Florence

[p. 227]

XIII⁺aant.

o Zorg voor 't Aardsche! o valsche syllogismen!^1.

Om wie de ziel te vaak haar vlugt verlaagt:^2.

De een wijdt zich 't regt, en de ander d'aphorismen;^3.

De vrome dingt naar priesterlijken staf;

't Geweld verstrikt het volk in zijn sophismen;^5.

Aan weêuw en wees neemt roofzucht 't erfdeel af;

Deez' gaat om winste op zee zijn leven wagen;

Die zoekt een ambt, schoon 't nooit dan ondank gaf;

De luiheid rekt door niets te doen haar dagen;

De lust verkort die, mits hij zwelgend leef;^10.

Terwijl ik thans van al dat wee ontslagen

Met Beatrice in hoogen hemel zweef!’^12.

Het pijnenwoud waardoor die woorden klonken,^13.

- Waarvan zoo flaauw een wedergalm ik geef, -^14.

Scheen Dante's blik in 't mijmeren ontzonken;

+ XIII. DICHTERLIJKE TRIOMF: 'T PARADIJS.
Potgieter stelt het hier voor, of Dante II Paradiso dichtte in de Pineta (het pijnenwoud) van Ravenna. De eerste groep van vier terzinen is een vertaling van enkele regels uit II Paradiso (XI 1-12).

1. valsche syllogismen - met een syllogisme - een sluitrede - kan men iets bewijzen dat onjuist is, vandaar: valsche. Bv. 1. Alle Fransen zijn lichtzinnig.

2. Jan is een Fransman.

3. Dus: Jan is lichtzinnig. 3. zich wijden aan de aphorismen - medicijnen studeren. De Aphorismen is de titel van een bekend werk van de Griekse arts Hippokrates, 460-377 v. Chr.

5. sophismen - drogredenen.

10. die - de dagen (zie vs. 9). mits - neemt met een korter leven genoegen, mits hij daarin zwelgen kan.

12. Met Beatrice - Zij is zijn leidster in II Paradiso.

13. Hier begint een tweede groep van vier terzinen die met de derde de beschrijving van het bos, waarin Dante de voorafgaande regels dichtte, vormt.

14. Waarvan - waardoor (13), waarvan lelijke herhaling.

[p. 228]

16.

Het kreupelhout, waaruit hij 't binnenging,

 

Dat heinde en veer met bloem en bes mogt pronken,

 

Toen de uchtendmist nog om deez' kruinen hing,

 

 

19.

De stilte, die hij onder 't oud geboomte

 

Gezeteld dacht, daar hem 't gewelf ontving^20.

 

En fluks den tred verzachten deed van schroomte, -

 

 

22.

Een geur, zoo frisch als slechts de hars er slaakt,

 

Door veerkracht ons bevrijdende van loomte,

 

Die 't glijden over naalden weelde maakt, -^24.

 

 

25.

Het zoet geluid, dat wijkt om weêr te keeren,^25.

 

't Gekir der duive op 't nest te vroeg ontwaakt,

 

Als 't gaaiken nog den kop houdt in de veeren, -^27.

 

 

28.

Een koelte, die zijn voorhoofd stralend kust,^28.

 

Wat lommerscherm de suiz'ling zocht te weren,^29.

 

Sints ze op de zee gewekt werd uit haar rust, -^30.

 

 

31.

Der hagedis verschijnen en verdwijnen,^31.

 

Hervonklende als de stoornis is gesust^32.

 

Die de appel stichtte ontvallen aan de pijnen, -

 

 

34.

Al wat op 't mos de schemering hem bood

 

Was weggebleekt tot wisschens toe der lijnen,^35.

 

Hoe zoet hij ze in heur zachtheid straks genoot.^36.

 

 

20. daar - toen. 't gewelf - de zich naar elkaar toebuigende takken der bomen vormen als het ware gewelven.

24. Die - veerkracht, vs. 23.

25. dat wijkt om weêr te keeren - dat wegsterft om dan weer opnieuw duidelijk te klinken.

27. 't gaaiken - de vrouwelijke duif.

28. zijn - Dante's.

29. Wat lommerscherm enz. - Hoe dicht het bos ook was, de koele zeewind drong er in door.

30. de zee - de Adriatische Zee.

31. Der hagedis - Tweede naamval.

32. Hervonklende - De fonkelend gekleurde hagedis, die verschrikt gevlucht was toen een denneappel afviel, komt weer te voorschijn als enz.

35. Hij merkt het alles niet meer op, omdat hij in mijmering weer voor zich ziet, hoe het in het verleden is geweest.

36. straks - zo even, toen hij het bos inging.

