Florence

[p. 267]

XVII⁺aant.

Ach, dienstbre Itaalje! ach, somber huis der smart!^1-36.1-3.

Schip zonder loods, die 't in het noodweêr leidde!

‘Vorstin der volken, die boeleerster werd!’

Dus sprekend heeft hem Pazzi uitgehouwen,^4.

En niemand vall' des kunstnaars keuze hard

Dien laaijen toorn het volk te doen aanschouwen:^6-9.

Of 't stof hij schudt van weêr gebeurden voet,^{7, 8, 9.}

Of 't kleed ter reis hij schort in breede vouwen,

Of de adelaar het opvaartsein vermoedt,^9.

Herschiep hij hem - en huivrend hooren allen,^10.

Ten keerklank op hun blijden welkomstgroet,^11.

Den donder van zijne invective schallen;^12.

Doch heilzaam is dat omziens kille schrik!^13.

Weêr schild en speer der hem zoo dierbre wallen,^14.

Bezielt hij hun in 't eigen oogenblik^15.

+ XVII. 'S DICHTERS INVLOED.
Deze zang sluit onmiddellijk aan bij de vorige. Het doek is van het standbeeld afgenomen. Potgieter geeft de indruk weer, die het maakt. Daarna roept hij de schimmen op van een aantal grote mannen, die allen invloed van Dante ondergaan hebben.

1-36. Twee groepen van 6 terzinen: Dante's beeld en de indruk, die het maakt.

1-3. Vertaling van Purg. VI 76-78. Vergelijk ook Florence X 166-168.

4. sprekend - Het onderwerp hiervan is: Dante. Pazzi - De maker van Dante's standbeeld. Zie de Toelichting bij zang XV. hem - Dante.

6-9. Dit is: des kunstnaars keuze, vs. 5.

7, 8, 9. Of - Alsof. hij - Dante.

9. de adelaar - Zie de afbeelding.

10. hij - Pazzi.

11. Ten keerklank - Tot antwoord.

12. invective - smaadwoord(en).

13. dat omziens kille schrik - de schrik van een ogenblik. Zie voor deze tweede naamval Smit, blz. 91.

14. schild en speer - verdediger, in afwerende en aanvallende betekenis. der... wallen - Florence.

15. hun - lijdend voorwerp. Volgens de grammatica zou het dus hen moeten zijn. 't eigen - hetzelfde.

[p. 268]

16.

Ten duren eed zich zijner waard te toonen,

 

Wat over hen de toekomst ook beschikk'^17.

 

In de ijverzucht der keizerlijke kroonen!^18.

 

 

19.

Er stijge een sein langs 't vlak der leege zee,^19-36.19.

 

Die blonk van pracht, als weeldrigste der schoonen,

 

Zoo vaak de ring des Dogen hand ontgleê;^21.

 

 

22.

En 't Lido zal de nieuwe vloot zien rijzen,^22.

 

Getroost, voert ze ook geene overwinning meê,^{23, 24.23.}

 

Het gloriespoor in d' eersten slag te wijzen; -

 

 

25.

Er klinke een kreet van uit de wereldstad,^25.

 

In wie weleer 't verstijvend hart des grijzen^26.

 

De laatste vonk voor vrijheid over had;

 

 

28.

En 't jonge heir zal 't op haar heuvlen staven,^28.

 

Dat zijn gemoed den Heiland niet vergat,

 

Schoon 't weigren dorst in priesterjuk te draven; -^30.

 

 

17. beschikk' - In de eerste en alle volgende drukken staat: beschikt. Blijkens het rijm en overeenkomstig Potgieter's taaleigen moet dit de conjunctief zijn: ‘moge beschikken’.

18. de ijverzucht der keizerlijke kroonen - de naijver van Frankrijk (Keizer Napoleon III) en van Oostenrijk (Keizer Franz Josef). Beiden streefden er naar hun invloed in Italië te behouden of te versterken.

19-36. Tweede groep van zes: De stemming, waarin de toeschouwers zijn gekomen. Er is slechts weinig voor nodig, om hen Venetië en Rome te hulp te doen komen.

19. 't vlak der leege zee - van de Adriatische Zee (in 20 gepersonifieerd); het oppervlak is leeg, want er is geen scheepvaart meer.

21. Tot 1799 voer jaarlijks de Doge (hoofdbestuurder van Venetië) uit en wierp een ring in het water, ten teken van het huwelijk van Venetië en de Zee.

22. 't Lido - strand van Venetië, bedoeld is: Venetië.

23, 24. Tevreden er mee, ook al behaalt ze niet dadelijk een overwinning, de weg ter glorie met de eerste slag aan te wijzen.

23. De komma achter Getroost is van mij.

25. de wereldstad - Rome.

26. des grijzen. - Waarschijnlijk bedoelt Potgieter hiermee Pius IX. Zie vorige zang 127. weleer - vóór 1848.

28. haar - Rome, gebouwd op 7 heuvelen.

30. Toespeling op de breuk met de Paus in 1849.

[p. 269]

31.

‘Een kans!’ weêrgalmt het om ons, ‘bloemgestrooi,^31.

 

Noch handgeklap, wat wij hem heden gaven,^32.

 

Die eff'nen op 't gefronsd gelaat geen plooi:^33.

 

 

34.

Onze eenheid was zijn liefste, laatste bede,

 

Een kans, dat strijd of schikking die voltooi!

 

Eerst dan schenkt hij zijn zegen aan de stede,

 

 

37.

‘Een kans!’^37-40.

 

 

37.

Als vond die vaderlandsche zucht

 

Den borg voor haar bevrediging alreede,

 

Verheffen zich, tot steigerende vlugt,

 

 

40.

De wieken van de hymne. Forsche klanken

 

Ontvoeren haar den druk der lagre lucht;^41.

 

Ter sfeer, waarin het bidden wijkt voor danken,^42.

 

 

43.

Is ze opgezweefd; meestresse van 't gemoed,^43-45.

 

Verrassen haar geen dichterlijke spranken,

 

Of ijlings zet ze 't gansche harte in gloed:

 

 

46.

Ter slinke zien wij uit des voortijds kimmen,^46.

 

Wie Dante's dicht weleer een jongrenstoet

 

Hier duiden mogt, langs 't goud dier transen klimmen, -^48.

 

 

31. ‘Een kans!’ - Moge zich een kans voordoen!

32. heden - 1865. Bij de onthulling van zijn standbeeld.

33. gelaat - van Dante.

37-40. Zij zingen alsof zij er al zeker van zijn, dat hun vaderlandse verlangens vervuld zullen worden. 41. haar, 43. ze, 44. haar, 45. ze - vaderlandsche zucht, vs. 37.

41. den druk - Derde naamval.

42. sfeer - de hemel. Daar wordt niet meer gebeden.

43-45. De vaderlandsche zucht, die geheel en al meesteresse van het gemoed (der schare) is, wordt nauwelijks door vurige dichtregels verrast, of zij zet het hele hart in gloed. 45. Door het gezang is Potgieter in een verheven, dichterlijke stemming gekomen, zodat hij allerlei visioenen krijgt.

46. Over Boccaccio en over Petrarca. 46-48. Ter linkerzijde van Dante's beeld zien wij nu hem, Boccaccio, de leidsman der schimmen, die als eerste hier in Florence zijn werken aan jongeren verklaarde, zich boogsgewijz' (vgl. XVIII vs. 5) in de door de zon vergulde lucht scharen. Men onthoude dit: Ter slinke goed. Pas XIX vs. 45 begint de beschrijving van wie ons regts verschijnen.

