Florence

[p. 291]

XVIII⁺aant.

o Eenheidsdag! die uit het rijk der toonen^{1.1, 2.}

Verrassende ons in uwen luister baadt,

Hoe stemt gij tot verzoenen en verschoonen:

Of mag, terwijl zoo grootsch een schimmenstoet^4.

We uit eeuw bij eeuw ginds boogsgewijz' zien troonen,^5.

Een wufter schaar niet zweven aan haar voet?^6.

't Is heel een hof: deez' drom van edellieden

Die daar om 't zeerste een prins der kerk begroet^8.

Wiens gulle lach de staatlijkheid doet vlieden:

Ferrara viert den feestdag van haar Heer,^10.

Al wat zij schoonst en schittrends heeft te bieden^11.

Vereenigt in dien zuilengang zich weêr!^12.

Wat schalke scherts, die uit deez' donkre bogen^{13.13, 14, 15.}

Haar pijlen schiet, weêrkaatsend heinde en veer, -

Wat zoete lach! - wat hemelscheppende oogen! -^15.

+ XVIII. ARIOSTO EN TASSO.
Nadat Potgieter een ogenblik tot het heden is teruggekeerd, verschijnen hem onmiddellijk weer visioenen van het verleden betreffende de twee grote Italiaanse dichters Ariosto (1474-1533) en Tasso (1544-1595).

1. uit het rijk der toonen - uit muziek opstijgend.

1, 2. o Eenheidsdag, die met muziek, op verrukkelijke wijze, ons in luister baadt.

4. zoo grootsch een schimmenstoet - beschreven in de vorige zang.

5. boogsgewijz' - in een halve boog in de lucht, links van Dante's beeld. (Vgl. XVII, 46).

6. wufter schaar - zie vs. 7. wufter - minder ernstig.

8. een prins der kerk - Kardinaal Ippolito d'Este († 1520), aartsbisschop van Ferrara, aan wiens hof Ariosto lange tijd verbonden is geweest.

10. Heer - Alfonso d'Este, hertog van Ferrara, aan wiens hof Ariosto eveneens verbonden is geweest.

11. zij - Ferrara, vs. 10.

12. weêr - nu, in het visioen nl.

13. deez' donkre bogen - dien zuilengang (vs. 12. van het Ferrarese hof, waar de schone jonkvrouwen uit komen.

13, 14, 15. Uitroepen.

15. hemelscheppende oogen - vgl. Verklaring Poezij I blz. 155 (uitg. Zimmermann) strofe 3: ‘Uw oog stelt mij den hemel open’.

[p. 292]

16.

En toch, loeg hier geen hoogre zege ons aan,^{16.16, 17.}

 

Zou d'ernst van 't uur deze ijdelheid gedoogen,

 

Al blijft beschroomd in schemerschaâuw zij staan?

 

 

19.

Omgeven door de bloem der hofjonkvrouwen,^19.

 

Die nederduikt schoon ceder noch plataan^{20, 21.}

 

Heur tint ten scherm de twijgen meer ontvouwen;^21.

 

 

22.

Wier elpenhand speelt met een pluimenbos^22.

 

Waar 't hartsgeheim ze aan pleegden te vertrouwen

 

Eer 't onvoorziens verraên werd door een blos, -

 

 

25.

In ruimer kreits omringd van haar aanbidd'ren,^25.

 

Op wier gelaat ook in deez' staatsiedos

 

De strijdzucht blaakt gevierd door 's hertogs ridd'ren,^27.

 

 

28.

Verrijst een man in vollen levensbloei:^28.

 

Wat mag de blaên, die hij ontrolt doen sidd'ren^29.

 

Of door deez' stilte een vlaag des winters woei?

 

 

31.

Hij hoort hun beê, die hem zoo dikwerf streelde,^31.

 

Dat hij op nieuw voor oorlogsroem ontgloei',

 

Dat hij nog eens hen bade in minneweelde!

