruk op: Uw - Hollands.

38-42. Holland bestudeerde de kunst van alle landen en alle tijden, de smaak van de Hollanders werd daardoor gevormd.

[p. 303]

40.

Een studie waar 'k de weelde door geniet

 

Des beitels die voor Paus en Keizer slaagde,^41.

 

Der frissche jeugd van 't overoude lied!^42.

 

 

43.

Geen verwen die voor d'aêm des tijds verdwijnen,^43.

 

Geen luister toch, die 't gloren moê verschiet,^44.44.

 

Waardeert dit feest in wie ons regts verschijnen;^45.

 

 

46.

De geest die grootsch uit deez' gestalten straalt^46-54.

 

Hij vroeg den prijs voor louter strenge lijnen

 

En schitt'rend heeft het sobre dien behaald:

 

 

49.

Een galerij van mannen en van vrouwen

 

Wier dos 't zoo zeer aan weidsche sieraên faalt,

 

Als werd de schare in marmer uitgehouwen, -

 

 

52.

Der eenvoud zege in iedre bede en klagt,

 

Waar diepten des gemoeds zich door ontvouwen

 

Die woordenpraal geen peillood waardig acht!^54.

 

 

 

*

 

 

55.

Wat zoet genot van zuchten, wenschen, droomen,^55-174.

 

‘Heeft, lacy! deez' ten droeven val gebragt!’

 

De weêrgalm is 't uit aller hart vernomen,

 

 

41. Des beitels enz. - van het beeldhouwwerk der grote meesters.

42. 't overoude lied - Niet alleen als een toespeling op Dante, maar algemeen op te vatten.

43. Geen verwen,

44. Geen luister - Lijdend voorwerp.

44. De komma achter deze regel is van mij.

45. Tweede aankondiging van de schimmen aan de andere kant van Dante's beeld.

46-54. Dante beeldde zijn gestalten uiterst sober uit; de portretten in de Divina Commedia zijn als in marmer gehouwen, zo weinig opgesmukt; elke bede en elke klacht, die de schimmen uiten, is eenvoudig, waardoor grote gemoedsdiepten worden geopenbaard, diepten waarvoor woordenpraal geen peillood over heeft, die geen onderwerp zijn voor mooie holle woorden.

54. Die - Lijdend voorwerp, slaat op: diepten des gemoeds, vs. 53.

55-174. Verschijnen ons rechts typen van liefde. Vele dezer vrouwen zijn door Dante in de Divina Commedia beschreven. Zie Potgieter's Toelichting blz. 436, waar de aangehaalde plaatsen zijn aangegeven. Allereerst komt Franceses da Rimini, die om haar liefde voor haar zwager Paolo, samen met hem in de hel gestraft wordt. Door een onafgebroken wervelwind worden hun schimmen in de afgrond voortgejaagd.

[p. 304]

58.

Verteederd daar we op 't innigst deernis voên

 

Met wie, nog eens, uit 's afgronds dwarel komen,^59.

 

‘Als duiven die naar 't zachte nest zich spoên!’^60.

 

 

61.

Geen stemme tracht van schuld hen vrij te spreken,

 

Voor hun vergrijp was zelfs hun eind' geen zoen;^62.

 

En echter, ziet! hoe onze tranen leken!

 

 

64.

Francesca's klagt ontroert des stugsten zin!

 

Wiens onschuld is beproefd en niet bezweken?^65-69.

 

Wie werd, wie wordt geen speelbal van de min?

 

 

67.

Hoe voerde u, uit de vaag der zoete zuchten,^67-69.67.

 

De liefde 't perk van 't bang bewustzijn in?

 

‘Hoe week voor u het floers van haar genuchten?’

 

 

70.

o Hartstogt! die ons met een weelde vleit

 

Voor wie noch vloek, noch graf, noch hel wij duchten

 

Mits geen der drie ons van de liefste scheidt;

 

 

73.

Wie gaf als Dante uwe almagt weêr in woorden,

 

Waaruit zoo dof, zoo diep een jammer schreit

 

Dat eeuw bij eeuw die slechts al huivrend hoorden:

 

 

76.

Gij, eêlste bloem! die in het stof ontluikt,^76.

 

Wier verwen zelfs de onsterflijken bekoorden^77.

 

Eer 't hoofd ge boogt, door giftige aêm gefnuikt;^78.