48. Komma achter: mogt van mij.

[p. 270]

49.

Verwondert ge u dat ge in Boccaccio^49.

 

Den leidsman groet der eerbiedwaarde schimmen?

 

Al duldt uw ernst zijn schalke scherts maar noo',

 

 

52.

Al prees zijn luit de minne 't zoet van 't leven,^52.

 

Geen vrees dat hem de zeed'lijkheid ontvloo',^53.

 

Schoon hij zijn tijd den spiegel durfde geven; -^54.

 

 

55.

Uit stad bij stad verschenen wast de schaar,

 

Die de ooren naar den zanger hield geheven,

 

Haar genius van haardstede en altaar!^57.

 

 

58.

Hoe zedig zweeft Petrarca daar ten hoogen,^58.

 

Haast wenschend dat hij ongelauwerd waar'

 

Wijl 's meesters kruin op 't siersel niet mogt bogen;^60.

 

 

61.

En zeker was 't zijn zangster eers genoeg^61.

 

Dat vaak de jeugd met de eigen geestdrift de oogen^62.

 

Op Laura als op Beatrice sloeg! -^63.

 

 

49. Boccaccio 1313-1375. Italiaans dichter en geleerde, zijn bekendste werk is de Decamerone, een bundel samenhangende, zeer vrolijke verhalen. Hij was de eerste professor in de Dante-studie. De eerste druk heeft achter deze regel een overbodige komma.

52. 't zoet - als het zoet.

53. Geen vrees - Men behoeft niet te vreezen, dat enz. ontvloo' - Verkorting van: ontvlode, aanvoegende wijs.

54. Hoewel hij zijn onzedelijke tijd zeer realistisch durfde te schilderen, tijd - Derde naamval, spiegel - lijdend voorwerp.

57. genius - beschermgeest.

58. Groep van 6: Petrarca en de Renaissance. 58.Petrarca 1304-1374. Italiaans dichter en geleerde. Om zijn grote poëtische verdiensten werd hij in 1340 op het Capitool te Rome gelauwerd. zedig - bescheiden.

60. Wijl - Daar. 's meesters - Dante's, 't siersel - de lauwerkrans nl.

61. zangster - Muze.

62. eigen - dezelfde.

63. Laura, de geliefde in Petrarca's poëzie.

[p. 271]

64.

Hem volgt de roem dier ongelijkbre dagen,^64.

 

Toen geene kunst vergeefs hier meesters vroeg,

 

Wier stoute vlugt den wedstrijd durfde wagen

 

 

67.

Met al wat schoons uit d' oudheid overbleef,^67.

 

En 't stift, 't penseel, de beitel mogten slagen,

 

Of 's menschen geest een hooger baan beschreef!^69.

 

 

70.

Op elk gebied vlocht weêr een trits saizoenen,^70.

 

Gelijk weleer in paradijsche dreef,^71.

 

Terzelfder stond haar gaven tot festoenen:^72.

 

 

73.

Niet enkel heerschte alom de zomergloor,

 

De rijpe vrucht blonk tevens 't lentegroenen,

 

De bloesemsneeuw het donker herfstloof door;

 

 

 

*

 

 

76.

Er ruischt een lied bij 't rijzen van dien luister!^76.

 

Maar beide gaan voor gindsche schim te loor, -^77.

 

Zoo droef te moê verneemt zij 't niet, al suist er^78,79.

 

 

64. de roem - de schimmen der kunstenaars, die de roem van Italië in de Renaissance uitmaken, o.a. Michel Angelo Buonarotti. Zie vs. 81.

67. d'oudheid - de Griekse en Romeinse oudheid nl.

69. Of - Alsof.

70. trits - drietal, nl. lente, zomer, herfst, zie vs. 73,74,75.

71. Herinnering aan Vondel's Lucifer I 31-34. Uitgave Verwey 1937.

Het rijzen en het dalen

Der zonne weet zijn maat en matigt zo haar stralen

Naar eis van elke plant, dat allerhande groen

En vrucht gevonden wordt in enerlei saizoen.

72. festoenen - slingers van blaren, bloemen en/of vruchten. 76-162. De schimmen van Savonarola en Michel Angelo geven een karakteristiek van elkaars leven. Zie voor de laatste zang XV vs. 25.

76. 't rijzen van dien luister - glans - het opdagen van al die beroemde mannen uit het verleden, in Potgieter's fantasie.

77. beide - lied en luister, vs. 76. gindsche schim - De schim van Savonarola 1452-1498. Prior van het klooster San Marco te Florence, zeer ernstig monnik. Met boetpredikaties en voorspellingen van onheil heeft hij getracht de geestelijke stand te zuiveren en de zedelijke en politieke toestand van Florence te verbeteren. Zijn macht over het volk was zeer groot. Paus Alexander VI zag echter een gevaarlijke vijand in hem en liet hem na een lang proces in 1498 in Florence als ketter verbranden.

78,79. Savonarola is zo bedroefd, dat hij zelfs het medelijdend zuchten om wat hij heeft geleden niet hoort.

[p. 272]

79.

Een diep gezucht om wat zij heeft geleên, -

 

Schoon hart bij hart: ‘Savonarola!’ fluister,^80.

 

Stil spoedt zij, stil naar Buonarroti heen.

 

 

82.

Hoe somber zegt ze: ‘Ik liet u jongling achter,^82.

 

'k Vind grijze u weêr, met staf en kroon te vreên,

 

In 't rijk der kunst u toebedeeld! Gedacht er^84.

 

 

85.

‘Uw ziele ooit bij, hoe vaak het schoon verzocht?’ -^85.

 

Daar zwijgt ze een wijl, - daar weeklaagt zij, maar zachter

 

Of haar een vloed van tranen overmogt:

 

 

88.

Florence! die mij liever waart dan 't leven,

 

Wat hebt ge duur den ijdlen glans gekocht^89.

 

Voor 't heilig licht, waarin ik u zag zweven!^90.

 

 

91.

Vroom wenschte ik u en door die vroomheid vrij,

 

Waartoe uw hart der wereld weêr gegeven?^92.

 

‘Een speelbal dra van dubble slavernij!’^93.

 

 

80. Schoon - Ofschoon, hangt af van vs. 81.

82. u jongling - u als jongeling (van 24 jaar).

84. Gedacht - Betekent hier: dacht.

85. verzocht - in verzoeking bracht. Hermann Grimm schrijft over Savonarola in zijn Das Leben Michel-Angelos: ‘Ein heiliger Eifer für das Gute, Wahre, Sittliche, Grosse, entflammte sein Herz, aber dasz ohne die Schönheit das Gute nicht gut, das Wahre nicht wahr, das Heilige selbst nicht heilig sei das entging ihm.’

89. glans - der wereldse ijdelheden.

90. Voor - in plaats van. 't heilig licht - van eenvoud en vrijheid, waarin ik u (Florence) in de toekomst zag.

92. der wereld - Derde naamval.

93. Een speelbal - Florence nl. dubble slavernij - De Florentijnen waren weldra weer de slaven van hun hartstochten en van de teruggekeerde Medici, die in Savonarola's tijd waren verjaagd.