 

 

16. Komma achter 16 is van mij.

16, 17. En toch, indien hier geen hogere zege ons toelachte, al blijft ze bescheiden in de schaduw, zouden wij dan in dit ernstige uur van de onthulling van Dante's beeld, deze ijdele schimmen van het hof van Ferrara met Ariosto in hun midden tot ons visioen toelaten? De hoogre zege is Ariosto's overwinning op zichzelf, zijn besluit, niet meer zijn gaven te verkwisten aan speelziek dicht, zie vs. 31-39.

19. Omgeven door de edelvrouwen (25), die weer omringd worden door de ridders (28) verrijst Ariosto.

20, 21. De edelvrouwen gaan zitten, hoewel hier in de open lucht (in het visioen) geen bomen zijn, om hun teint te beschermen.

21. Heur tint - Derde naamval.

22. Wier - zie vs. 19. elpenhand - ivoorblanke hand. pluimenbos - veren waaier.

25. kreits - kring, omringd van - omringd door.

27. gevierd door enz. - waaraan door des Hertogs ridd'ren toegegeven wordt. Vergelijk voor het gebruik van vieren ook zang XVII 133.

28. een man - Ariosto.

29. de blaen - de bladen, waarop zijn gedicht geschreven is.

31. De komma hierachter is van mij. beê - Zie vs. 32 en 33.

[p. 293]

34.

Hij wees die af! - wijl in dit hooge licht^34.

 

Hij langer niet den jammer zich verheelde

 

Wat gaven hij verkwistte aan speelziek dicht!^36.

 

 

37.

Geen fierheid meer, die spreekt uit zijn gebaren,^37.

 

Hij buigt het hoofd straks moedig opgerigt,

 

Der blikken glans verdoofd in 't somber staren:^39.

 

 

40.

Wel zwaaide hij verbeeldings tooverroe',^40-42.

 

Wel deed zijn wenk een wereld 't niet ontvaren,^41.

 

Maar blonk die ooit zijn tijd bezielend toe?

 

 

43.

Al werd deez' schaar, als 't west den hof verguldde,^43.

 

Hoe vaak hij zong, het luist'ren nimmer moê,

 

Den halven nacht hem wijdende in haar hulde; -

 

 

46.

Al vonkelde ook geen dichterlijker vier^46-48.

 

Dan hem 't zoo ligt ontvlambre hart vervulde

 

De schepping uit der stoutste heldenlier; -

 

 

49.

Al wist slechts hij, op ruischende aadlaarspennen,^49-51.

 

In alle lucht met onnavolgbren zwier

 

De verste prooi te grijpen onder 't rennen, -

 

 

52.

Al klonk er uit zijn zangen een muzijk^52-54.

 

Die meesters zich zijn mind'ren doet bekennen,^{53, 54.}

 

Die niemand heeft te groeten haars gelijk;

 

 

34. die - hun beê, vs. 31. wijl - omdat, dit hooge licht - van deze dag rondom Dante.

36. speelziek dicht - het heldendicht waarvan oorlogsroem en minneweelde (32 en 33) de hoofdmotieven zijn.

37. De komma hierachter is van mij.

39. hs. verdooft in plaats van verdoofd.

40-42. Wat in deze terzine kort gezegd is, wordt in de volgende zes uitgewerkt.

41. Wel deed zijn wenk een wereld ontvaren aan het niet.

43. deez' schaar - van jonkvrouwen en ridders van Ferrara.

46-48. Al gaf geen heldendichter hoe stoutmoedig ook, blijk van zulk dichterlijk vuur als Ariosto, enz.

49-51. Toespeling op de vele reizen (zelfs naar de maan), die in de Orlando Furioso (Razende Roland) gemaakt worden.

52-54. Al klonk er uit Ariosto's zangen een muziek zo schoon, dat grote dichters er door bekennen zijn mindere te zijn, zo schoon, dat geen enkele andere muziek haar evenaart...

53, 54. Die - Onderwerp de muzijk van vs. 52.

[p. 294]

55.

Wat won of hoofd of harte bij zijn togten

 

Der dappre twaalve uit grooten Karels rijk,^56.