 

 

59. wie - Francesca en Paolo.

60. Vertaling van Inferno V 82, 83.

62. hun eind' - Zij werden door Francesca's echtgenoot doorstoken. zoen - boete.

65-69. Tot de lezer. Nadruk op u in vs. 67 en 69.

67-69. Vertaling van Inferno V 118-120.

67. vaag - tijd.

76. Gij, eêlste bloem! - Aardse liefde. De hoofdzin van de hier begonnen volzin is vs. 79.

77. onsterflijken - de engelen.

78. Herinnering aan Vondel's Adam in Ballingschap II, Gabriel tot Adam en Eva als bruidegom en bruid en Lucifer I. Zie ook Milton: Paradise Lost, eind van boek VIII, gesprek Adam met Raphaël over de liefde.

[p. 305]

79.

Sla vrij met schrik voor 't misbruik aller gaven, -

 

Welks offrental in gindsche schaduw duikt,^{80, 81.}

 

Een weemlend heir, der laagste driften slaven, -

 

 

82.

Toch wekt gij hoop, gij, nog in 't slijk zoo schoon,^82-84.

 

Dat ge ook omlaag uw oorsprong zult zien staven,

 

Eens onbevlekt den Gever blijkt geboôn! -

 

 

85.

Hoe spannen vast, uit hooger groep, de vrouwen^85-96.85.

 

In 't scheemren van den loutringsberg de kroon!

 

Door ijverzucht de lieflijke landouwen^87-96.87.

 

 

88.

Der vaderstad voor 't pestziek oord ontrukt,^88.

 

Zoo vroeg haar graf, doet ons deez' Pia rouwen^89.

 

Om wee nooit meer welsprekend uitgedrukt!^90.

 

 

91.

Er zijn die trots 't bewolkte van haar trekken^91.

 

Als 't minlijk hoofd zij na die aanklagt bukt,

 

Op 't bleek gelaat een zweem van blos ontdekken^93-95.

 

 

94.

Of de ontrouw van een wensch zij zich verwijt

 

Dien 't foltren van haar huwlijksjuk mogt wekken, -

 

Een heilige ons door dien gewetensstrijd!^96.

 

 

80, 81. Dante sprak in dit deel van de hel alleen Franceses. De vele andere schimmen bleven in het duister.

82-84. Toch doet gij hopen, gij die in de hel nog zo schoon zijt, dat ge eens op aarde uw (goddelijke) oorsprong bevestigd zult zien, en rein aan God zult worden opgedragen.

85-96. Groep van vier terzinen.

85. hooger groep - Zij die in Dante's gedicht een hogere plaats hebben, in dit geval op de Louteringsberg, waar de zon weer doordringt, vast - reeds.

87-96. Naar Purgatorio V, 130-136.

87. ijverzucht - jaloezie.

88. vaderstad - Sienna, 't pestziek oord - de Maremmen bij Sienna, ongezonde moerasstreek.

89. Zoo vroeg haar graf - Bijstelling bij 't... oord, vs. 88.

90. Nadruk op: meer, hoort bij welsprekend.

91. Er zijn die trots 't bewolkte van haar trekken - Er zijn er die ondanks haar diep bedroefd gelaat.

93-95. blos enz. - Een bewijs van schaamte over een wens, voortkomend uit ontrouw, waartoe haar ongelukkig huwelijk zeker aanleiding had kunnen geven.

96. Door die gewetensstrijd is zij voor ons (mij, Potgieter) een heilige.

[p. 306]

97.

Daar rijzen zij die in de lent' van 't leven^97-126.

 

Op 't bruiloftsfeest bewonderd en benijd

 

Niet maar heur hand, ook 't harte mogten geven,^99.

 

 

100.

En 't heil, daar 't oud Florence roem op droeg,^100.

 

In huis en hof heur schreden deên omzweven,^101.

 

Van weelde wars, gelukkig met genoeg!

 

 

103.

Wat offers die zij niet gewillig bragten,^103.

 

Hoe vele en vake een minlijk kroost er vroeg^104.

 

Als wiessen met die kleenen ook heur krachten!

 

 

106.

Of waant ge dat de moederlijke trouw

 

Geen zwaarder taak dan doorgewaakte nachten,

 

Geen zorg dan die des welzijns vergen zou?

 

 

109.