[p. 229]

37.

Een and're nu dan toen, voor tal van jaren,^37.

 

Hij vaak het feest van 't weidsche hof ontvlood,

 

Om eenzaam naar den melkweg op te staren,

 

 

40.

Of, langs den zoom der middellandsche zee

 

Te droomen dat het murmlen van die baren^41.

 

Melodisch smolt in zijn verliefde beê!

 

 

43.

Een and're nu dan die geloovig treurde^43.

 

Tot lieflijk licht allengs den trans ontgleê,^44-47.

 

En straks de verw der hoop het landschap kleurde,

 

 

46.

Waaruit een vooglenzwerm, een vlindervlugt,^{46, 47.}

 

Een vesperklank zich zoo aandoenlijk beurde,

 

Als won de kunst haar lauwer in een zucht;^48.

 

 

49.

Geheel zijn ziel vervuld van hooger dichten,^49.

 

Door sfeeren voor wier omvang hij niet ducht,

 

Daar hem 't geloof van star tot star zal rigten!

 

 

52.

Wat voorgevoel dier weelde schonk hem hier,^52.

 

't Op eens het woud herscheppend morgenlichten,

 

Die vista schittrend van veelkleurig vier!^54.

 

 

37. Begin der vierde groep. Dante is veel veranderd sinds zijn jeugd. toen, voor tal van jaren - toen hij de Vita Nuova schreef.

41. Komma door mij weggelaten.

43. die geloovig treurde - Potgieter denkt hier waarschijnlijk aan de tijd na het verlaten van de Inferno voor de weg der redding door loutering Dante duidelijk is geworden.

44-47. Tot enz. - de tijd van II Purgatorio.

46, 47. vooglenzwerm, vlindervlugt, vesperklank - Toespelingen op Purg. II 124 vgg, X 124, 125; VIII 5, 8.

48. Als - Alsof. Alsof de kunst van het gevoelde hoogste was.

49. Begin der vijfde groep. Dante is geheel verdiept in het dichten van II Paradiso. hooger dichten - het bezingen van verhevener onderwerp.

52. Onderwerp van schonk is morgenlichten, vs. 53; en: Die vista, vs. 54. (Zie nl. de komma achter vs. 52). dier weelde - van de weelde, het geluk, dat hij in het Paradijs zou ondervinden.

54. vista - uitzicht; Italiaans (in de 19e eeuw veel gebruikt). Ook onderwerp van schonk, vs. 52.

[p. 230]

55.

Waar ginds het groen, door 't sterker overleenen^55.

 

Van wederzijds hoog zwatelenden zwier,^56.

 

Ten tempelpoort de twijgen mag vereenen,

 

 

58.

Daar was 't een wijl zijn phantasie te moê,

 

Als zag een drom druïden hij verschenen,^59.

 

Als rustten zij ter offerand zich toe.

 

 

61.

Een weêrschijn vangt de dubble reeks van stammen^61.

 

Des fakkelgloors die naar de houtmijt spoe'

 

En 't blanke span van stieren biede in vlammen!....

 

 

64.

Of thans nog spraak van gruwb're slagting waar,^64-69.

 

Of langer 't bloed van geiten, vaarzen, rammen,^65.

 

De treden mogt bezoedlen van 't altaar!^66.

 

 

67.

Zoo menschenziel zich heffen wil ten hoogen,

 

Dat ze opwaarts dan met de eigen wieken vaar'^{68, 69.}

 

Die de ochtend beurt uit de ongekorven bogen:^69.

 

 

70.

Het licht vloeit voort met onweerstaanbren drang

 

En 't lommer, van den goudglans overtogen,

 

Wedijvert in gegeur als in gezang!

 

 

 

*

 

 

55. overleenen - overleunen. In de eerste druk staat een komma achter deze regel; het is beter die weg te laten.

56. hoog zwatelenden zwier - der ritselende sierlijke bomen.

59. druïden - Keltische priesters. Het leek Dante, of hij een drom druïden zag, die zich bij fakkellicht opmaakten om te gaan offeren.

61. de dubble reeks van stammen - in het pijnenwoud van Ravenna.

64-69. Dante's gedachten. thans - in zijn tijd.

65. vaarzen - jonge koeien.

66. Denk hierachter: zoals dat in de heidense tijd gebruikelijk was. Neen! Nu is het heel anders! Zie vgg. regels.

68, 69. Dat ze dan met dezelfde wieken opvare, als waarmee de dageraad zich verheft uit het bos, waarvan de bomen op natuurlijke wijze een tempel vormen (zie vs. 55-57). ongekorven - onbewerkt.