 

Der reuzen die in 't reuzig strijdperk vochten?^57.

 

 

58.

Ach! ijdie droom van onverwelkbren krans^{58, 59.}

 

In 't schildren van 't bedreigd Parijs gevlochten,

 

Hoe spoedig dierf dat blinkend loof zijn glans!

 

 

61.

Geen zegezon hebbe ooit zoo grootsch geschenen

 

Als 't starrenlicht waarin hij zwaard en lans^62.

 

Zich beuren liet uit 't bloed der Saracenen,

 

 

64.

Verschrikt gevlugt; al vocht een moed hen voor

 

Als d'oudheid naauw haar halven goôn dorst leenen;

 

Wat, vraagt hij zich, wat bleef er van dien gloor?^66.

 

 ^67-69.

67.

Een weefsel van verrassen en verbazen,

 

Waarop geen traan zou vloeijen zoo Medoor

 

Het hart niet boeide aan die roemruchte dwazen!

 

 

70.

Te schaars een blijk van innig zielsgevoel,^{70, 71.70-72.}

 

Dat straks zich wreekt! Hoe laat Orlando's razen

 

Trots al de pracht dier poëzij ons koel!

 

 

56. Der dappre twaalve enz. - van de 12 dappere pairs (hoge vazallen) van Karel de Grote.

57. Bijvoegelijke bijzin bij: twaalve, vs. 56. De ridders van Karel de Grote waren sterk als reuzen.

58, 59. Volgens Potgieter was Ariosto's hoop op onsterfelijke dichterroem, uitgesproken in de beschrijving van het door de Saracenen belegerde Parijs, episode uit de Orlando Furioso, ijdel.

62. hij - Ariosto. Zwaarden en lansen liet hij de ridders van Karel de Grote dopen in het bloed der Saracenen; de overlevende Saracenen vluchtten na verwoede strijd (zie vs. 64).

66. bleef - is overgebleven.

67-69. Alleen de figuur van Medoor, jong, schoon, ondergeschikt Moors krijgsman, maakt dat wij door de wonderlijke geschiedenis van die roemruchte dwazen nog aangedaan kunnen worden.

70, 71. Er spreekt verder te weinig gevoel uit de Orlando Furioso, en dat wreekt zich later.

70-72. Wat hier gezegd wordt is in de volgende twee terzinen uitgewerkt.

[p. 295]

73.

Wat jongling die des Mooren teedre trouwe, -^73.

 

Den wreedsten dood braveerend voor haar doel, -

 

De gunst niet wenscht der oostersche jonkvrouwe?^75.

 

 

76.

Wat man die niet des Graven minnenijd,^76.

 

Eer deez' zich zelf vergete in dolle rouwe,

 

De heupe wijst, wier staal van 't leed bevrijdt? -^78.

 

 

79.

Ach, zanger van Ruggier en Bradamante! -^79.

 

Het dappre paar wedijvrende in den strijd

 

Wier hand het eerst de vaan der zege plantte -^81.

 

 

82.

Al hebt gij hen geen huwlijksheil gegond^82.

 

Eer elke magt die tegen hen zich kantte,

 

Verwonnen bleek als trotsche Rodomont;^84.

 

 

85.

Al gaf een fee haar tooverstaf ten beste

 

Voor d'echtkoets die een eeuwigen bloei verkondt, -^{86, 87.}

 

Gedaald is toch de zon van 't vorstlijk Este!....

 

 

88.

Dat uwe smart dier kunst den spiegel biê^{88, 89.}

 

Wier blik zich slechts op haren tijdkring vestte,

 

Arme Ariosto! droef misbruikt genie!

 

 

73. des Mooren - van Medoor.

75. jonkvrouwe - Angelica.

76. Denk hiervoor: Maar. des Graven - Orlando's.

78. Niet wijst op het zwaard aan zijn heup, welks staal enz. Welke man maant de door minnenijd ontzinden niet aan, zich van het leed te bevrijden door te strijden.