[p. 273]

94.

't Gebogen hoofd op nieuw ten meester rigtend,^94.

 

Herneemt de schimme in onheils-profecy:

 

Beklaagbre! die al schildrend, bootsend, dichtend,^96.

 

 

97.

In elken vorm altijd van d'aard maar aardsch,^97.

 

En 't streelend staag verkiezend boven 't stichtend,

 

De zielen dacht te voeren hemelwaarts,

 

 

100.

‘Hoe ziet ge u op den grooten Dag bedrogen!’^100.

 

Er schudt geen lok des zilverwitten baards,

 

Er trilt geen haar der breede wenkbraauwbogen,

 

 

103.

Er vliegt geen vonk van drift de blikken uit,

 

Des grijsaards die 't verwijten bleef gedoogen,^104.

 

Die zelfs 't gemor van vriend en volgling stuit!^105.

 

 

106.

Herrijzen hem nog eens zijn lentejaren,^106.

 

Toen 't ruim des Doms vaak te eng was voor't geluid,^107.

 

Dat harten schokte als 't stormgeloei de baren,

 

 

109.

Tot straks de schaar, die op de knieën gleed,

 

Het spieglend vlak der zee mogt evenaren,

 

Wanneer die stem haar ‘Pace!’ troosten deed?^111.

 

 

94. meester - Michel Angelo.

96. Vs. 100 is de hoofdzin van de hier begonnen volzin, bootsend - boetserend, vormend.

97. Het onderwerp en de geest van al uw kunstuitingen was slechts aards.

100. den grooten Dag - de Dag des Oordeels.

104. Des grijsaards - van Michel Angelo. 't verwijten - door Savonarola.

105. De verontwaardigde uitroepen van vrienden en volgelingen onder de toeschouwers worden door een wenk van Michel Angelo onderdrukt (in Potgieter's verbeelding).

106. Begin van nieuwe groepen. De dichter vraagt (in 2 × 2 terzinen) of Michel Angelo zich Savonarola weer voor den geest roept, predikend in de Dom, en later op de brandstapel. Dan begint Michel Angelo hem toe te spreken (15 terzinen).

107. 't geluid enz. - Savonarola schijnt een zeer grote stem te hebben gehad. In de ook door Potgieter gelezen biografie van Savonarola door Pasquale Villari wordt dit herhaaldelijk gezegd.

111. haar - bezittelijk voornaamwoord. Pace - Italiaans, betekent: vrede, lijdend voorwerp.

[p. 274]

112.

Of breekt op nieuw van meêgevoel zijn harte,

 

Aanschouwt hij weêr die vlammen hoog en breed,

 

Waar uit de blik des martelaars niet tartte,

 

 

115.

Waarin geen bleek der vrees, geen rood der schaamt',

 

Waarin de lach der zielsrust 't won van smarte?^116.

 

‘Wie was ik,’ zegt hij, ‘dat tot mij ge kwaamt,^117.

 

 

118.

Gij, heilge! die voor zwakke stervelingen

 

Den maatstaf van der englen deugden naamt,

 

Als viel omlaag reeds 't hallel rein te zingen!^120.

 

 

121.

Vergeef mij God wat zondigs ik bestond;^121.

 

Doch dat ik niet slechts in verloocheningen,

 

In bede en boete alleen het middel vond,

 

 

124.

Voor 's levens gaaf den Gever dank te toonen,

 

Dat, vader! doen alom mijn werken kond,^125.

 

Dat, vader! pleit vergeven noch verschoonen!^126.

 

 

127.

Waarom toch bleef in ons gemoed en geest,^127.

 

Trots val en straf, de telg des hemels wonen,^128.

 

Verkondigend Wiens beeld we zijn geweest,

 

 

116. Denk hiervoor: Maar -.

117. hij - Michel Angelo. Nadruk op mij.

120. Alsof de mens op aarde reeds volmaakt zou kunnen zijn. 121-126. Michel Angelo verdedigt het leven van de kunstenaar.

121. Vergeef - Aanvoegende wijs. bestond - ondernam.

125. vader - Savonarola was monnik en werd met ‘frate’ = broeder aangesproken. Het hier gebruikte vader is dus innerlijk bedoeld.

126. pleit - vraagt om, eist.

127. Lees: 127, 128 en 131. 132. achter elkaar. Waarom zouden wij ons ‘telgen des hemels’ zijn blijven gevoelen als de kunst niet tot taak had: scheppen en volmaken?

128. Trots - Ondanks, val en straf - de zondeval en de verdrijving uit het Paradijs. Genesis I 26, 27. de telg des hemels - Hiermee bedoelt Potgieter: de mens heeft iets goddelijks in zich (en is zich hiervan ook bewust), dus datgene waardoor de mens telg des hemels is.

[p. 275]

130.

Waarom zou nog de scheppingszucht ons blaken

 

Als zij, voor wier verleidingskracht gij vreest,^131.

 

Haar taak niet vond in vormen en volmaken?

 

 

133.

Opregte kunst viert onzen zin voor vreugd^133.

 

Alleen wanneer het lage wij verzaken,

 

Ons prikklend tot vereedling door geneugt;^135.

 

 

136.

Volkomen eerst waar zij aan 't goede en 't ware^136.

 

Haar luister leent, verstaalt tot elke deugd

 

Zij 't weeke was der harten van de schare!

 

 

139.

Zoo ge in mijn werk niet vlekkeloos haar ziet,^139.

 

Wacht tot zij zich in meesters openbare,

 

Wier tijd een heil den onzen vreemd geniet;^141.

 

 

142.

O Dageraad! wiens vonkling aan mag breken,

 

Wiens rozen mjj verrassen in 't verschiet,

 

O Vrijheidseeuw! die fierder kunstnaars kweeken,

 

 

145.

Die vorstengunst ontbeerlijk maken zult,

 

Laat u mijn Nacht van al het lijden spreken,^146.

 

Waarmeê ten boord mijn beker werd gevuld!

 

 

148.

Verzuchtte zij, bij 't flaauwe waslichtgloren,^148.

 

In 't heiligdom, welks schemer haar omhult,^149.

 

Als zich van veer de schred eens voets liet hooren:

 

 

131. zij - de Kunst.

133. viert - geeft toe aan. Vergelijk voor het gebruik van vieren ook zang XVIII vs. 27.

135. Onderwerp van prikklend is: Opregte kunst, vs. 133.

136. Volkomen - Bijv. naamw.; bijstelling bij zij, vs. 138 = opregte kunst, vs. 133.

139. ge - Savonarola.

141. een heil den onzen vreemd - een heil, dat aan onze tijd vreemd is, dat onze tijd niet kent. Michel Angelo's tijd kende niet de vrijheid en onafhankelijkheid der kunstenaars.

146. Nacht - Eén van de liggende beelden van Michel Angelo in de Medici kapel te Florence. Zie de Toelichting. 144, 145. O Vrijheidseeuw, die fierder kunstnaars dan in mijn tijd konden leven zult kweken, doordat ge de vorstengunst ontbeerlijk zult maken. 146. u - Vrijheidseeuw, vs. 144.

148. Verzuchtte zij - (de Nacht) toen... (154). Hoe zal ze nu...

149. 't heiligdom - de grafkapel der Medici.

[p. 276]

151.

Wel is de slaap, wel is 't van steen zijn zoet,^151-153.