69. ongekorven bogen - natuurlijke gewelven. Vgl. Hooft Baeto, vs. 458. Dit dichterlijke beeld van Hooft, opgeroepen door de woorden van Tacitus: Germ. IX, XLIII; Ann. 1 61, II 12, is door veel 19e eeuwse dichters overgenomen en uitgewerkt (Prof. J.W. Muller, Ts. voor Ned. Taal en Lett., XLIX, p. 187). Ook vs. 64 en 66 zijn herinneringen aan Baeto, vs. 495 vgg.

[p. 231]

73.

Ravennaas woud! dat hij tot kerk dorst wijden,^73-90.73.

 

Bij 't wandlen door uw hoogen zuilengang,

 

Altaren ziende in bloesems van weêrszijden,

 

 

76.

Als rozenboschje of kamperfoeliedreef

 

Langs duizend blaên de paarlen neêr liet glijden,^77.

 

Waarin het licht zoo gaarne vonklen bleef;

 

 

79.

Gij lommer! die de smeltendste der koren,

 

Hoe zacht de rei door heil'ge halle zweef,^80.

 

Beschamen mogt, daar uit uw blanken doren,^81.

 

 

82.

Of 't wieglen langs van uwe acacia,

 

De nachtegaal zich niet bij wijl deed hooren,^83.

 

Zijn dank en lof er beurt hield vroeg en spa;^84.

 

 

85.

Ravennaas woud! laat fier uw toppen rijzen,

 

Al deinst, al droogt het meir van Adria,^86.

 

Uw groene kruin mag nimmermeer vergrijzen;^87.

 

 

88.

Ruischt, kroonen! ruischt door wentlende eeuwen heen,

 

Het wereldrond heeft nog geen dom te wijzen,^89.

 

Waar als in u geloofd is en gebeên!^90.

 

 

91.

Sints, als haar Heer, van uit den nacht der graven^91.91.

 

Onsterfelijk de Christenheid verscheen,

 

Om straks in basiliken hooger gaven,^93.

 

 

73-90. Het middenstuk van deze zang. Het bestaat uit vijf groepen van 6 terzinen. 73-90. Groep van zes. Eén volzin; vs. 85 is de hoofdzin.

73. hij - Dante.

77. paarlen - dauw n.l.

80. Hoe zacht het gezang ook door een kerk ruise.

81. doren - meidoorn, hagedoorn of sleedoorn. Deze hebben alle witte bloemen (vandaar blanken).

83. niet bij wijl - niet maar zo nu en dan; het is een tegenstelling tot vroeg en spa in de volgende regel: voortdurend.

84. Denk hiervoor: Maar.

86. deinst - doordat het land is aangeslibd, lijkt het alsof de Adriatische Zee zich heeft teruggetrokken.

87. nimmermeer-nooit.

89. te wijzen - aan te wijzen.

90. u-heeft de nadruk, geloofd en gebeên - door Dante.

91. Sints...., 97En..., 103 En...., bijzinnen van tijd bij de in 109 beginnende hoofdzin, als - evenals. Heer - Christus.

91. den nacht der graven - de Catacomben, onderaardse, overwelfde grafkamers der eerste Christenen in Rome. Ze dienden ook als schuilplaats bij vervolgingen. Evenals Christus uit het graf, verrezen de Christenen uit de Catacomben. Later konden zij openlijk in de basilieken hun godsdienst uitoefenen (zie vgg.).

93. basiliken - langwerpig-vierkante gebouwen met zuilenrijen in oud Rome voor handel of rechtspraak, later, toen het Christendom openlijk mocht worden beleden, 4e eeuw na Chr., voor christelijke kerken gebruikt.

[p. 232]

94.

Dan 's handels god daar spreiden mogt ten toon,

 

Dan 't regt er ooit bewaakte met zijn staven,^95.

 

't Gemoed te biên, der trouwe waardig loon,^96.

 

 

97.

En vroomheid fluks den breeden grondslag delfde

 

Voor bogenbouw, niet Hem bestemd ter woon,^98.

 

Die 't hemelrond zich tot een voetbank welfde,^99.

 

 

100.

Voor trans, waaruit, onzigtbaar ons nabij,

 

Hij heden, morgen, eindeloos dezelfde

 

Elk nieuw geslacht door Zijnen heildoop wij', -

 

 

103.

En naast die vont zich vaak een toren beurde^103.

 

Wier klok weleer de koene burgerij^104.

 

In 't wapen riep als twist de stad verscheurde,

 

 

95. staven - tekenen van waardigheid der hoge Romeinse magistraten.

