Florence

[p. 257]

XVI⁺aant.

Er zweefde een stoet van and're erinneringen,^1.

Den optogt voor, in 't jubelend toongeschal;^2.

't Was groep bij groep, terwijl zij ommegingen,^3.

Langs 't wederzijds zich beurend groen der baan,^4.

Of d'eêlsten uit den voortijd hen ontvingen:^5.

Al wat den storm der eeuwen mogt weêrstaan,

Het huis, 't paleis, de kerk uit Dante's tijden,^7-8.

't Bood schrift of schets zijn deugd vermeldende aan!^8.

Het plein, dat hem vergeefs zich 't volk zag wijden,^9.

De plek, met smarte in 't eeuwig dicht genoemd,^10.

Het grijs gesteent, getuige van zijn lijden,

't Streefde alles naar verzoening door gebloemt! -

Als werd de stad een halle der historie,

In wie alleen de waarheid prijst en doemt,^14.

Verkondde zij haar gruwel en zijn glorie;^15.

Op 't innigst sprak 't haar louterend berouw,

Waar hij den krans, beloofd aan zijn victorie,^17.

Zich nimmer om den schedel winden zou:

+ XVI. DE OPTOCHT.

1. and're erinneringen - Andere dan die van de vorige zang.

2. Den optogt - Derde naamval. Bedoeld is de optocht der vertegenwoordigers van allerlei officiële lichamen. In het verloop van de zang blijkt welke.

3. groep bij groep - der deelnemers aan de optocht.

4. Langs de aan weerszijden versierde straten van Florence.

5. d'eêlsten - Later blijkt wie zijn bedoeld. den voortijd - het verleden.

7-8. De hier genoemde plaatsen waren getuigen van Dante's deugd, die in vs. 9-11 van zijn smart.

8. De op doeken en borden geschilderde tafrelen en gedichten. Uitroepteken van mij.

9. Vgl. Zang VII, vs. 82 en vgg.

10. de plek - Il Battistero in Florence, vgl. Paradiso XXV, vs. 1-10.

14. wie - Dante.

15. zij - de stad, vs. 18. Florence. Nadruk op haar en op zijn - Dante's.

17. Waar - nl. bij het Battistero di San Giovanni. Dante had gehoopt, daar als dichter gekroond te worden. Paradiso XXV 7-9. Hoe 't louterend berouw daar sprak ziet men in vs. 19-24.

[p. 258]

19.

Haar vroegren trots verloochnend voor de deuren,^19.

 

Die 't Sint Joännes toegewijd gebouw^20.

 

Ter hoogte van der wereld wondren beuren,

 

 

22.

Las daar de drom, in kort en kernig schrift,

 

Een hulde die tot juichen riep uit treuren,^23.

 

En schier verdiende op 't brons te zijn gegrift!

 

 

25.

Als of, wanneer Ghiberti werd herboren,^25-30.

 

- Wat mindre hand dorst grijpen naar zijn stift? -

 

Geen nieuwe poort waar voor deez' stof verkoren,^27.

 

 

28.

Haar taaflen niet het weêrgaloos verhaal^28.

 

Des leeds, des lofs van Dante deden gloren,^29.

 

Twee eeuwen zich weêrspieglende in metaal! -^30.

 

 

19. Begin van de 2e groep van 6. De deuren van het Battistero.

20. De eerste druk heeft achter deze regel een overbodige komma.

23. Florence was altijd zeer trots geweest op de bronzen deuren van het Battistero, gemaakt door Lorenzo Ghiberti (1378-1455), Florentijns beeldhouwer en schilder. Deze deuren maakten de kerk tot één der wereldwonderen. De stad verloochende nu echter haar trots op die deuren door er borden voor te zetten, waarop in kort en kernig schrift Dante werd gehuldigd.

25-30. Alsof er, wanneer Ghiberti werd herboren - immers geen minder talent zou zijn graveerstift mogen hanteren - niet een nieuwe poort zou zijn gekozen, waarvan de taaflen (zie aant. bij vs. 28) het verhaal van Dante's leed en roem dan in volle glans zouden weergeven.