 

Zoo lang ons smaad en schande blijft beschoren,^152.

 

‘Geen deernis heeft die mij ontwaken doet!’^153.

 

 

154.

Hoe zal ze als haar uw zegekreet mag wekken,^154.

 

Op eens verrast door vollen stralenvloed,

 

Hare armen in verrukking tot u strekken,

 

 

157.

En tuigend van mijn liefde voor mijn land,^157.

 

De wanhoop en de wroeging u ontdekken,^158.

 

Mijn deel toen 'k weêr ons leggen zag aan band!’^159.

 

 

160.

Als mogt hij nog van de aardsche kracht beschikken,^160.

 

Zoo hartlijk zoekt de priester' s meesters hand,

 

‘Ik dank u,’ straalt uit Buonarroti's blikken.... -

 

 

 

*

 

 

163.

Wat schimmendrom heft daar een lofzang aan?^163.

 

't Zijn toonen die de gansche schaar verkwikken,

 

Schoon enklen maar dier vreemden taal verstaan!

 

 

166.

Italië uit, dat van deez' gulden bogen^166.

 

Om 't strand de zee zoo blij ten rei ziet gaan,

 

In straffer lucht is de aadlaar voortgevlogen,^168.

 

 

151-153. Ten dele vertaling, ten dele parafrase van Michel Angelo's kwatrijn over zijn Nacht aan Giovanbattista Strozzi. Zie de Toelichting.

152. ons - ons Italianen, smaad en schande - Toespeling op de inneming van Florence door Karel V en herstel der Medici in 1530.

153. die - wie.

154. uw zegekreet van de vrijheidseeuw. Als het volle dag is geworden (vs. 155).

157. tuigend - getuigend, mijn - van Michel Angelo.

158. u - Derde naamval. Voor u. ontdekken - blootleggen.

159. Die mijn deel waren, die ik gevoelde, toen ik zag hoe Florence weer in handen van tyrannen viel, zie de aant. bij vs. 152.

160. beschikken van - beschikken over. Vgl. ook Zang IV, vs. 22.

163. Een nieuw visioen begint. De schimmen van niet-Italianen, die invloed van Dante hebben ondervonden.

166. Potgieter heeft hier, hetgeen de voorstelling onduidelijk maakt, tegelijkertijd Italië gepersonifieerd en als land voorgesteld. Van deez' gulden bogen, vanuit de door de zon vergulde zuidelijke hemel ziet zij haar land blij door de zee omspoeld worden (166, 167) en: de aadlaar is uit Italië weggevlogen (166, 168). bogen - hemelbogen nl.

168. In straffer lucht - In koudere streken. de aadlaar - Dante. Ook in noordelijke landen heeft Dante door zijn gedicht invloed uitgeoefend.

[p. 277]

169.

Door sneeuw en ijs weêrklonk de koopren keel,

 

En boeide ook door zijn vaart ter zonne de oogen,

 

Ook 't verste volk neemt aan zijn krooning deel!^171.

 

 

172.

Europe viert die staatsliên, wijsgeers, dichters -^172-174.

 

In Dante smolt de trits ten grootsch geheel! -^173.

 

Op elk gebied der vrijheid tempelstichters;

 

 

175.

Wat hulde waar de stoet meê herwaarts kwam,^175.

 

Dat louter d'aêm des zuider-volksverlichters^176.

 

Hun flauwe vonk verkeerde in held're vlam!

 

 

178.

Een flonkerstarre op 't pad des fiersten strevens,^178.

 

Die 't heldenharte alom tot gidse nam,^179.

 

Vertroostte zij de stiller zielen tevens:

 

 

181.

Wie telt het tal dat starende op haar licht^181.

 

Met meer geduld de lasten droeg des levens,

 

Met meer geloofs zich toewijdde aan zijn pligt?

 

 

171. Van heinde en verre is men toegestroomd om Dante te kronen.

172-174. Het zijn de staatslieden, de wijsgeren en de dichters, die de tempels voor de vrijheid oprichten. Deze mensen worden nu door Europa gevierd. 175-177. Is het niet een grote hulde, dat alleen de adem van Dante de meestal kalme bewondering der vreemdelingen in vurige geestdrift veranderde?

173. Dante was zowel staatsman als wijsgeer en dichter.

175. Komma achter kwam is van mij. stoet - Wat schimmendrom, vs. 163.

176. des zuider-volksverlichters - van Dante.

178. Een flonkerstarre - Bijstelling bij zij, vs. 180. Dit was Dante geweest voor hen die streefden naar vrijheid enz., maar ook voor de stiller zielen, vs. 180.

179. Die - Vierde naamval. De flonkerstarre vs. 178.

181. haar - van de flonkerstarre vs. 178. 184-195. Algemene beschrijving van de stiller zielen, bizonderheden volgen in vs. 196-219.

[p. 278]

184.

Daar zweven ze aan van uit de donk're tijden^184.

 

Toen 't volk zijn val hier boette in wederwigt^185.

 

Van schuld en straf, van laagheid en van lijden,^186.

 

 

187.

Tot dwinglandije, aan alle deernis vremd,

 

Slechts wapens droeg om slaven te kastijden^188.

 

Van kindsbeen af in ijz'ren boei geklemd;

 

 

190.

Daar rijzen zij, die 't heilig vuur bewaarden,^190.

 

Sints kerk en kunst, voor de' outerdienst bestemd,^191.

 

In vleisters van het weeldrig hof ontaardden,

 

 

193.

De heerschzucht door den beitel werd vergood,^193.

 

De ontuchtigheên van alle wanden staarden,^194.

 

De poëzij het woordenspel ontvlood!^195.

 

 

196.

Een moeder is 't, die levend voor haar kleenen

 

Het evenbeeld der wakk're vrouwen bood

 

Beschamende in 't aeloude dicht verschenen; -^198.

 

 

199.

Een vader, vaak den geest des tijds te straf,^199.

 

Verscheidend zelfs niet stemmende in het weenen,^200.

 

Van 't weerzien wis aan de and're zij van 't graf! -

 

 

184. de donk're tijden - toen Italië door vreemden werd overheerst.

185. wederwigt van schuld en straf - Schuld en straf waren met elkaar in evenwicht, zo ook laagheid en lijden. Naarmate het hun eigen schuld was, dat ze overheerst werden, werden ze gestraft enz.

186. laagheid - kleinmoedigheid.

188. slaven - meer waren de Italianen niet.

190. De eerste druk heeft een kommapunt achter bewaarden. Interpunctie van mij. 't heilig vuur - liefde voor de vrijheid, eergevoel enz.

191. outerdienst - ook de kerkelijke kunst werd uiterlijk, frivool. De komma achter deze regel is van mij.

193. Herhaal hiervóór: Sints, vs. 191.

194. De ontuchtigheên - De ontuchtige voorstellingen der schilderijen.

195. Sinds ware poëzie ontvluchtte uit het lege woordenspel, dat dichtkunst was gaan heten; sinds de poëzie tot woordenspel vervallen was.

198. 't aeloude dicht - De Divina Commedia. Hier een toespeling op Paradiso XV, vs. 97-129. Vergelijk Florence II 37-54.

199. Een vader - Iemand, die leefde met Dante's idealen voor ogen, die dus een veel strengere levensopvatting had dan zijn meeste slaafse, slappe tijdgenoten.