96. Een waardig loon voor de trouw zijn de hogere gaven (vs. 93), die het gemoed worden geboden. der trouwe - tweede naamval. Zie de aant. bij vs. 91.

98. Voor bogenbouw en: Voor trans, vs. 100 - van Romaanse baptisteriums, doopkerken, niet... ter woon - Hierop valt de nadruk. Deze kerken waren niet bedoeld als woning der godheid, zoals de heidense tempels.

99. Die immers het hele hemelrond tot een schemel voor zijn voeten maakte. Toespeling op Jesaja 66: 1 of Handelingen 7: 49. Die is het onderwerp van welfde.

103. Zie de aant. bij vs. 91. En naast etc. - De klokketoren werd los van de kerk gebouwd, vont - doopvont, zich beurde - zich verhief.

104. weleer tegenover voortaan, vs. 106. Vroeger betekende klokgelui: te wapen! Nu: ‘er is vergeving voor uw zonden’ (zie vs. 108). Deze tegenstelling is niet geheel juist. Tot laat in de Middeleeuwen was klokgelui een alarmsignaal, men luidde bij oproer, brand, enz.

[p. 233]

106.

Maar voortaan boô des vredes dag en nacht,

 

Aan ied're ziel die hare ellend betreurde^107.

 

De blijde mare: ‘er is vergeving!’ bragt, -

 

 

109.

Sints groet de zon, zij 't wester- of zij 't ooster-^109-111.

 

Geen landschap meer dat niet tot tinnewacht^110.

 

Het teeken heft in 't lijden ons ten trooster;

 

 

112.

Waar ook haar vloed van stralen blinkt in 't zwerk,

 

Daar beemd aan bosch zich schakelt rijst een klooster,^113.

 

Uit ied're groep van stulpen stijgt een kerk!^114.

 

 

115.

Wat offrental de verre tocht durf' vragen^115.

 

Noch alp noch zee stelt langer 't Noorden perk,

 

In wedstrijd zich met Zuiderbouw te wagen;

 

 

118.

De rijkdom biedt zijn schatten ongevergd,

 

't Is de armoê lust haar penning bij te dragen,^119.

 

't Geloof verzet in marmer weer 't gebergt!^120.

 

 

121.

Geen siersel moog die logge steen gedoogen

 

Daar 't grove grein des kunst'naars beitel tergt,^122.

 

Hoe willig welft hij in de lucht zijn bogen,^123.

 

 

107. Aan ieder, die berouw over zijn zonden had, enz. 109. Zie de aant. bij vs. 91.

109-111. Sinds groet de zon, hetzij in het Oosten, hetzij in het Westen, geen landschap meer, of op een toren staat als wachter het kruis, het teken, dat ons in ons lijden tot troost is.

110. De eerste druk heeft een komma achter deze regel. Het vergemakkelijkt het begrip deze weg te laten.

113. Daar - Waar.

114. Tot zelfs de kleinste dorpen hebben een kerk.

115. Hoe moeilijk en kostbaar de tocht van Noord naar Zuid, en terug, waarop de bouwkunst bestudeerd werd en materiaal vervoerd, ook moge zijn etc.

119. penning - Toespeling op: Het penningske der weduwe, Markus 12: 42.

120. Toespeling op: I Corinthe 13: 2.

122. 't grove grein - De grein van de bouwsteen, aan de onderkant van de kerk, is te grof voor een beeldhouwersbeitel. Daar -Daar, waar. tergt - uitdaagt.

123. hij - die logge steen, vs. 121. Wel laat die logge steen zich gewillig welven tot bogen in de lucht, in de lucht - Tegenstelling tot vs. 122. Daar enz.

[p. 234]

124.

Waarom de lent haar kransen schijnt te slaan;^124.

 

De vrome zin geeft beeldend alvermogen:^125.

 

Een heilgenschaar bidt uit de nissen aan!^126.

 

 

127.

En echter, schoon die templen zijn verrezen,^127-144.127.

 

Wijl 't menschenkroost ze eerst zuchtende ingegaan^128.

 

Zich straks zoo blijd den heilweg zag gewezen, -^129.

 

 

130.

Schoon vaak de dank in tranen overvloot,^130-162.130.

 

Als 't was of Hij wiens trouw de lippen prezen,^131,132.

 

De toekomst voor der boete blik ontsloot, -

 

 

133.

En de eêlsten van geslachte tot geslachte^133.

 

Wier harte Hem zijn zoetste bloesems bood^134.