27. deez' stof - het weêrgaloos verhaal des leeds, des lofs, vs. 28 en 29. waar verkoren - zou zijn gekozen.

28. Hiervoor: Alsof, vs. 25, herhalen. Haar taaflen - De vakken, waaruit de deuren bestaan. In elk vak is een tafreel afgebeeld.

29. deden gloren - zouden doen glanzen, lett.

30. Twee eeuwen - Het tijdverloop, waarin Dante geleden heeft en waarin zijn roem is opgekomen en verspreid.

[p. 259]

31.

‘Florence mogt alleen zijn krans niet vlechten,’

 

Dus zong de schaar, ‘de witte lelie straal'^32.

 

Vrij reinst en hoogst, wij zustersteden hechten^33.

 

 

34.

Meê blad en bloem in de italiaansche kroon,

 

Den strijder voor der menschheid hoogste regten,^35.

 

‘Den dichter der beschaving aangeboôn!’ -^{35, 36.}

 

 

37.

Was 't louter wijl zijn lied haar hart vervulde,^37.

 

Dat blijk bij blijk van sints geschapen schoon^38.

 

Een nieuw bewijs zijns invloeds haar onthulde?

 

 

40.

Vraag 't iedre kunst en elke tuigt om 't zeerst:^40.

 

De balling dien de wereld nergens duldde,^41.

 

Hij heeft zijn tijd, hij 't nageslacht beheerscht!^42.

 

 

43.

‘'t Verheevne bragt hij binnen ons vermogen,’^43.

 

Riep Giotto's Campanile luidst en veerst;^44.

 

En Brunelleschi bleek hem nagevlogen^45.

 

 

46.

In 't blaauwe ruim, toen hij de zuilenrij^46.

 

Des hoogen doms beschaamde in koepelbogen^47.

 

Als 't luchtgewelf van alle steunsel vrij! -^48.

 

 

32. de schaar - de optogt (vs. 2) der stadsbesturen uit geheel Italië (zie volgende regel: wij zustersteden) en andere officiële vertegenwoordigers. de witte lelie - Toespeling op het wapen van Florence.

33. reinst en hoogst - Overtreffende trappen zonder het.

35. der menschheid - Tweede naamval.

35, 36. Den strijder, Den dichter - Dante, derde naamval.

37. Begin der 3e groep van 6: Dante's invloed; wijl - omdat. zijn - Dante's, haar en ook vs. 39 - der schare, vs. 32.

38. De eerste druk heeft achter deze regel een overbodige komma.

40. 't - Of Dante invloed er op heeft gehad. tuigt - getuigt.

41. Hier doet Potgieter Dante's beschermers te kort.

42. Nadruk op: Hij.

43. hij - Dante.

44. Giotto - Florentijns schilder en architect. Zie zang IV vs. 29. Campanile - Klokkentoren naast de Dom Santa Maria del Fiore in Florence, luidst en veerst - Overtreffende trappen zonder het.

45. Brunelleschi - 1377-1446. Florentijns architect, bouwer van de koepel van de Dom in Florence. hem - Dante.

46. hij - Brunelleschi.

47. beschaamde - beschaamd deed staan, door ze in hoogte te overtreffen.

48. Als - Evenals.

[p. 260]

49.

Daar ging de stoet der Medici gebouwen,^49.

 

Het scholental van smaak en stijl voorbij,^50.

 

Die Raphaël den schepter toevertrouwen;^51.

 

 

52.

En geen die vroeg wat hem dien waardig maakt:

 

Herleefde in zijn gezegendste aller vrouwen,^53.

 

Niet 't Ideaal dat Dante heeft geblaakt?^{53, 54.}

 

 

 

*

 

 

55.

Muzijk van veer'! - der schare blikken tolken^55.