200. Verscheidend enz. - stervend, weende hij zelfs niet met vrouw en kinderen mee, zo zeker geloofde hij hen te zullen weerzien na de dood. Komma achter deze regel van mij.

[p. 279]

202.

Een jongling, die der driften lust betoomde^202.

 

En onbevlekt zijn hart der liefste gaf^203.

 

Wijl hij zich vroeg een Beatrice droomde; -

 

 

205.

Een nonne, wie de wereldvreugd deed vliên,^205.

 

Maar die zoo min voor krankte als kerker schroomde

 

Mogt hulpe en troost zij aan verlaat'nen biên! -^207.

 

 

208.

Een burgrengroep, die de oude landsgebouwen^208.

 

Waar 't wapen van weleer op viel te zien^209.

 

Nooit zonder wrok of wroeging aan kon schouwen, -

 

 

211.

Een vriendenkring, dien Dante's meesterdicht^211.

 

In 't: ‘Vader ons!’ de handen leerde vouwen

 

In 't: ‘wijden we ons Uw wille!’ heeft gesticht! -^213.

 

 

214.

Slechts enk'len die hun vrijheidsliefde boetten^214.

 

En toch op weg naar 't leste strafgerigt

 

Steeds minder smaads bij 't woelziek graauw ontmoetten,^216.

 

 

202. Een jongling, die, als hij Dante's gedichten had gelezen, vroeg van een ideale geliefde droomde, daaraan trouw bleef en zo zijn hart rein hield, enz.

203. der liefste - derde naamval.

205. wereldvreugd - onderwerp.

207. Mogt - Als zij maar hulp mocht bieden.

208. landsgebouwen - regeringsgebouwen.

209. van weleer - uit de tijd der onafhankelijkheid.

211. In deze regels wijst Potgieter op de geloof- en godvruchtvormende betekenis van de Divina Commedia.

213. gesticht - gesterkt, in goede of godsdienstige stemming gebracht.

214. boetten - straf moesten ondergaan voor.

216. Eerst bespotte het volk de martelaren voor de vrijheid als ze ter dood gebracht werden. Daarna toonde het hun soms medelijden en later zelfs eerbied. Steeds minder smaads, soms meêlij, fluks meereerbieds tekenen drie verschillende stadia van de vrijheidsliefde van het volk.

[p. 280]

217.

Wie soms een traan van meêlij tegenblonk

 

En fluks zich met meer eerbieds zagen groeten

 

Dan voor den vorst in 't veile: ‘leve!’ klonk! -^219.

 

 

 

*

 

 

220.

Alfieri, die zijn volk gestorven waande^220.

 

Sints hem 't geloof aan ons geslacht ontzonk,^221.

 

Verbaast zich dat deez' stoet den weg hem baande:^222.

 

 

223.

De dichter zag die kern der burgerij,

 

Hij zag den ploeg zijn weg zoo rustig gaande,^224.

 

Hij zag het zaad zoo stil gestrooid voorbij!

 

 

226.

Ach, eenvoud! die van schaamte leert te blozen^226.

 

‘Wie laag op u dorst neêrzien,’ vonnist hij

 

Zichzelv', ‘hadde ik tot u den weg gekozen!^228.

 

 

229.

Mijn vers doorvlijmt de tirannije als staal,

 

Maar smeedde nooit een schild voor weereloozen,

 

In 't stoute trilt niets teeders door mijn taal! -

 

 

232.

Wie schetst mij dies of, gramme, ik niet gevoelde?^232.

 

Schoon 't zangers vaak aan zelfdoorschouwing faal',^233.

 

Ik wist te wel wat toornend ik bedoelde!

 

 

219. 't veile: ‘leve!’ - de toejuichingen voor de vorst, die gekòcht waren (met hun levensbehoud) en niet spontaan opkwamen. 220-351. Over Alfieri, Nicolini, Foscolo en Silvio Pellico.

220. Alfieri - Zie voor hem Zang XV 37.

221. ons geslacht - het menselijk geslacht.

222. deez' stoet - van eenvoudige burgers. Nadruk op deez', beschreven in vs. 184-219. den weg - hierheen, naar zijn plaats tussen de schimmen rondom Dante's beeld (in Potgieter's visioen).

224. Beeldspraak.

226. ‘Ach eenvoudige zielen, gij maakt dat ik die op u neerzag bloos van schaamte daarover.’

228. Alfieri heeft niet voor de eenvoudigen geschreven, zie de volgende terzine. Hierover heeft hij spijt.

232. Wie schildert mij, toornige, daarom als ongevoelig af?

233. Het ontbrak Alfieri inderdaad niet aan zelfkennis, dat getuigt zijn autobiografie.

[p. 281]

235.

De menigt', met haar slavenlot tevreên,

 

Het wormenheir dat aan mijn voeten woelde,

 

‘Verdiende dat in 't stof het werd vertreên!’ -

 

 

238.

‘Hoe luttel zal een klagt uw lippen passen’,^238.

 

Zoo spreekt een schim die aan zijn zij' verscheen,

 

Wanneer ge u straks door 't schouwspel ziet verrassen

 

 

241.

Wat zielen gij voor glorie hebt ontgloeid:^241.

 

Uw lauwren zijn op 't oorlogsveld gewassen,^242.

 

Uit stroomen bloeds heeft u de krans gebloeid!

 

 

244.

Aanschouw, daar ginds verrijst een heir van helden^244.

 

Door d'eigen glans van geestdrift nog omvloeid^{245, 246.}

 

Als schitt'ren mogt toen zij te wapen snelden;

 

 

247.

‘Een vrijheidskans loeg hen verlokkende aan!^247.

 

Onsterflijk bleef uw dicht de deugd vermelden

 

Van wie weleer er fier naar heeft gestaan!’ -

 

 

250.

Wat dank, wat trots, bij beurte Alfieri's oogen^250.

 

Bezielende! Ach! om ijlings schuil te gaan

 

Als op zijn vraag: ‘En de uitslag van hun pogen

 

 

253.

‘Mogt zege zijn?’ de grijze schim verzucht:

 

Itaalje werd door Frankrijk wreed bedrogen,^254.

 

Ons rijpte uit heel die bloesemzee geen vrucht!

 

 

238. Hier begint een andere schim te spreken, nl. die van Niccolini 1785-1861. Italiaans strijder voor de Onafhankelijkheid en Eenheid, geschiedkundige en toneelschrijver (drama over Arnoldo da Brescia ‘questo martiro ch'ebbe la Libertà,’ waarin de titelheld als martelaar voor de Italiaanse vrijheid wordt voorgesteld).

241. Wat zielen - nl. de generaties, die gevochten hebben in de vele revoluties tussen 1820 en 1865.

242. Gij hebt lauweren verdiend, door het volk tot zoveel strijd voor de vrijheid op te wekken.

244. Aanschouw - Zie!

245, 246. d'eigen... als schitt'ren mogt - dezelfde... die schitteren mocht.

247. loeg - lachte. Oudesterkevorm.

250. Hoe dankbaar en trots is Alfieri.

254. Toespeling op de vrede van Campoformeo 1797. waarbij Venetië door toedoen van Frankrijk aan Oostenrijk kwam.

[p. 282]

256.

Een ziener voert in Foscolo deez' scharen;^256.

 

Zijn blik heeft vast Napoleon geducht^257.

 

Toen wij nog trotsch op Bonaparte waren!^258.