 

De vleuglen des gemoeds en der gedachte

 

 

124. Die bogen worden met blad- en bloemmotieven versierd (van een andere steensoort, bedoelt Potgieter waarschijnlijk) zo sierlijk en natuurgetrouw, dat het is alsof de lente zelf de versieringen aanbrengt.

125. De vroomheid der kunstenaars geeft hun het vermogen alles uit te beelden.

126. hs. die nissen in plaats van: de nissen.

127-144. Vierde groep van zes; hier begint de tegenstelling, die in de vijfde groep pas wordt uitgewerkt.

127. En echter, schoon.... 130. Schoon, 133. En....

128. Wijl - Daar.

129. den heilweg - de weg tot het heil, door de kerk gewezen.

130-162. In ‘De Salon’ van 1886, 2e jaargang, 9e afl., schreef A. de Mare, ps. van Albert Verwey: ‘Het is een van de verdiensten van Potgieter, dat hij voor het schrijven van stemmingen, die vroeger de grootste hoeveelheid dichterlijke ongezienheid noodig hadden om vers te worden, zooveel werkelijk geziens heeft gebruikt. Hooge, hartstochtelijke stemmingen, die de dichters van de Bilderdijksche school sinds lang niet anders wisten weer te geven dan door de hooggolvende opgewondenheid van rhetorische hyperbolen, heeft hij uitgedrukt door concrete, zaakrijke, dingen benoemende taal.’ en verder: ‘....dat deze kunst wel het tegenovergestelde van realistisch mag genoemd worden. De dichter bedoelt alles behalve iets te vertellen van de werkelijkheid. Hij wil uitdrukken wat hij voelt voor Dante's mystieke adoratie van de Godheid. Irreëeler kan het niet, dunkt me.’

130. Ofschoon men dikwijls schreide van dankbaarheid...

131,132. Als het was of Christus tot het inzicht bracht, dat men door boete zijn schuld kon delgen.

133. En ofschoon er dus al lang een omhoog stijgend geloof was.... (145) toch is al die eeuwen niemand's geest zo hoog opgestegen als die van Dante.

134. zijn hoort bij harte.

[p. 235]

136.

Verhieven in allengs meer stoute vlugt,

 

Tot hunne ziel niet maar getroost verwachtte,^137.

 

Tot zij zich vast mogt baden in genucht,^138.

 

 

139.

En enklen reeds, als hen de bloemfestoenen^139.139.

 

Die 't kleurig glas er ophief in de lucht^140.

 

Bij 't avondrood verlokten tot visioenen,

 

 

142.

Een weêrgalm vingen van der englen wijz',^142.

 

Een hooger beemd dan d'aardschen zagen groenen,

 

Er zweefden tot in 't hemelsch paradijs, -

 

 

145.

Toch is geen heilige in zijn mystisch droomen,^145-162.

 

Geen dichter, schoon met Milton's vaart die rijz',^146.

 

Ooit zoo als Dante in waarheid opgenomen

 

 

148.

Waar alles licht in laaijen luister drinkt,^148.148-150.

 

Waar door dien glans slechts hemelhallels stroomen

 

En wat zich ook bewege stralend blinkt!

 

 

151.

Of houdt gij niet, door gulden wolk gedragen,^151.

 

Waarlangs 't muzijk der heldre sfeeren klinkt,^152.

 

Op Beatrice als hij den blik geslagen?^153.

 

 

154.

Er hoorend wat geen oor ooit heeft gehoord,^{154, 155.}

 

Er ziende wat geen oogen immer zagen,

 

Daar 't eeuwig heil in haar hem 't zoetste gloort?^156.

 

 

137. maar - slechts, alleen maar. verwachtte-de hemelse zaligheid nl.

138. vast - reeds.

139. En ofschoon enz.

139. En...., bijzinnen bij de hoofdzin, beginnend in 145: Toch.... 127. En echter, schoon.... Maar toch, ofschoon....

140. Die 't kleurig glas er ophief - op de gebrandschilderde ramen.

142. van der englen wijz' - van het gezang der engelen.

145-162. Vijfde groep van zes.

146. Milton - 1608-1674. Engels dichter. Hij schreef: Paradise Lost en Paradise Regained.

148. Waar - Daar, waar, in het hemelse Paradijs nl.

148-150. Zijn een uitstekende karakteristiek van Dante's hemel.

151. Tot de lezer van de Divina Commedia.

152. 't muzijk der heldre sferen - Elke sfeer heeft een eigen toon.

153. hij - Dante.

154, 155. Er- in de hemel opgenomen.

156. Daar enz. - Bijzin bij 153.

[p. 236]

157.