 

Het welkom nieuws dat de optogt 't plein genaakt

 

Met de open zin der zuidelijke volken,^57.

 

 

58.

Een geestdrift die hun feest meer feestlijks geeft^58.

 

Dan 't gulden blaauw waar langs geen zweem van wolken,^59.

 

Dan 't wimplental dat van deez' masten zweeft; -

 

 

61.

Al nader komt het wappren der banieren,

 

Waarop het dicht der middeleeuwen leeft,^{62, 63.}

 

Ironisch ons beschamend door de dieren, -

 

 

64.

Al nader komt de breede mannenschaar,

 

Een achtbaarheid bewarende in manieren,

 

Of de open markt eens vorsten halle waar'! -

 

 

49. der Medici gebouwen - Derde naamval. Der gebouwen v.d. Medici voorbij.

50. scholental - De Medici verzamelden veel kunstenaars om zich heen; hun paleizen waren daardoor als het ware scholen voor smaak en stijl. Komma achter: stijl.

51. Die - Smaak, en stijl, vs. 50. Raphaël - 1483-1520. Italiaans architect en schilder. Van 1514 af had hij het oppertoezicht op het bouwen van de St. Pieter in Rome.

53. gezegendste aller vrouwen - Madonna.

53, 54. Uit Raphaël's Madonna's spreekt hetzelfde ideaal, dat Dante had, samen te vatten in de woorden: schoonheid en vroomheid. Dit maakt Raphaël waardig de schepter te voeren.

55. Potgieter bevindt zich als toeschouwer op het plein voor Santa Croce. Eerste vier: het aankomen van de optocht.

57. Hoort bij tolken, vs. 55.

58. Herhaal hiervoor: Met, vs. 57.

59. Lees hierachter: zweeft, het ww. uit de volgende regel.

62, 63. het dicht der middeleeuwen enz. - o.a. dierfabelen.

[p. 261]

67.

Wiens aêm volstaat dat hij de rij van steden,^67.

 

Wie 't vreemde juk hier vroeger dubbel zwaar^{68, 69.}

 

De schoudren drukte om 't glorierijk verleden,^69.

 

 

70.

Dat iedre ster van dezen trans hij noem?^70.

 

Geene enkle faalt! in 't onafhanklijk heden,

 

Wedijvrende uit naar nieuwen eendragtsroem! -^72.

 

 

73.

Itaalje dreigt hare armoê zich te schamen:^73.

 

Europa bragt der schoone lettren bloem^74.

 

In gindsche groep ten sier des dags hier zamen,

 

 

76.

En zedig slechts stelt zij haar priest'ren voor,^76.

 

Maar gast bij gast zijn 't welbekende namen,

 

Vast toegejuicht in aller kennis koor! -^78.

 

 

79.

Der pers een plaatse! Als had zij die te vragen,^79.

 

Als won Cavour door haar niet 's werelds oor,^80.

 

Het woord dat licht uit iedren nacht doet dagen,^81-84.

 

 

82.

De magt wel vaak maar steeds vergeefs misbruikt,

 

Daar 't morgen, mogt de logen heden slagen,

 

Daar 't morgen dien, weêr stralen schietend, fnuikt! -^84.

 

 

67. Een groep van zes begint. Beschrijving van de optocht. de rij van steden - Alle Italiaanse steden waren vertegenwoordigd.; Hoofdzin.

68, 69. Bijv. bijzin bij: rij, vs. 67.

69. om - wegens.

70. ster en trans zijn beeldsprakig gebruikt.

72. Wedijvrende uit naar enz. - in onderlinge wedijver er op uit om nieuwe roem te behalen.

73. armoê - armoede aan grote mannen.

74. Hier volgen dus de afgevaardigden uit andere landen. De eerste druk heeft achter deze regel een overbodige komma.

76. zedig - bescheiden. Nadruk op: haar. priest'ren - dienaren der kunst en wetenschap.