Zie Bella, die al vroeg de driften temde^109-126.109.

 

Des wilden knaaps, daar zij bij elk berouw

 

Hare eischen van zijn harte hooger stemde,^111.

 

 

112.

Tot dat ze, als 't jongske aan hare voeten lag

 

En ze eensklaps hem zoo blijde in d'armen klemde

 

Den zanger in 't gevoelig kind voorzag!

 

 

115.

Zie Cilia, voor wie geen perk van rozen,

 

Hoe weeldrig 't knopje uit mos zich beuren mag,

 

Een weêrga bood van harer dochter blozen,

 

 

97-126. Schimmen van vrouwen uit het oude eenvoudige Florence. Zie Zang II 37-54.

99. Niet slechts hun hand, maar ook enz.

100. 't heil - Lijdend voorwerp.

101. De komma hierachter is van mij.

103. De komma hierachter is van mij.

104. minlijk - lief.

109-126. In driemaal twee terzinen Dante's moeder, Beatrice's moeder en Dante's vrouw beschreven. Elk tweetal begint met: Zie.

109. Bella - Dante's moeder. Zie de aantekening bij V, 38.

111. eischen van - meer gebruikelijk is: eisen aan.

[p. 307]

118.

Zich wijdende aan de ontwikkling van 't gemoed^118.

 

Dat de englenschaar een wijle in 't stof doet pozen,^119.

 

Dat na zij oogt, in bittren tranenvloed!

 

 

121.

Zie Gemma, die, eer de uchtend blinkt verrezen,^121.

 

De wond verheelt waardoor haar harte bloedt,^122.

 

Den langen dag slechts levend voor haar weezen;

 

 

124.

Haar weezen? maar, als eindlijk de avond daalt^124.

 

En zij door 't kroost haar liefde hoort geprezen,

 

Heeft zelfs een zucht verraden wat haar faalt? -^126.

 

 

127.

O Zust'ren! die wij blinkende aan zien lichten,^127-150.

 

Waar 't paradijs van tal van zielen straalt,

 

Wie zou den blik op u niet beurtlings rigten?

 

 

130.

Zoo tusschen u van eerpalm spraak mogt zijn,

 

Wie niet zijn moed ten oordeel voelen zwichten,^131.

 

Om strijd verrukt door dubb'len glorieschijn?

 

 

133.

Geen reiner zucht dan u, Piccarda! blaakte,

 

Wie aller hulde ontving op 't weidsch festijn,^134.

 

Eer 't jeugdig hart der wereld vreugd verzaakte,

 

 

118. 't gemoed -van Beatrice.

119. Toen Beatrice gestorven was, daalde een schaar engelen naar de aarde af om haar ziel naar de hemel te geleiden. Vergelijk VI 5 vgg.

121. De komma achter deze regel is van mij. Gemma - Zie XIV 67.

122. De wond - Het verdriet om Dante's afwezigheid.

124. Haar weezen? - Neen, wezen waren Dante's kinderen niet, dank zij de zorgen hunner moeder.

126. Heeft zij zelfs maar met een zucht laten blijken hoezeer zij Dante mist?

127-150. Zijn gewijd aan Piccarda, en 151-174 aan haar schoonzuster Nella, dus twee groepen van acht. Zie Potgieter's Toelichting blz. 436. Let op de allittererende beginwoorden van deze terzinen, vs. 127 Zust'ren; vs. 130 Zoo; vs. 133 en 136 Geen; vs. 139 Eens; vs. 142 Een; vs. 145 Gij en vs. 148 Gods. vs. 127 O, is een uitroep. De regel begint paswerkelijk bij Zust'ren.

131. Wie - Herhaal hierna zou, vs. 129. De komma achter deze regel is van mij.

134. Wie - vierde naamval, aller hulde - onderwerp.

[p. 308]

136.

Geen hooger liefde ontvlamde ooit vroom gemoed^{136.136, 137.}

 

Dan 't uwe, dat alleen naar Gode haakte^137.

 

Toen 't kleed gij droegt van Clara's zustrenstoet:^138.

 

 

139.

Eens broeders hand, - gij spaart hem uw verwijten^139.

 

Als hoordet gij nog d'inspraak van het bloed, -

 

Mogt van uw hoofd den heilgen sluijer rijten;

 

 

142.

Een woestaard, u door opgedrongen ring^142.