Ge drijft op de aêm dier onnavolgbre zangen,^157.

 

Eerst de armoê, straks den ijver, prijzend, voort,^158.

 

Tot kiezend hoe den Heer gij aan zoudt hangen,^159.

 

 

160.

Den palm ge boodt wie biddend heeft geleên,^160.

 

Vloog niet uw ziel, in harer waard verlangen,^161.

 

Van 't dwaalgestarnt naar 't empyreum heen!^162.

 

 

 

*

 

 

163.

Het vroom geloof der middeleeuwen straalde,^163-234.

 

De rusting af, waar 't leger in verscheen,^164.

 

Toen 't rijzend West des kluiznaars kreet herhaalde,^165.

 

 

166.

‘'t Is God die 't wil!’ tot in het Oosten klonk^166.

 

En hooger vier Bouillon het hart verstaalde,^167.

 

Als aardschen moed de kruisbanier ontzonk.^168.

 

 

169.

Wat innigheid, zoodra de stad des Heeren,^169.

 

Der schare, die hem restte, tegenblonk,^170.

 

En 't woud zich boog, de helmen als de speeren!^171.

 

 

157. Ge - de lezer der Commedia, zangen onderwerp van prijzend, vs. 158.

158. Eerst de armoê, straks den ijver - In zang XI van II Paradiso wordt Franciscus van Assisi, die de Armoede tot bruid nam, geprezen, in de zangen XIV-XVIII zij, die vol ijver streden voor God.

159. hoe den Heer gij aan zoudt hangen - op welke manier gij God zou dienen in armoede, of met ijver strijdend....

160. den palm bieden - de overwinning toekennen. wie - aan wie.

161. in harer waard verlangen - in een verlangen der ziel (derde naamval) waardig.

162. Zie Inleiding blz. 52. empyreum - buitenste der hemelsferen, verblijf der zaligen.

163-234. Zijn weer zes groepen van vier terzinen. Eerste groep: de kruistochten als geloofsuiting.

164. rusting -wapenrusting. 't leger - der kruisvaarders.

165. Toen 't rijzend West... -Toen de bewoners uit het westen zich opmakend om naar het Heilige Land te gaan... des kluiznaars -van Peter van Amiens ± 1050-1115. Hij organiseerde de eerste kruistocht. De komma achter deze regel is van mij.

166. Herhaal hiervoor: Toen, vs. 165. ‘'t Is God enz.’ - God wil, dat wij de heidenen van het Heilige Graf verdrijven.

167. Bouillon - Godfried van-. De aanvoerder der kruisvaarders.

168. Als -Toen. aardschen moed- Derde naamval. Nadruk op aardschen.

169. de stad des Heeren - Jeruzalem.

170. Der schare - Derde naamval. hem - Bouillon.

171. 't woud - n.l. van helmen en speren, zich boog - alle kruisvaarders knielden, zie de volgende regel. 175. Begin der tweede groep: het Jubeljaar 1300. Zie aantekening bij VIII, 10. der zonne - van de zon des geloofs. haar - Jeruzalem, vs. 169. Hierop valt de nadruk, in tegenstelling tot Sint Pieter (176). De tijd van de kruistochten was de tijd van de grootste vroomheid.

[p. 237]

172.

‘Jeruzalem!’ - het heir lag op de kniên, -

 

Al zouden nooit naar gade en kroost zij keeren,

 

Des Heilands graf zal hen verwinnaars zien! -

 

 

175.

De middag was 't der zonne die haar lichtte;^175.175-177.

 

Sint Pieter mogt zij de'avondluister biên,^176.

 

Toen 't jubeljaar de schreden derwaarts rigtte;^177.

 

 

178.

Nooit viel de kooi der kudde zoo te kleen,^178.

 

Als 't ruimste huis 't geen 't christelijk Rome stichtte,^179.

 

Der wereld die er wegsmolt in gebeên!^180.

 

 

181.

Hoe vorst bij vorst zijn nietigheid betreurde,

 

Als over heel die zee van hoofden heen,

 

Gods stedevoogd er 't allerheiligst beurde,^183.

 

 

184.

En of die glans de menigte herschiep^184.

 

Een blijder blos de bleeke wangen kleurde,^185.

 

Dan aardsche weelde op eenig aanschijn riep! -

 

 

187.

Haar weerschijn bleef in 't Westen lang nog gloren,^187.187-189.