78. Elk reeds op zijn gebied van wetenschap bekend. Aller distributief op te vatten.

79. Der pers - Derde naamval. Aan het begin van de stoet liepen de vertegenwoordigers van de pers.

80. Cavour - Camillo 1810-1861. Italiaans staatsman, hielp Italië's eenheid en onafhankelijkheid tot stand brengen. Hij was een groot voorstander van drukpersvrijheid.

81-84. Karakteristiek van de pers (81) en vrijheid van drukpers.

84. dien - de logen.

[p. 262]

85.

Ristori komt! Sprei 't geurigste der loovren,^85.

 

Reik d'eêlste roos die in uw gaarde ontluikt,^{85, 86.}

 

Der kunstnares, wier blikken ons betoovren,^87.

 

 

88.

Wier stem zoo 't reinste als ruwste hart gebiedt,

 

Die mogt ze alreeds ons halfrond zich veroovren,

 

Ook 't nieuwe dra aan hare voeten ziet!^90.

 

 

91.

Toch zou haar hier elk eereblijk doen blozen;

 

Staat daar omhuld het beeld des meesters niet?^92.

 

Voor zulk een lier gaan mom en dolk en broozen^93.

 

 

94.

Eerbiedig schuil! Te regt heeft aan zijn voet^{94, 95.}

 

Haar luistrend oor al vroeg een plaats gekozen,

 

Verbaast u nog haar heerschen op 't gemoed? -

 

 

97.

Een sombre stilte als rouwdraagt heel de schare,^97.

 

Een handgeklap dat de aarde daav'ren doet!

 

‘Venetie naakt!’ En door dat woord verklare

 

 

85. Nieuwe groep van 4. Ristori 1821-1885 een zeer bekende actrice; zij trad ook op tijdens de Dantefeesten. Toen Potgieter zijn gedicht schreef, zal men zich haar in Nederland nog wel herinnerd hebben: in 1857 was zij in Amsterdam geweest. (zie hierover Herinneringen uit de Levensjaren van Mr. H.P.G. Quack, blz. 42, 43). Potgieter schijnt een groot bewonderaar van haar te zijn geweest. Mevrouw Bosboom schrijft hem 31 Juli 1859: ‘Wat hebt Gij veel genoten, dat Gij haar dikwijls hebt gezien.’ In de Catalogus van de Potgieterbibliotheek vindt men op biz. 171 vermeld: Repertoire de Mme A. Ristori. Inhoudsopgave; gedicht van W. Hofdijk, affiches.

85, 86. Sprei enz. - Gebiedende wijs tot een denkbeeldig publiek.

87. Der kunstnares - Derde naamval.

90. 't nieuwe - Amerika. In 1866 maakte zij daar met veel succes een tournee.

92. des meesters - van Dante, die ook haar meester is geweest.

93. zulk een lier - als van Dante nl. mom en dolk en broozen - Attributen van het toneel. Broozen - toneellaarzen.

94, 95. Terecht heeft ze toen ze jong was al naar Dante geluisterd.

97. Nieuwe groep van vier. De vertegenwoordigers van Venetië, dat nog niet tot het vrije Italië behoort, komen op het plein aan met omfloerst banier. De Venetiaanse vlag wordt gehesen (103-105).

[p. 263]

100.

Zich d'ommekeer: gij ziet het, floers omhuift^100.

 

Der uitgeweeknen standert. Maar nu stare

 

Uw blik als aller op ten trans. Er wuift

 

 

103.

Een bonte rij van vlaggen; doch daar boven,

 

Van hoogen mast de wieken beurend, stuift

 

Sanct Marci Leeuw ter zege!.... Wij gelooven^105.

 

 

106.

Zoo willig wat wij wenschen! Is het vremd,

 

Dat zich de hoop der jonkheid niet laat dooven?

 

Dat zelfs het hart der grijsheid er in stemt? -^108.

 

 

109.

‘Heil, Rome! heil.’ Naar 't wapen, een wolvinne,^109-114.