 

Tot ga bestemd, die dagen reeks doen slijten^143.

 

Van wie ‘de Heer slechts weet hoe 't u verging!’^144.

 

 

145.

Gij zaagt deez' plaatse in 't paradijs u geven,^145.145-150.

 

Gij vraagt noch hoopt er eene in hooger kring,^146.

 

Gods wille uw wensch, Gods wil uw vreê gebleven,

 

 

148.

Gods wil de zee waar elke ziel naar hijgt,

 

Waar alles wat Hij adem heeft gegeven

 

‘Zich in verzaêmt en lout'rer aan ontstijgt!’^150.

 

 

151.

Toch voelen wij ons teedrer aangetrokken,^{151.151-168.151.}

 

Ons meer met u verwant, die zedig zwijgt,^152.

 

Gij, Nella! wie een vlaag van witte vlokken^153.

 

 

136. Ontvlamde - ontvlamde vlamde aan, vlamde op uit. vroomgemoed een

136, 137. Nooit steeg uit een vroom gemoed hoger liefde op dan uit het uwe.

137. 'tuwe - beide derde naamval.

138. Clara's zustrenstoet - de Clarissen, orde gesticht (1212) door de H. Clara van Assisi, de eerste vrouwelijke volgeling van St. Franciscus.

139. De hoofdzin van de hier begonnen volzin is vs. 145.

142. u - Derde naamval.

143. Versta: mocht die dagen reeks doen slijten enz.

144. Vertaling van Paradiso III 108. Van wie - waarvan.

145. deez' plaatse - in de laagste hemelsfeer.

145-150. Weergave van Piccarda's woorden Paradiso III 79-87. De laatste regel is niet letterlijk vertaald.

146. God heeft de zielen hun plaats gegeven, en willen wat God wil is hun hoogste zaligheid, daarom verlangen zij niet naar een hogere plaats.

150. verzaêmt - verzamelt.

151. Nieuwe groep van terzinen.

151-168. Eén volzin.

151. Hoofdzin.

152. zedig - bescheiden.

153. Ze werd spoedig grijs van verdriet om het verlies van haar man.

[p. 309]

154.

Op 't gouden haar niet smartlijk heeft verrast,

 

Toen naauwlijks nog de weelde van die lokken

 

In schaâuw der wijl' was schreijend zaamgetast;^156.

 

 

157.

Ontroostbre! die den zwaren sleep van rouwe

 

Niet enkel droegt zoo lang het weêuwen past,

 

Die nimmer weêr u doste als schoone vrouwe,

 

 

160.

Die eens uw harte en toen voor eeuwig gaaft,

 

Het ideaal der echte huwlijkstrouwe,

 

Door woord en daad tot in den dood gestaafd;

 

 

163.

Wier zoete naam zoo min wij zouden weten

 

Als zij die gij gespijsd hebt en gelaafd,^164.

 

Wier heugnis vast de wereld had vergeten^165.

 

 

166.

Waart ge uit het diepst zijns jammers door uw ga^166-168.

 

De slaakster van zijn boeijen niet geheeten,

 

Verzuchtende om zijn ziele vroeg en spa!....

 

 

169.

De liefde een band die deze zamenstrengel',^169.

 

Die zelfs den schok van 't scheidingsuur weêrsta',^170.

 

Die hier ons zaal'ge en ginder ons verengel'!^171.

 

 

172.

Verheft zich, langs dien luchten wolkenboog, -

 

Een reine roos op ongebogen stengel, -^173.

 

Beatrix niet verrukkend voor ons oog?^174.

156. wijl' - (weduw)sluier. Herinnering aan Purg. XXIII vs. 85-96.

164. Zij deed goed in stilte.

165. Wier heugnis - De herinnering aan wie (Nella).

166-168. Indien ge in het diepst van zijn jammer door uw echtgenoot, die door uw voortdurende gebeden uit het dal waar men moet wachten (zie X 139 aant.) werd verlost en in de Purgatorio gesterkt, niet de slaakster van zijn boeien genoemd waart.

169. deze - al deze schimmen.

170. weêrsta' - weerstaan moge.

171. Die ons op aarde gelukkig en in de hemel tot engelen maakt.

173. Bijstelling bij Beatrix, vs. 174.

174. Beatrice, zij sluit als waardigste de rij der typen van liefde.