79. zanger - Ariosto. Ruggier en Bradamante - Figuren uit de Orlando Furioso.

81. plantte - zou planten.

82. gij - Ariosto. hen - Er zou moeten staan: hun, derde naamval. Ruggier en Bradamante, bekeerd Saraceen en christelijke, strijdbare vrouw. Ariosto beschrijft hun lotgevallen tot aan hun huwelijk, dat de Orlando Furioso afsluit.

84. Verwonnen - Overwonnen. Rodomont - Aanvoerder der Saracenen. als - evenals.

86, 87. Ariosto zegt, dat Ruggier en Bradamante de stichters van de familie d'Este zijn en voorspelt dit huis een eeuwig durende voorspoed. Maar die voorspelling is niet uitgekomen.

88, 89. dier kunst - Derde naamval. Moge de kunst, die slechts op haar eigen tijd gericht is, zich spiegelen, een waarschuwend voorbeeld nemen, aan uw smart.

[p. 296]

91.

Aandoenlijkst beeld des dichterlijken lijdens!^91.

 

Verzachtte in 't eind zich tot melancholie

 

In uw gemoed de bitterheid eens strijdens

 

 

94.

Met wat zoo driest de wereld wijsheid heet;

 

Die luttel van de zaligheid des wijdens^95.

 

Aan hooger doel dan haar geneugten weet?^96.

 

 

97.

Gij, tot in 't uur van 't sterven toe beproefde!^97.

 

Of 't laatste blad der Ilias van leed^98.

 

Ten afscheidsklagt dat snerpend wee behoefde;^99.

 

 

100.

o Tasso! dien bij 't luistren naar den boo'^100.

 

Wat lauwerkrans op 't Kapitool u toefde

 

De doodsklok luidde in San Onofrio!

 

 

103.

Is 't langer geen geheimnis u gebleven

 

Waarom des hofs bewondering maar noo'

 

De wieken beurde om met u op te zweven?

 

 

106.

Onthulde zich die schare u, log en traag?^106.

 

Grootmoedig hebt gij 't foltren haar vergeven:

 

De schoonheidsdienst eischt martelaars omlaag!

 

 

91. Nu ziet Potgieter de schim van Tasso verschijnen. Ook hij heeft lange tijd aan het hof van Ferrara vertoefd. De laatste jaren van zijn leven heeft hij rusteloos gezworven, gefolterd door visioenen en waandenkbeelden. Hij stierf in het klooster San Onofrio te Rome.

95. Die - de wereld, vs. 94. des wijdens - van het zich wijden.

96. haar - de wereld, vs. 94.

97. Tasso stierf juist op het ogenblik, toen men hem op het Capitool wilde lauweren.

98. Of - Alsof. Ilias van leed - Aaneenschakeling van droefenissen als Homerus' verhaal van het beleg van Troje.

99. dat snerpend wee -zie 100-102.

100. dien - Derde naamval. Voor wie.

106. log en traag - bijstelling bij: schare. Denk hierachter: Nu, na uw dood. op de gondels wachtende vissersvrouwen en de vissers, die in de gondels waren uitgevaren.

[p. 297]

109.

Te boven zijn uw hoofd en hart het schrikken

 

Voor dag aan dag nieuw uitgevonden plaag;

 

Weemoedig spreekt verteedring uit uw blikken;

 

 

112.

Toorn, afgunst, haat, al 't aardsche ging voorbij.

 

Onsterflijk blijft het hemelsche ons verkwikken,

 

Eeuw uit, eeuw in, bezielt uw poëzy!^114.

 

 

115.

Gij kweeldet haar slechts voor kunstkeurige ooren,

 

Ge zocht vergeefs die bij uw regtrenrij,^116.

 

Gij vondt ze alleen bij teedre Leonoren;^117.

 

 

118.

Maar toen ge uw dicht hadt met uw dood geboet

 

Zag 't overal de zege zich beschoren,^119.

 

Weêrgalmden van uw zangen veld en vloed!

 

 

121.

Hoe lieflijk mogt uw lof des eenvouds klinken,^121-156.