 

Waar zuigend zich het tweelingpaar aan klemt,^110.

 

Wijst hand bij hand. Toch daagt van gindsche tinne^111.

 

 

112.

Geen Mars ter hulp, - en bij de braafsten geldt,^112.

 

Niet de aanspraak slechts dat d'eenheid overwinne,^113.

 

Ook d'afkeer die te danken aan 't geweld!

 

 

115.

Verdient misschien een zwakheid mededoogen,^115.

 

Die zoo veel prijs op aardschen luister stelt,^116.

 

Of deez' den glans des hemels kon verhoogen,^117.

 

 

100. ommekeer - van sombere stilte in daverend handgeklap.

105. Sanct Marci Leeuw - Het wapen van Venetië, oudtijds de Republiek van San Marco, is een leeuw met een boek.

108. er in stemt - mee instemt met de hoop der jeugd. Dus: dat de ouderen in hun hart ook hoop koesteren.

109-114. De vertegenwoordigers van Rome in rouwgewaad, maar een banier met de Italiaanse kleuren voerend, komen aan. Rome behoorde nog niet tot het Koninkrijk Italië.

110. het tweelingpaar - Romulus en Remus, stichters van Rome. Volgens een legende door een wolvin grootgebracht.

111. van gindsche tinne - uit Rome. Daar wilde men wel de Eenheid, maar men wilde die verwerven zonder geweld: Zie vs. 113-114.

112. Mars - God van de oorlog, staat hier voor gewapende macht.

113. de aanspraak - de eis.

115. Toegevende bijzin bij 118, hoofdzin. zwakheid - Van Paus Pius IX. Zie de aantekening bij vs. 127.

116. Bijvoeglijke bijzin bij: zwakheid, vs. 115.

117. Of - alsof. deez' - aardschen luister, vs. 116. den glans des hemels - de glans van de geestelijke macht, door God verleend.

[p. 264]

118.

Regt heeft het, regt op elks eerbiedenis,^118.

 

't Vertrouwen dat aan 't louter zeedlijk pogen

 

Alleen de zege in 't eind gewaarborgd is!

 

 

121.

Wat juichtet gij, wijl haast zeshonderd jaren^121.121-126.

 

Vervlogen, sints van 't vroomste hart gewis,^122.

 

Hier Dante's geest u de' oorlog dorst verklaren,^123.

 

 

124.

Arm Rome! dat in tweeërlei gezag,^124.

 

Zoolang vergeefs het strijdige woudt paren?

 

Al zwaarder valt u 't worstlen dag aan dag!

 

 

127.

O achtbaar hoofd! besneeuwd met dunne vlokken,^127.

 

't Geen wel de last der driekroon buigen mag,^128.

 

Gedurig als ge uw zetel voeldet schokken;^129.

 

 

118. het - Voorlopig onderwerp, 't Vertrouwen, dat enz., vs. 119.

121. gij - arm Rome, wijl - omdat.

121-126. Hoe zoudt gij kunnen juichen arm Rome, daar het nu al 600 jaar geleden is, dat Dante de vereniging van wereldlijk en geestelijk gezag de strijd aanzegde, en al valt de strijd voor uw verkeerd beginsel u dagelijks zwaarder, gij nog niet inziet, dat geestelijk en wereldlijk niet gepaard kunnen worden.

122. van 't vroomste hart gewis - zeker van het vroomste hart. Onderwerp hiervan is: Dante's geest, vs. 123.

123. Hier - In Florence.

124. tweeërlei gezag - wereldlijk en geestelijk.

127. Nieuwe groep van vier: Paus Pius IX. In 1846 werd hij Paus. Aanvankelijk steunde hij de nationale beweging, maar in 1848 kwam het tot een breuk met de revolutionnaire partij, die de Romeinse Republiek stichtte. De Paus vluchtte uit Rome en kwam pas terug toen Franse troepen de Rom. Republiek bezet hadden (1850).