 

 

259.

Mijn leidsman die, al boog Euroop gedwee,^259.

 

Zijn cither voor den Keizer niet wou snaren,^260.

 

‘Die balling toog naar Englands vrije reê!’ -

 

 

262.

Wie moogt ge zijn wiens hoofd niet weet van bukken,^262.

 

Wat jaren last u op de schoudren gleê,^263.

 

‘Wiens woorden mij verteedren en verrukken?’

 

 

265.

Dus klinkt der schimme Alfieri's stemme toe;^265.

 

Als ik de hand van Foscolo zal drukken^266.

 

‘Vertrouw ik dat hij 't best mij kennen doe,’

 

 

268.

Is 't wederwoord - de derde zweeft ze op zijde: -^268.

 

o Tweetal! daar een eerbied ik voor voe'^269.

 

Als zelfs mijn jeugd geen geest der oudheid wijdde,^270.

 

 

271.

‘Gij meester! en gij, leerling! die 'k om 't zeerst,’^271.

 

Zoo jubelt hij, ‘bewonderde en benijdde,

 

Die zamen, niet een wijl maar, deze 't eerst^273.

 

 

256. deez' scharen - Zie vs. 244. een heir van helden, Niccolini ziet ze in de verte aankomen. Foscolo - Ugo Foscolo 1778-1827. Italiaans dichter, groot bewonderaar en navolger van de klassieke oudheid en van Dante. Niccolini noemt hem een ziener, omdat hij reeds (vast) in 1798 een tyran in Bonaparte voorzag, zie zijn boek: L'ultime Lettere di Jacopo Ortis.

257. Nadruk op: Zijn.

258. Nadruk op: wij.

259. Mijn leidsman - Bijstelling bij Foscolo in vs. 256.

260. de keizer niet wilde vleien in zijn gedichten.

262. Vraag van Alfieri aan Niccolini.

263. Wat jaren last - Niccolini was 76 jaar toen hij stierf.

265. der schimme - Derde naamval. Niccolini.

266. Niccolini's antwoord: Wanneer Foscolo hier aangekomen is en hij mij de hand toesteekt zal hij mij het best kunnen voorstellen aan u.

268. de derde - Foscolo.

269. Tweetal - Alfieri en Niccolini, de eerste is veel ouder, de tweede veel jonger dan Foscolo. daar... voor - voor wie.

270. Als ik zelfs in mijn jeugd voor geen klassiek dichter gevoelde.

271. meester - Alfieri. leerling - Niccolini.

273. Lees: niet een wijl maar (slechts).

[p. 283]

274.

En gene 't lest, die tot het eind der dagen^274.

 

Op ons tooneel zult heerschen, als gij heerscht!^275.

 

Wier muzenpaar der vrijheid ster mag dragen

 

 

277.

Die, vier'ge vlam, de dwinglandij verschrikt;^{277, 278, 279.}

 

Die, loutrend licht, de priesterschap doet tsagen;

 

Die, scheppingssein, 't gemoed des volks verkwikt;

 

 

280.

Wat gunstig lot heeft bij dit zamentreffen^280.

 

‘Zoo hoog een plaats mij tusschen u beschikt?’^281.

 

Het voorhoofd van Alfieri wordt oneffen,^282.

 

 

283.

Doch 's grijsaards schim verzoent zijne ijdelheid:^283.

 

Hadde ik voorzien dat dus gij me op zoudt heffen,

 

Mijn Foscolo! 'k had zelf mij ingeleid

 

 

286.

Bij hem wiens staf in 't rijk van schrik en smarte^286.

 

Den weg voor Niccolini heeft bereid!^287.

 

Ontvang den dank, o meester! van een harte^288.

 

 

289.

Als 't uwe aan Dante op 't innigste verknocht,^289.

 

Wijl even koen zijn kruin de bliksems tartte^290.

 

‘'t Zij plebs of paus vergramd die sling'ren mogt!’ -

 

 

292.

‘Voorzeker hebt,’ getuigt Alfieri's hulde,^292-297.

 

Gij nooit vergeefs zijn zegen hem verzocht,^293.

 

Zoo vaak uw zang den heilgen last vervulde,^294.

 

 

274. die tot het eind der dagen.

275. als gij heerscht - zoals gij thans heerst.

277, 278, 279. Bijstellingen bij: der vrijheid ster.

280. dit zamentreffen - hier bij Dante's beeld.

281. Hier eindigt pas de in 279 begonnen volzin.

282. Alfieri is beledigd omdat iemand anders in één adem met hèm genoemd wordt.

283. 's grijsaards - Niccolini's. zijne - Alfieri's.

286. hem - Alfieri. 't rijk van schrik en smarte - het rijk der tragedie.

287. Niccolini-mij.

288. Als - Evenals.

289. Als - Evenals.

290. Omdat Dante even moedig de woede van het volk en van de Paus trotseerde als Alfieri. Dit is weer een omgekeerde vergelijking, zoals Potgieter er meer heeft. Men zegt gewoonlijk: de jongste lijkt op de oudste, hier zou het dus moeten zijn Alfieri op Dante en niet Dante op Alfieri.

292-297. Woorden van Alfieri tot Niccolini.

293. hem - Dante.

294. last - taak. Vgl. vs. 276.

[p. 284]

295.

Gij, dien voortaan ik groete als evenknie!^295.

 

Maar zeg mij wat die drom van schimmen duldde

 

Aan wie ik nog der boeijen teeknen zie?’....

 

 

298.

Ach! - even als de storm de teêrste blaêren^298-349.

 

Het eerste schendt, heeft Habsburgs tyrannie^299.

 

Op d' eêlste jeugd in tal van schrikbre jaren^300.

 

 

301.

Hier 't strafst gewoed, - het volk verdroeg en zweeg;

 

De jonkheid slechts had heugnis wie wij waren,^{302, 303.}

 

Hoe vrijheidszon soms de oproerwolk ontsteeg!

 

 

304.

Wat droeve nacht waarin zij zamenzwoeren! -^304-306.

 

De morgen vond hun legerstede leeg:

 

De scheemring had ze in kluisters weg zien voeren! -

 

 

307.

Wie hunner dacht dat in den eed van trouw,^307-309.

 

De lis wier knoop deez' pijlen moest omsnoeren,^308.

 

't Verspiedren rot een strik hen spreiden zou!^309.

 

 

310.

Helaas! waarom gevoelden we ons nog slaven?

 

Het oudren hart voorzag maar ramp en rouw^{311, 312.}

 

Zoo 't werd verrast door geestdrifts hooge gaven;

 

 

295. evenknie - gelijke.

298-349. Niccolini's antwoord op Alfieri's vraag.

299. Lees: zoo heeft ook. Habsburgs tyrannie - de tirannie van de Oostenrijkse keizers: Franz I 1792-1935; Ferdinand I 1835-1848; Franz Josef 1848-1916. De laatste had tot 1866 macht in Italië.

300. Op - Meer gebruikelijk is: woeden onder.

302, 303. Alleen de jeugd wist nog van welk groot volk wij de afstammelingen waren en dat uit een opstand soms vrijheid voortkomt.

304-306. Potgieter stelt het voor alsof de vrijheidsmannen in dezelfde nacht, dat zij tot het geheim genootschap der Carbonari toetraden (embleem: de fasces, pijlenbundel met koord bijeengehouden, doel: de vrijmaking van Italië) werden opgelicht en gevangen gezet.