 

Columbus' kiel door 't onbetrouwbre diep

 

Geleidende om een wereld op te sporen;

 

 

175. Begin der tweede groep: het Jubeljaar 1300. Zie aantekening bij VIII, 10. der zonne - van de zon des geloofs. haar - Jeruzalem, vs. 169. Hierop valt de nadruk, in tegenstelling tot Sint Pieter (176). De tijd van de kruistochten was de tijd van de grootste vroomheid.

175-177. Het vroom geloof der middeleeuwen, vs. 163 was, zoals de zon in middaghoogte, het krachtigst tijdens de kruistochten, minder krachtig, als de avondzon, was het in 1300 toen (in de St. Pieter, de grootste kerk van Rome) het jubeljaar gevierd werd.

176. Sint Pieter - de grootste kerk in Rome, waarheen de bedevaart gericht was. zij - de zon, zie vorige regel. In 1300 was de grootste algemene vroomheid voorbij.

177. de schreden - der gelovigen nl.

178. der kudde - Derde naamval.

179. 't ruimste huis - de Sint Pieter, zie 176.

180. Der wereld - derde naamval.

183. Gods stedevoogd - de Paus (Bonifacius VIII). 't allerheiligst -het heilige sacrament.

184. of - alsof.

185. de bleeke wangen - der pelgrims nl.

187. Begin der derde groep. Columbus' ontdekkingstocht. Haar - der zon, vs. 175.

187-189. Het was een restje van vroom geloof, dat Columbus geleidde op zijn tocht.

[p. 238]

202.

De grenzen uit gewezen aan den tijd,^202-204.

 

Werd al wat groots er schitterde in die schimmen

 

Door poëzij d'onsterflijkheid gewijd!

 

 

190.

Een blinkend graf gelijkt die stille zee,

 

Het moedigst hart geeft alle hoop verloren,^192.

 

‘Wend om den boeg!’ beveelt der manschap beê;^{193, 194.}

 

 

193.

Daar zweeft - daar scheert een vogel 't vlak der waatren,

 

Daar brengt de golf het bloeijend zeewier meê,

 

De korf roept: ‘land!’ en alle keelen schaatren;^195.

 

 

196.

Laat Ferdinand en Isabelle zaam,^196-198.

 

Op Spanje's vlag door 't maagdlijk luchtruim klaatren,^197.

 

San Salvador wordt 's eilands zoete naam!

 

 

199.

Verdoofd bezweem de flikkring zelfs der kimmen,^199.

 

Om eensklaps toch bij 't galmen van de faam^200.

 

In schooner rijk tot hooger trans te klimmen;^201.

 

 

202-204. Door Dante's poëzie overschreden alle in de Divina Commedia voorkomende grote figuren de grenzen van de tijd, d.w.z. werden zij onsterfelijk. 202. gewezen aan den tijd - Bijstelling bij:grenzen.

192. Wend om den boeg - Laten we temgkeien. beveelt... beê - kort gezegd voor: het smeken der manschap wordt ten slotte bevelen.

193, 194. Vogels en bloeiend zeewier ziet men alleen onder de kust.

195. De korf - de uitkijk, de man, die in een korf boven in de mast stond.

196-198. De namen van Ferdinand van Aragon en Isabelle van Castilië mogen op de Spaanse vlag prijken, toch wordt het pas ontdekte eiland niet naar hen genoemd: San Salvador, dat betekent: heilige Verlosser zal het heten.

197. klaatren - Het woord, dat op het gehó ór betrekking heeft, wordt hier zeer karakteristiek voor iets zichtbaars gebruikt. Iets dergelijks deed Potgieter ook in zang IV vs. 17, 18. Let op de tegenstelling: klaatren - zoete naam, vs. 198.

199. Begin van de vierde groep. Deze vormt een geheel met de vijfde. Het voortleven van de Middeleeuwse vroomheid in het lezen der Commedia en (205-213) een beschouwing over de waarde der voorgaande geloofsuitingen. bezweem - bezwijmde. de flikkring der kimmen-de naglans van de zon van vs. 175.

200. bij - onder. De eerste druk heeft een komma achter deze regel.

201. schooner rijk - door de roem van Dante bleven de Middeleeuwen in het schooner rijk der poëzie in volle glans doorleven (zie vs. 200 en 215). hooger trans - de dichthemel.

[p. 239]

205.

Geschiednis weeg' de kruistogt in haar schalen,

 

En de evenaar blijk' met zich zelv' in strijd

 

Of regts of links het zwaartepunt zal dalen;

 

 

208.

De wijsbegeert' schudde om de beêvaart 't hoofd,

 

Als zij den gloed, dien blik bij blik doet stralen,^209.

 

Van de aard' maar aardsch een stopplenvuur gelooft;^210.

 

 

211.