 

Als 't landvolk school voor middagzonnegloed

 

Waar 't weeldrig ooft door glanzig groen zag blinken:^123.

 

 

124.

Ik ruil mijn lot voor dat eens konings niet!

 

Wat lescht den dorst als uit de bron te drinken

 

Die, koel en klaar, van gindsche bergen schiet?

 

 

127.

‘Mijn honger stilt de warmoes dien ik teelde,^127.

 

En lam bij lam, als mij de kudde biedt,

 

'k Haalde onrust in, wanneer ik wenschte om weelde!

 

 

114. Vergelijk deze regel met vss. 42 en 60; duidelijk blijkt hieruit Potgieter's oordeel over de beide dichters.

116. regtrenrij - letterkundige beoordelaars.

117. Leonoren - De zuster en de nicht van Alfonso II d'Este.

119. 't - uw dicht, vs. 118.

121-156. In drie groepen van vier terzinen geeft Potgieter gedeelten weer uit Tasso's beroemde gedicht: Gerusalemme Liberata (Jeruzalem Verlost), de kruistocht naar en verovering van Jeruzalem onder leiding van Godfried van Bouillon. Zie ook XIII 167. Elke groep begint met Hoe, vs. 121, 133, 145.

123. Waar - Daar waar. 't - 't landvolk, vs. 122.

127. warmoes - groente.

[p. 298]

130.

Waar 't knaapje zag naar 't vischjen in den stroom,^130.

 

Waar mij als kind in 't woud de wildzang streelde,^131.

 

Daar weet mijn slaap nog van geen bangen droom!’ -^132.

 

 

133.

Hoe statig rees, als 't oor der visscherlieden^133.133-136.

 

Het: ‘Ave!’ ving van verren oeverzoom^134.

 

Om fluks hun groet der Moedermaagd te bieden,^135.

 

 

136.

In beurtgezang uw kruisvaartbede op 't meer:^136.

 

Geen krijgsmuzijk, die 't hart van drift deed zieden,^{137, 138.}

 

‘Eene offerand der vroomheid aan den Heer!’

 

 

139.

Op 't spieglend vlak in zoeten slaap gezonken,^139.

 

Ontwaakte 't koeltje en droeg haar heinde en veer^140.

 

Tot bosch en beemd van 't zielsgenucht weêrklonken,

 

 

142.

Tot de onschuld, waar ze op 't harde leger lag,^142.

 

Voor Christi trouw den boezem voelde ontvonken;

 

Of smeekend naar Marijes beeldtnis zag!’ -^144.

 

 

130. 't knaapje - ik als knaapje.

131. de wildzang - het gezang der in het wild levende vogels.

132. nog - nu nog, nu ik volwassen ben.

133. rees - het onderwerp hiervan is: uw kruisvaartbede, vs. 136. ving - opving.

133-136. Hoe statig steeg Tasso's kruisvaartbede uit de mond der vissers omhoog, wanneer zij 's avonds, in antwoord op het Angelusklokje op het land, een Ave Maria hadden gebeden.

134. ‘Ave!’ - Ave Maria, wees gegroet Maria, begin van het gebed, dat 's morgens, 's middags en 's avonds wordt gebeden.

135. der Moedermaagd - derde naamval.

136. kruisvaartbede - In Gerusalemme Liberata XI 7, 8, 9 roept het leger der kruisvaarders, vóór de bestorming van Jeruzalem, Gods hulp in. Zie ook Potgieter's Toelichting blz.431 vgg.

137, 138. Deze regels zijn niet de inhoud van de kruisvaartbede, maar een karakteristiek ervan, ook door Tasso gegeven.

139. Bijstelling bij koeltje, vs. 140.

140. Ontwaakte 't koeltje - 's Avonds steekt de zeewind op. haar - de kruisvaartbede, vs. 136.

142. de onschuld - de kinderen.

144. Marijes - Maria's.

[p. 299]

145.