128. 't geen - dat (lijdend voorwerp). de last - onderwerp. driekroon - Pauselijke tiara. Symbool van de lijdende, strijdende, en triumferende kerk; en van de drievoudige waardigheid van de Paus: als priester, leraar en koning.

129. Voortdurend als de pauselijke troon werd bedreigd.

[p. 265]

130.

Hoe week van u de vaderlandsche geest,

 

Daar vreemde wacht op 't Vaticaan getrokken,^131.

 

Voor eigen volk ten schild u is geweest!

 

 

133.

O kloek vernuft! dat in der menschen harten,

 

Als legden ze u hun roersels open, leest,

 

En toch den toorn der heerschzucht niet dorst tarten^135.

 

 

136.

Die vergde dat ge een staatsgreep zeegnen zoudt;^136.

 

Wat hebt gij, prooi der foltrendste onzer smarten,^{137.137, 138.}

 

Uw stille cel al zelfverwijt vertrouwd!

 

 

139.

O Pius! dien we om tal van deugden eeren,^139-144.

 

Op Petri stoel schaars dus vereend aanschouwd,

 

Den stugste zou uw zielvol oog bekeeren,

 

 

142.

Wanneer gij, met den herdersstaf vernoegd,

 

Niet 's werelds glans, maar slechts den wensch des Heeren,

 

Geloof en hope en meer nog liefde vroegt!.... -

 

 

145.

't Gejuich houdt op: Florence kwam! - En leste,^145.

 

Maar liefste zoo ge om Dante rouwe droegt,

 

Ontwaart gij haar, die al wat d'aarde restte^147.

 

 

148.

Van zijn gedaante in marmren graf besloot

 

En zelfs voor 't feest die asch niet gaf ten beste,

 

Ravenna, trouw in leven en in dood! -^150.

 

 

131. vreemde wacht - Franse troepen.

135. der heerschzucht - Lodewijk Napoleon, later Napoleon III.

136. staatsgreep - De staatsgreep van 2 Dec. 1851, waarbij de Franse President Lodewijk Napoleon, gekozen voor vier jaar, zich voor 10 jaar met monarchale macht liet bekleden. Daar de Paus van hem afhankelijk was, achtte hij het het beste de staatsgreep goed te keuren.

137. foltrendste onzer smarten - zelfverwijt, vs. 138.

137, 138. Veronderstelling van Potgieter.

139-144. De vertegenwoordigers van Florence en Ravenna en het moment van de onthulling.

145. leste - als laatste.

147. d'aarde - derde naamval.

150. Komma achter: Ravenna.

[p. 266]

151.

De trommen slaan, de krijgsklaroenen spelen,^151.

 

's Lands vaandel rolt Savoijes kruis ons bloot,^152.

 

Het ‘leve!’ klinkt uit honderd duizend kelen

 

 

154.

Het luchtruim door, - Itaalje's koning kwijt,^154.

 

Niet enkel door in 't lief en leed te deelen

 

Des volks zich trouw van d'eischen van zijn tijd,

 

 

157.

Hij wijst terug wie voor zijn komst hem vleide:’^157.

 

‘'t Is Dante die mijn gulden degen wijdt!’^158.

 

En geeft het sein dat liefde smachtend beidde!^159.

151. krijgsklaroenen - krijgstrompetten.

152. Savoijes kruis - Het kruis uit het wapen van Savoye is in de Italiaanse vlag opgenomen.

154. Itaalje's koning - Vittore Emanuele I. Hij regeerde van 1849-1878.

157. Hij wijst terug wie hèm toejuicht.

158. Het gemeentebestuur van Florence had de koning bij deze gelegenheid een gulden degen aangeboden, waarin gegraveerd was: ‘Dante de eerste koning van Italië’ en: Purg. VI 113-114. Kom! Zie uw Rome in klacht het hoofd ontblooten, Verweduwd, eenzaam, nacht en dag u vragen: Waarom, mijn Keizer, hebt ge mij verstooten?

159. het sein - tot onthullen.