De menschheid ween' waar op de ontdekkingstogten,^211.

 

De zucht naar goud de stem van 't regt verdooft,^{212, 213.}

 

En de onschuld zich door lust ziet aangevochten;

 

 

214.

De middeleeuw heeft voor 't haar schildrend dicht^{214-228.214-216.}

 

Om Dante's kruin een lauwerkrans gevlochten,

 

Zoo blinkend schoon, dat zelfs het oordeel zwicht!

 

 

217.

Wat donk're walm 't verschiet omlaag versperre,^217.

 

Schoon 't loutringsoord het floers maar aarzlend ligt',^218.

 

Wat zee van glans verblinde op vaste sterre,^219.

 

 

209. zij - de wijsbegeerte.

210. maar aardsch een stopplenvuur - slechts een aards stoppelvuur (spoedig uitgebrand). Toespeling op Jesaja 47: 14.

211. menschheid - de humane mensen. Dit woord heeft hier een dubbele betekenis, waar - omdat.

212, 213. De inheemse bevolking werd door de ontdekkingsreizigers dikwijls schandelijk behandeld. Potgieter denkt waarschijnlijk speciaal aan Pizarro in Peru.

214-228. Bij deze passage, waarin behalve vs. 217, 219, 222, 223 en 226 alle regels schuin gedrukt waren, merkte Homunculus in De Amsterdammer van 1883 op: ‘In dit stuk zijn al de gecursiveerde regels onjuist uitgedrukt en bevatten verkeerd gebruikte beeldspraak. Het is een masker van poëterigheid op een gezicht van slecht proza.’ Een echte opmerking van de zeer jeugdige Verwey.

214-216. Eind van de in 205 begonnen gedachtengang. Al die geloofsuitingen der Middeleeuwen hebben tegenwoordig geen waarde meer. Toch staat die tijd stralend schoon voor ons doordat Dante hem geschilderd heeft. Wel mogen de Middeleeuwen daarom een krans voor hem vlechten. lauwerkrans - teken van dichterlijke roem.

217. omlaag - in de hel.

218. Hoewel het op de Louteringsberg nog niet helder licht is.

219. op vaste sterre -in de hemel.

[p. 240]

220.

In geen gebied dat vinding hem ontsloot,^220.

 

Is ooit Itaalje, is ooit Florence verre:^221.

 

Van 't vaderland vervreemdt ons zelfs geen dood!^222.

 

 

223.

Een ijdle droom zij 't uitzigt dat hem vleide,^223.

 

Als toefde maar der vrede morgenrood^{224-226.224,225.224.}

 

't Gezegend uur dat d'aardsche magten scheidde:^225.

 

 

226.

Den Keizer 't rijk, den Paus der zielen hoê,

 

Toch schittert in zijn ideaal van beide,

 

De hoogste wensch eens vrijen volks ons toe!^228.

 

 

229.

Vernieuwing zoo des hemels als der aarde,^229.

 

Vernieuwing die op d'aêm der zangen spoe',^230.

 

Was 't wit waarvoor zijn togten hij aanvaardde:^231.

 

 

232.

Geen zegekreet als hij die roemrijk endt,^232.

 

Een weêrgalm slechts van wat de Heer verklaarde:

 

‘Voor eeuwig leeft wie Gode in waarheid kent!’

 

 

 

*

220. vinding - verbeelding, hem - Dante.

221. Telkens denkt Dante op zijn tocht aan Italië en aan Florence.

222. Niets kan ons ons vaderland doen vergeten. Dante was nog wel niet gestorven, maar hij maakte toch de reis die men na de dood maakt.

223. Begin van de laatste groep van vier. De Divina Commedia.

224-226. Nadere omschrijving van 't uitzigt, vs. 223.

224,225. Als behoefden de aardse machten maar gescheiden te worden, om de eeuwige vrede te doen aanbreken.

224. toefde - verwachtte, wachtte op. der vrede morgenrood - het aanbreken van de vrede (onderwerp).

225. 't Gezegend uur - Lijdend voorwerp. Na dit uur zou de vrede aanbreken, dacht Dante. aardsche magten - Zie volgende regel.

228. Kerk en staat gescheiden was ook een 19e eeuws (liberaal) ideaal.

229. Vernieuwing van hemel-en wereldbeschouwing. Herinnering aan: Johannes Openbaring 21: 1: En ik zag eenen nieuwen hemel en eene nieuwe aarde enz.

230. spoe' - aansnelle, komen moge.

231. wit - doel. togten - allegorische reizen door Hel, Louteringsberg en Hemel.

232. die - zijn togten, vs. 231.