307-309. Wie hunner dacht, dat de eed van trouw, die hen zou verbinden, een valstrik zou zijn, die spionnen hun spanden.

308. lis - lus. deez' pijlen - Toespeling op het embleem der Carbonari.

309. Verspiedren rot - Bende spionnen. strik - valstrik.

311, 312. De ouders voorzagen slechts ellende als ze plotseling in hun kinderen geestdrift voor de vrijheid ontdekten, want... zie vs. 313.

[p. 285]

313.

Voor kerkerstraf volstond een woord, een zucht!

 

In verren vreemd ontstegen zij hun graven^314.

 

Wie 't ‘welkom’! ginds doet trillen van genucht!^{314, 315.}

 

 

316.

Ontwaart gij hem, die met gevouwen handen^316.

 

Het kruis daar beurt in statelijke vlugt?^317.

 

Al legde hij zijn vrijheidszin aan banden^{318, 319.}

 

 

319.

Uit eerbied voor te teeder een gemoed;

 

Mijn harte voelt nog de oude liefde branden!

 

Wiens sterkte deed als zijne zwakheid goed?^321.

 

 

322.

Een dierb're vriend me in de' opgang van het leven

 

Ontvlamde 't schoon der kunst zijn ziele in gloed; -

 

Was Foscolo ons niet ten gids gegeven? -^324.

 

 

314. Enige nadruk op: zij.

314, 315. Zo is het ook hun vergaan, wier schimmen we ginds zien aankomen. Ze werden in een vreemd land, Oostenrijk, gevangen gezet en stierven daar.

316. hem - Silvio Pellico 1789-1854. Italiaans schrijver van tragedies, o.a. Francesca da Rimini (dit onderwerp is door Dante in de Divina Commedia behandeld). De Oostenrijkse regering verdacht hem van verstandhouding met de Carbonari. Hij werd daarom opgelicht en 10 jaar gevangen gehouden, eerst in Venetië, later op de Spielberg bij Brünn. Daarna liet men hem vrij (1830). Hij heeft zich niet meer met de politiek bemoeid. Op een eenvoudige, maar zeer aangrijpende wijze, heeft hij deze tijd beschreven: Le mie prigioni (Mijn gevangenissen). Dit boek werd een krachtig wapen voor de vrijheidsbeweging. Zowel in Italië als in het buitenland maakte het diepe indruk.

317. kruis - Silvio Pellico was zeer vroom. Misschien heeft Pellico's grafschrift:

‘Onder het gewicht van het kruis
Leerde hij de weg des hemels en wees die aan andren’

deze regels geïnspireerd.

318, 319. Silvio Pellico had gewetensbezwaren gekregen tegen elk geweld als in strijd met het evangelie. Dit christelijk pacifisme legde dus zijn vrijheidszin aan banden. Zie hoofdstuk IV van de Capitoli Aggiunti achter Le mie Prigioni, waarin hij zijn ‘piena adesione ai principii dell' Evangelio’ uitspreekt ‘il quale non permette... imprese della violenza’. (zijn volle onderwerping aan het Evangelie, dat geweldadige ondernemingen niet toestaat).

321. zwakheid - passiviteit, lijdzaamheid. Het verhaal van zijn lijden heeft meer goed gedaan dan vele heldendaden.

324. ‘Hadden wïj niet beiden Foscolo tot leider?’

[p. 286]

325.

Wat blos, zoo vaak hij zich de weelde dacht^325.

 

Den meester eens op zij te mogen streven,^326.

 

Die Hellas in Ausonië overbragt!^327.

 

 

328.

Hoe heeft hij haar ter kwader uur genoten,^328.

 

Toen heel zijn hart hij stortte in liefdes klagt^329.

 

En tranen langs der schare wangen vloten!

 

 

331.

Er ging een aêm van Dante door zijn dicht, -

 

Hij werd verdacht, - hij was in boei gesloten -

 

Hij zeven jaar beroofd van lucht en licht!^333.

 

 

334.

De laatste stond des gruwels had geslagen;^334.

 

Al knarsend week de grendel van 't gesticht,

 

‘Och! leven nog mijne ouders?’ mogt hij vragen,

 

 

337.

't Was alles wat hij schreijende uiten kon;

 

Tot door zijn schets hoe 't leed hij had gedragen^338.

 

Der wereld hart hij voor Itaalje won!

 

 

340.

Geen kreet van wraak om onverdiende kluister,^{340, 341.}

 

Geen vrijheidsvloek waar meê 't geschrift begon,

 

Allengs werd om en in u alles duister,^342.

 

 

343.

Alleen de hope op 't namaals die niet stierf:

 

Een weemoed, daar des Keizers kroon haar luister^344.

 

In de oogen van de menschlijkheid door dierf!^345.

 

 

325. hij - Silvio Pellico.

326. Den meester - Foscolo.

327. Hellas - Griekenland. Ausonië - Italië. Zie de aantekening bij vs. 256.

328. haar - de weelde, vs. 325. ter kwader uur - zie vs. 332.

329. in liefdes klagt - in zijn ‘Francesca da Rimini’.

333. zeven jaar - de officiële gevangenschap in de Spielberg heeft 7½ jaar geduurd.

334. des gruwels - van de gruwelijke opsluiting.

338. zijn schets etc. - Le Mie Prigioni.

340, 341. Dit zegt Pellico zelf in de Capitoli Aggiunti achter zijn verhaal. Zijn bedoeling was een christelijk boek te schrijven en te tonen, welk een troost het geloof kan geven.

342. u - Silvio Pellico.

344. daar - waar. des Keizers - Franz I 1792-1835: Keizer van Oostenrijk, die het lijden op de Spielberg regelde.

345. menschlijkkeid - personificatie. Bedoeld is: van hen, die menselijk, humaan waren.

[p. 287]

346.

Och, hebb' voor 't minst 't bewustzijn welk een menigt'

 

Hij, lijdzame! ons ten heil'gen oorlog wierf

 

't Verlaatne van een ouderdom gelenigd,^348.

 

 

349.

‘Door velerlei miskennens vaak bedroefd!’....^349.

 

Een blijde kreet! - ‘wat dag die ons hereenigt!’

 

Juicht Pellico, - ‘waar toch Manzoni toeft?’ -^351.

 

 

 

*

 

 

352.

Deez' stilte spreekt van fierder martelaren!^352.

 

Al werd geen moed zoo gruwzaam ooit beproefd,^353.

 

Misleidende als de vroegste zegemaren,^354.

 

 

355.

Gehuicheld als der vorsten ommekeer,

 

Wanhopige als de leste kansen waren,

 

Hun neêrlaag blonk van onbezoedelde eer!^357.

 

 

348. 't Verlaatne - de eenzaamheid.

349. Moge hij in zijn eenzame ouderdom, toen hij zo dikwijls miskend en teleurgesteld werd, het troostrijke besef gehad hebben, dat hij, de lijdzame, velen tot de heilige strijd voor de vrijheid heeft opgewekt.

351. Manzoni - 1785-1873. Italiaans dichter, toneel- en romanschrijver. Natuurlijk kon hij geen plaats tussen de schimmen innemen, hij leefde nog.

352. Nu volgen nog vier groepen van vier terzinen.

353. Zie aantekening bij vs. 360. Al waren de vroegste zegemaren misleidend, al was der vorsten ommekeer gehuicheld, al waren de laatste kansen wanhopig, toch...