Hoe innig trof Clorinde's droef verscheiden^{145.145-149, 153, 154.}

 

Sints tolken voor 't hartbrekende geklag

 

Ze in vrouwen vond, die 's nachts de gondels beidden^147.

 

 

148.

Op Lido's strand; - al stiller werd de zee^148.

 

Daar uit het diepst van haar gemoed zij schreiden:^149.

 

Vriend! gij verwont! - wat mij uw zwaard misdeê^150-152.150.

 

 

151.

‘Vergeve ik u, om grooter gunst te vragen:

 

‘Och, doop mij! - gun mijne arme ziele vreê!’

 

Tot golf bij golf vertroosting aan kwam dragen,

 

 

154.

In 't antwoord haar gezongen uit de boot:

 

Eens hemels, dien haar blikken open zagen,^{155, 156.}

 

‘Eens adems, die, in dank, haar borst ontvlood!’ -

 

 

157.

Vergeeft gij ons deez' heugnis van uw zangen?^157.

 

Te zwak een hulde om zelfs het vlugtigst rood^{158.158, 159.}

 

Van 't zoet weleer te roepen op uw wangen,

 

 

160.

o Dichter! in wiens helder oogenpaar^{160, 161.}

 

We toch een licht het mijmren zien vervangen,

 

Of 't andermaal dit zwerk ten spiegel waar!^162.

 

 

163.

Gij heft die, - grootsch in eenzaamheid gezeten,^163.

 

Zoo verre van der hovelingen schaar,

 

Als bleef hun dunk en dwaasheid onvergeten, -^165.

 

 

145. Clorinde - Strijdbare heidense vrouw, die door de christelijke ridder, die zij heimelijk beminde, dodelijk wordt gewond. Op haar verzoek doopt hij haar en ze sterft dankbaar als christin.

145-149, 153, 154. Hoe innig trof Clorinde's droeve dood daar haar hartbrekende klachten 's nachts in beurtzang gezongen werden door op het strand van Venetië

147. Ze - Clorinde 145. beidden -wachtten.

148. Lido's strand - Op het strand van Venetië.

149. Daar - Toen, terwijl.

150-152. Watdevrouwenen 155, 156 wat de vissers zingen zijn vertalingen van Gerusalemme Liberata XII 66, 67 en 68.

150. verwont - verleden tijd van: verwinnen.

155, 156. Eens hemels en Eens adems - Deze 2e naamvallen hangen af van: 't antwoord, vs. 154. haar -Clorinde's.

157. gij... 160. o Dichter! - gij... Tasso.

158. rood - blos.

158, 159. Een te zwakke hulde dan dat hij zoals vroeger bloosde van vreugde.

160, 161. Het is toch, naar zijn ogen te oordelen of zijn zwaarmoedig gepeins wegtrekt.

162. Alsof gij weer leefde, 't - het oogenpaar, vs. 160.

163. die - die spiegel voor de hemel (162) - ogen.

165. dunk - mening over zijn werk. In dit geval: geen hoge dunk.

[p. 300]

166.

Naar 't schouwspel op dat rees ter regterzij'^166.

 

En door zijn ernst de muze waard mag heeten,^167.

 

Wier vlugt zich beurde alle aardsche grens voorbij!

 

 

169.

Wat ijverzucht, die 't u heeft nagegeven^169-174.

 

Dat gij alleen voor eigen poëzy

 

Het luistrend oor met aandacht hieldt geheven:

 

 

172.

Nooit smaakte dus onedel een gemoed

 

Den wellust van bewondering te beven

 

Gelijk ge thans bij 's meesters schepping doet!

166. Tasso is aan de linkerkant verschenen (Zie zang XVII vs. 46). Hier wordt een verheven schouwspel rechts aangekondigd, het begint Zang XIX vs. 55.

167. En dat door zijn verhevenheid de muze van Dante waardig mag worden genoemd.

169-174. Wat een dwaze jaloezie, die U heeft verweten, dat gij alleen voor Uw eigen poëzie aandacht had! Een zo kleingeestig man kende nooit het genot op die manier van bewondering te beven als gij thans voor Dante doet.