354. In 1848 scheen het alsof de revolutionairen in Italië het zouden winnen. Sicilië en Toscane kregen een grondwet; de Republiek van San Marco (Venetië) en de Romeinse Republiek werden gesticht. Maar bijna al deze vrijheidspogingen werden door Oostenrijk en Frankrijk weer onderdrukt. Potgieter doelt hier voornamelijk op de onderdrukking van Noord-Italië.

357. Hun - Der martelaren vs. 352. Hoofdzin van de in 353 begonnen volzin.

[p. 288]

358.

Geschiedenis beurt haar stift voor krijgsbedrijven

 

Van burg'ren op hun wallen in 't geweer,^359.

 

Toch laat bij: Hulde aan Brescia! zij 't blijven:^360.

 

 

361.

Haar geessel schiet voor Haynau niet te kort;

 

Maar afschuw mag haar vingren doen verstijven,^362.

 

Als zulk een trouw vergeefs het offer wordt!

 

 

364.

Vergeefs? - Sla op die overwolkte blikken,^364.

 

Waarmeê ge in 't heetst des slags u hebt gestort

 

Schoon 't vuur het ros tot steigrens toe deed schrikken.

 

 

367.

Gij, koning! die een kogel tegenjoegt,

 

Of in den dood een ruste u mogt verkwikken

 

Die, vruchteloos, gij van het leven vroegt!

 

 

370.

De kroon, wier wigt te zwaar viel voor uw slapen,^370-375.

 

Waarin zoo scherp een doornenkrans gij droegt,

 

Is door de liefde eens vrijen volks herschapen^{372, 373.}

 

 

373.

Tot sterre, die ter zege heeft geleid!

 

En thans haar glans op 't omgesmeede wapen,^374.

 

Dien heinde en veer op 't glimpend kouter spreidt! -^375.

 

 

359. in 't geweer - in de wapenen om zich te verdedigen.

360. Brescia - Stad in Noord-Italië, op bevel van Haynau gruwelijk uitgemoord tot herstel van de orde (1849).

362. afschuw - voor Haynau.

364. De volgende drie groepen worden elk ingeleid met: Vergeefs? en bewijzen de onjuistheid van vs. 363. Een dichterlijke vertroosting, gericht tot Karel Albert van Sardinië. Hij regeerde van 1831-1849. Zijn bijnaam was il Re Tentenna, de Wankelmoedige. Hij wordt ook wel de Italiaanse Hamlet genoemd. Zie Inl. blz. 29. overwolkte - sombere.

370-375. De kroon, die U zo zwaar woog, is nu een ster geworden, die ter overwinning heeft geleid en die nu haar glans spreidt over de kouters, symbool der welvaart.

372, 373. Nu Italië eenmaal vrij is, waardeert het ook Karel Albert's pogingen om die vrijheid te bereiken. Zij zien hem thans als voorvechter.

374. omgesmeede wapen - nl. 't kouter - ploegschaar, vs.

375. Herinnering aan Jesaja 2: 4. Dien - haar glans, vs. 374.

[p. 289]

376.

Vergeefs? - maar hebt gij trots driedubble rouwe^376-387.376.

 

In ballingschap nooit hopeloos geschreid,

 

Geen oegenblik vertwijflende aan Gods trouwe,

 

 

379.

Hoe smaakt ge 't heil des weêrziens eerst volmaakt^379.

 

Thans juichend tot uw lievlinge en uw vrouwe:

 

‘De kluisters van Venetië zijn geslaakt!’^381.

 

 

382.

o Burger! in den doopnaam u gegeven^382.382-387.

 

Van kindsbeen af door vrome zucht geblaakt

 

Op 't gloriespoor den ziener na te streven,^384.

 

 

385.

Die 't vlammend schrift verstrekken dorst ten tolk^385.

 

Toen 't Belzazar op Babels troon zag beven,^386.

 

In slavernij de redder van zijn volk! -

 

 

388.

Vergeefs? - de lucht mogt wee voorspellend drukken^388-389.

 

Tot straks de zee, verkeerd in dwarelkolk

 

's Lands kiel bij beurt naar 't gapend graf deed bukken,

 

 

376-387. Derde viertal: tot Daniello Manin 1804-1857. Leider van de opstand in 1848 in Venetië. Doge van de Republiek van San Marco. Na Oostenrijks herstel gevlucht naar Frankrijk.

376. Bijzin bij vs.

379. hoofdzin, hebt gij - ook al hebt ge. driedubble rouwe - om de mislukking van de opstand en om de dood van zijn vrouw en zijn dochter.

381. De kluisters van Venetië waren in 1865 nog niet geslaakt, maar Potgieter laat de schim van Manin profetisch het einde der overheersing voorzien.

382. o Burger! die, Daniël als ge heet, van kindsbeen af gloeit van vrome zucht om den ziener Daniël na te volgen.

382-387. Bijstelling bij: ge, vs. 379.

384. ziener - Daniël.

385. 't vlammend schrift - derde naamval. Mene, mene, enz., dat in vurige letters op de wand van de feestzaal werd geschreven, gij zijt gewogen en te licht bevonden, werd door Daniël voor Belzazar, de koning van Babel, vertaald. Daniël V. verstrekken - Onovergankelijk, strekken.

386. 't - 't vlammend schrift vs. 385. Onderwerp. Belzazar - Lijdend voorwerp.

388-389. Laatste vier terzinen. In de eerste twee worden afwisselend de lotgevallen van het Italiaanse schip van staat, die in de vorige drie groepen beschreven zijn, samengevat, dan komt de wending: al dat lijden is niet vergeefs geweest. Een goede loods heeft met vaste hand het slingerend schip in de goede richting gestuurd. Dat bewijst het heden: de vrijheid is bereikt (vs. 399).

[p. 290]

391.

Bij beurt 's lands kiel tot in de wolken bragt,

 

Daar 't vlottend roer den loods had weg zien rukken,^392.

 

Haar leste hope in starrenlooze nacht;

 

 

394.

Gij, staatsman! die de haven niet mogt winnen^394.

 

In wie alleen de hulk gij veilig dacht,

 

Zie, echter ging ze, u zeeg'nend, haar toch binnen;^396-399.396.

 

 

397.

Der manschap, die des kruisses teeken slaat,

 

Straalt louter licht van Rome's tempeltinnen:

 

De vrije kerk verrees in vrijen staat!^399.

392. 't vlottend - door geen krachtige hand gehouden. De komma achter deze regel is van mij.

394. staatsman - Cavour. Zie voor hem de aantekening bij zang XVI 79. Hij stierf in 1861, heeft de eenheid van geheel Italië niet beleefd.

396-399. Eerst in 1870 is de eenheid van Italië volledig geworden. Het gedicht Florence was echter in 1868 reeds voltooid. Potgieter moet dus bedoelen, dat althans het allergrootste deel van Italië sinds 1860 de scheiding tussen wereldlijk en kerkelijk gezag praktisch al kende en (398 naar Rome nog uitsluitend om geestelijk, godsdienstig gezag uitkeek.

396. ze - de hulk, vs. 395. haar - de haven, vs. 394. 397. Der manschap - Derde naamval.

399. De vrije kerk in vrijen staat. Toespeling op leus van Cavour.